JUTRA. powierzchni A i tam zaleca przeprowadzić się pierwsze zabiegi. Zaleca się, by pierwsze koszenie odbywało się w

Transkrypt

1 206 Fot.64. Łąka w kompleksie Dzicze Bagno zalesiona świerkami; (fot. M. Rudy) Proponowany sposób ochrony Stopień degradacji części łąk, niska wartość przyrodnicza oraz potencjalne duże koszty ich przywracania do właściwego stanu, nakazują zastanowić się nad sensem prowadzenia zabiegów ochronnych na tej powierzchni. W związku z tym zaleca się odtworzenie wyłącznie siedlisk łąkowych, które zostały zalesione niedawno i na których nie przyjęły się sadzonki drzew oraz powierzchni, na których nie były prowadzone zalesienia. Jednakże najpilniejszym działaniem jest eliminacja inwazyjnych gatunków nawłoci z powierzchni łąkowych poprzez koszenie i zbieranie siana dwukrotnie w ciągu roku. Najbardziej efektywne to działanie może być na powierzchni A i tam zaleca przeprowadzić się pierwsze zabiegi. Zaleca się, by pierwsze koszenie odbywało się w terminie , a drugie jeśli będzie możliwe - w terminie do czasu ustąpienia z powierzchni inwazyjnych gatunków nawłoci. Później należy przeprowadzać jeden pokos w terminie Każde koszenie musi być zawsze połączone z dokładnym zebraniem i usunięciem z powierzchni uzyskanej biomasy. Dodatkowym problemem jest występowanie na powierzchniach otwartych tawuły kutnerowatej. Najefektywniejszym sposobem pozbycia się tawuły kutnerowatej jest jej wyrywanie, suszenie oraz wywożenie poza teren kompleksu łąkowego. Powierzchnia z dominacją tawuły powinna zostać z niej oczyszczona poprzez wyrwanie pędów i nie powinna być koszona razem z resztą łąki aby tawuła nie rozprzestrzeniła się na pozostałą część łąki. Poza tym należy usunąć z powierzchni samosiewy drzew i krzewów. Należy zachować (nie wykaszać) trzcinowiska przy stawie hodowlanym. 207 JUTRA Fot. 65. Szuwary wielkoturzycowe przy Rzymkowickim Rowie; (fot. D. Strząska). Fot. 66. Szuwary mannowe przy Rzymkowickim Rowie, (powierzchnia B); (fot. D. Strząska).

2 6.12. JUTRA Kompleks łąkowy położony w pobliżu Racławiczek, po obu stronach drogi biegnącej od południa i przecinającej miejscowość. W większości otoczony jest przez pola uprawne. Powierzchnie przecina rzeka Biała oraz Rzymkowski Rów. Kompleks łąkowy Jutra to mozaika różnorodnych siedlisk otwartych, od łąk świeżych i wilgotnych, przez szuwary wielkoturzycowe, mannowe, po zarośla z dominacją mozgi trzcinowatej i ziołorośla połąkowe. Część łąk jest użytkowana dwukośnie, część jednokośnie, a część jest nieużytkowana. Wzdłuż rowów melioracyjnych oraz Rzymkowickiego Rowu i Białej rozwijają się trzcinowiska. Stopień uwodnienia jest zróżnicowany, od łąk ze stagnującą wodą, po obszary bardziej suche. Wszystkie te czynniki powodują, że kompleks łąkowy Jutra stanowi bardzo zróżnicowaną i jednocześnie cenną mozaikę siedlisk przyrodniczych i ostoję ptaków. błotna Myosotis palustris, knieć błotna Caltha palustris oraz sitowie leśne Scirpus sylvaticus. Z traw dominuje wyczyniec łąkowy Alopecurus pratensis i kłosówka wełnista Holcus lanatus, a miejscami dosyć licznie mozga trzcinowata Phalaris arundinacea. Cała powierzchnia poprzecinana jest rowami melioracyjnymi. Na obrzeżach łąk i przy rowach obecne są drzewa. Przy drodze polnej, w zadrzewieniach, występuje rudbekia naga Rudbeckia laciniata gatunek inwazyjny. Łąki koszone są raz w roku Siedliska z I załącznika Dyrektywy Siedliskowej W omawianym kompleksie łąkowym występują niżowe i górskie łąki świeże użytkowane ekstensywnie o kodzie Zachowane są w dobrym stanie, użytkowane Zbiorowiska roślinne Kompleks łąkowy Jutra możemy podzielić na trzy zasadnicze powierzchnie: łąki zlokalizowane na wschód od drogi prowadzącej od południa do Rzymkowic (powierzchnia nr 1), łąki zlokalizowane na zachód od wspomnianej drogi wzdłuż rzeki Białej (powierzchnia nr 2) oraz łąki zlokalizowane na zachód od wspomnianej drogi, wzdłuż Młynówki i jej dopływu (powierzchnia nr 3). Po wschodniej stronie drogi asfaltowej (powierzchnia nr 1) kompleks łąkowy składa się z mozaiki łąk wilgotnych, świeżych (kod 6510), szuwarów wielkoturzycowych Magnocaricion reprezentowanych przez zespół turzycy zaostrzonej Caricetum gracilis, szuwarów mozgowych oraz szuwarów mannowych Glycerietum maximae. Wzdłuż Rzymkowickiego Rowu dominuje szuwar wielkoturzycowy Magnocaricion (powierzchnia A) reprezentowany przez zespół turzycy zaostrzonej Caricetum gracilis. Na dużej powierzchni szuwar zaczyna zarastać trzciną pospolitą Phragmites australis, co spowodowane jest prawdopodobnie brakiem użytkowania kośnego tego zbiorowiska. Miejscami szuwar wielkoturzycowy tworzy mozaikę z innymi zbiorowiskami roślinnymi z łąką wilgotną oraz szuwarem mozgowym (powierzchnie D). Szuwar wielkoturzycowy w najbardziej wysuniętej na wschód części kompleksu przechodzi w szuwar mannowy Glycerietum maximae (powierzchnia B). W miarę odsuwania się w kierunku południowym i północnym od przepływających przez środek kompleksu łąkowego rowów zmienia się charakter siedlisk otwartych. Zaczynają dominować łąki wilgotne, a miejscami łąki świeże (kod 6510) (powierzchnie C). W runi znaczny udział mają trawy: kłosówka wełnista Holcus lanatus, wyczyniec łąkowy Alopecurus pratensis oraz kupkówka pospolita Dactylis glomerata. Niższą warstwę tworzą rośliny dwuliścienne o kolorowych kwiatach, takie jak: dzwonek rozpierzchły Campanula patula, groszek łąkowy Lathyrus pratensis, złocień właściwy Leucanthemum vulgare, bodziszek łąkowy Geranium pratense, firletka poszarpana Lychnis flos-cuculi, krwiściąg lekarski Symphytum officinale, ostrożeń błotny Cirsium palustre i jaskier rozłogowy Ranunculus repens. Miejscami na pograniczu łąk wilgotnych i turzycowisk w roślinności znaczny udział mają: sitowie leśne Scirpus sylvaticus, żywokost lekarski Symphytum officinale oraz turzyca lisia Carex vulpina. Wzdłuż rowów na całej powierzchni obecne są pojedyncze drzewa i niewielkie zakrzewienia. Łąki świeże i wilgotne w większości są regularnie użytkowane, szuwary natomiast sporadycznie. Po zachodniej stronie drogi asfaltowej (powierzchnia 2) największy obszar zajmują użytkowane jednokośnie łąki wilgotne, zachowane w dobrym stanie. Z traw dominuje tutaj wyczyniec łąkowy Alopecurus pratensis i kłosówka wełnista Holcus lanatus, miejscami dosyć licznie występuje mozga trzcinowata Phalaris arundinacea oraz różne gatunki sitów Juncus sp. Duży udział w zbiorowisku łąkowym posiadają rozmaite gatunki ostrożeni, między innymi ostrożeń błotny Cirsium palustre oraz firletka poszarpana Lychnis flos-cuculi. W niektórych miejscach na łąkach wilgotnych występują niewielkie płaty turzycowisk. Można na nich odnaleźć, takie turzyce jak: turzyca lisia Carex vulpina czy turzyca pospolita Carex nigra. Na południe od powierzchni nr 2, wzdłuż Młynówki i jej dopływu znajduje się mozaika łąk świeżych i łąk wilgotnych (powierzchnia nr 3). W miejscach wyniesionych wykształcają się tu łąki świeże, z takimi gatunkami charakterystycznymi jak: groszek żółty Lathyrus pratensis, świerzbnica polna Knautia arvensis, złocień właściwy Leucanthemum vulgare, przywrotniki Alchemilla sp., biedrzeniec mniejszy Pimpinella saxifraga, krwawnik pospolity Achillea millefolium, bodziszek łąkowy Geranium pratense, koniczyna biała Trifolium repens, komonica zwyczajna Lotus corniculatus, dziurawiec zwyczajny Hypericum perforatum oraz jaskier rozłogowy Ranunculus repens. W miejscach niżej położonych dominują łąki wilgotne, z takimi gatunkami charakterystycznymi jak: firletka poszarpana Lychnis flos-cuculi, krwiściąg lekarski Sanguisorba officinali, jaskier rozłogowy Ranunculus repens, niezapominajka Cenne gatunki roślin Nie stwierdzono gatunków rzadkich i chronionych Bezkręgowce Na łąkach nie wykazano obecności gatunków bezkręgowców objętych ochroną, pomimo iż obecne były pojedyncze rośliny żywicielskie najpopularniejszych gatunków motyli wykazanych na innych łąkach Borów Niemodlińskich (krwiściąg lekarski, szczaw lancetowaty) Ptaki Występowanie waloryzujących gatunków ptaków Większość stwierdzonych gatunków waloryzujących to ptaki rzadkie i nieliczne w skali kraju lub regionu. Liczebności poszczególnych gatunków były wyraźnie zróżnicowane. Najliczniej występowały ptaki pospolite. Ogólny wskaźnik zagęszczenia par lęgowych: 10,3 par/10 ha. Tab. 41. Występowanie waloryzujących gatunków ptaków na kompleksie łąkowym Jutra. Bocian czarny Ciconia nigra Derkacz Crex crex Jarzębatka Sylvia nisoria Gąsiorek Lanius collurio Gatunek Ortolan Emberiza hortulana Kuropatwa Perdix perdix Przepiórka Coturnix coturnix Pliszka żółta Motacilla flava Pokląskwa Saxicola rubetra Liczba par lęgowych Gatunki z I załącznika Dyrektywy Ptasiej 1(ż) Komentarz Stwierdzona liczba aktywnych głosowo samców stanowi ponad 8% populacji derkacza w bioregionie Borów Niemodlińskich. Wobec dużej dostępności siedlisk optymalnych dla jarzębatki, stwierdzoną liczebność gatunku należy uznać za bardzo niską. Wewnątrzbiotopowe zagęszczenie gąsiorka wynosiło prawdopodobnie 1,5 pary/10 ha; w odniesieniu do dostępnych danych porównawczych (z Polski i innych krajów europejskich) wartość tę należy uznać za dość wysoką (Goławski 2006; Sikora i in. 2007). Świadczy to o dobrej jakości siedlisk lęgowych głównie o ich dużej zasobności pokarmowej. Pozostałe gatunki chronione Jest to jedyne stanowisko lęgowe kuropatwy stwierdzone na łąkowych powierzchniach badawczych w obrębie Borów Niemodlińskich. Jest to jedno z dwóch miejsc (2 z 3 par) występowania gatunku odnotowanych na łąkowych powierzchniach badawczych w obrębie Borów Niemodlińskich. W stosunku do dużej powierzchni siedlisk łąkowych o optymalnym dla gatunku charakterze, wskaźnik zagęszczenia pokląskwy wynoszący 0,7 pary/10 ha należy uznać za zaskakująco niski

3 Kląskawka Saxicola rubicola Świerszczak Locustella naevia Łozówka Acrocephalus palustris Trzcinniczek Acrocephalus scirpaceus Cierniówka Sylvia communis Srokosz Lanius excubitor Potrzos Emberiza schoeniclus RAZEM Pomimo niewysokiego zagęszczenia (1,0 pary/10 ha), stwierdzone stanowiska tworzą najliczniejsze skupisko par lęgowych gatunku w obrębie łąkowych powierzchni badawczych w Borach Niemodlińskich. Zdecydowana dominacja liczebna łozówki w zespole ptaków jest związana głównie z obecnością dużej powierzchni wilgotnych ziołorośli, szuwarów i zakrzaczeń przy ciekach Rzymkowickim Rowie, Białej i Młynówce. Niski wskaźnik zagęszczenia cierniówki (niespełna 1 para/10 ha) jest spowodowany najprawdopodobniej niewielkim udziałem pasowych śródłąkowych zakrzaczeń i skupisk młodszych drzew i krzewów; wiele starszych zadrzewień głównie w południowej i południowo-zachodniej części kompleksu, nie stanowi już dla tego gatunku atrakcyjnego siedliska. Jest to jedna z siedmiu par lęgowych srokosza stwierdzonych na łąkowych powierzchniach badawczych w obrębie Borów Niemodlińskich. (ż) oznacza część areału lęgowego stanowiącą istotne żerowisko pary lęgowej Wartość ornitologiczna obszaru Kompleks łąkowy koło Racławiczek przedstawia wysoką wartość awifaunistyczną. Co prawda jedynie gąsiorek osiąga stosunkowo wysoki wskaźnik względnej liczebności, ale generalny wskaźnik zagęszczenia par lęgowych wszystkich gatunków obszaru okazał się wysoki wynosi ponad 10 par/10 ha. Zespół awifauny lęgowej jest bogaty. Stwierdzono szesnaście gatunków waloryzujących, w tym aż pięć wpisanych do I załącznika Dyrektywy Ptasiej (patrz tabela nr 41). Stwierdzono gatunki gniazdujące w różnych siedliskach. W grupie powszechniejszych regionalnie gatunków waloryzujących były to ptaki: terenów typowo łąkowych (pokląskwa i przepiórka), łąk z udziałem zadrzewień i pojedynczych krzewów (derkacz, jarzębatka, gąsiorek i czasami kląskawka), nieużytkowanych wilgotnych łąk i turzycowisk z płatami szuwaru (potrzos, świerszczak), zaroślowych siedlisk marginalnych (łozówka), szuwarów trzcinowych (trzcinniczek) oraz siedlisk przejściowych z udziałem roślinności sukcesyjnej (cierniówka). Jednak obszar wyróżnia się najbardziej obecnością kilku wymagających pod względem środowiskowym gatunków spotykanych rzadko lub skrajnie nielicznie w obrębie powierzchni badawczych Borów Niemodlińskich stanowi miejsce występowania jednej z trzech par ortolana, dwóch z trzech par pliszki żółtej oraz jednej z siedmiu par srokosza. Z kolei dla kuropatwy jest to jedyny udokumentowany łąkowy obszar występowania w regionie. Wszystkie te gatunki mają wysokie wymagania ekologiczne względem środowisk krajobrazu rolniczego, ale każdy z nich zajmuje nieco inną niszę ekologiczną. Pliszka żółta preferuje pastwiska i łąki z niską roślinnością, pozbawione drzew i krzewów, lub z ich niewielkim udziałem; ortolan wybiera średniej wielkości pola orne z uprawą zbóż jarych i ziemniaków graniczące z alejami starych drzew lub skrajami dojrzałych lasów; kuropatwie najbardziej odpowiada tradycyjny wiejski krajobraz kulturowy z urozmaiconymi uprawami, łąkami oraz dużym udziałem stref ekotonalnych, miedz i okrajków; srokosz występuje najchętniej na cennych przyrodniczo, ekstensywnych terenach rolniczych dolin rzecznych z udziałem większych zadrzewień, użytkowanych łąk i z przewagą zbóż jarych w uprawach. Ukazuje to duże środowiskowe zróżnicowanie kompleksu pomimo wysokiego stopnia jego rolniczego zagospodarowania. Uwarunkowania te są podstawą wartości ornitologicznej obszaru. Na wysoka ocenę obszaru wpływa również występowanie aż siedmiu aktywnych głosowo samców derkacza. Jest to najliczniejsze skupisko gatunku w południowej części Borów Niemodlińskich, stanowiące 8,4% jego populacji w skali całego bioregionu. Obszar pod względem przestrzennego zróżnicowania siedlisk dzieli się na dość jednolitą część zachodnią i mającą mozaikowy charakter część wschodnią. Wyraźną granicę między nimi stanowi szutrowa droga o przebiegu południkowym znajdująca się po południowej stronie Racławiczek. Powierzchnia zachodnia jest o 9 ha większa od wschodniej (82 ha vs. 73 ha). Tereny te wyraźnie różnią się składem gatunkowym awifauny i wskaźnikiem łącznego zagęszczenia par lęgowych. Wschód obszaru jest dla ptaków o wiele bardziej atrakcyjny. W części zachodniej stwierdzono 45 par lęgowych (zagęszczenie 5,5 par/10 ha) należących do dziewięciu gatunków waloryzujących, a w części wschodniej 93 pary (zagęszczenie 12,7 par/10 ha) należące do 15 gatunków. Gatunki obecne jedynie we wschodniej części kompleksu to: bocian czarny (żerowisko), jarzębatka, kuropatwa, przepiórka, pliszka żółta, trzcinniczek i srokosz. Spośród wszystkich gatunków kompleksu nie odnotowano tam jedynie ortolana. Należy zaznaczyć, że pomimo stwierdzonych różnic, zachód obszaru cechuje się dość bogatym zespołem ptaków lęgowych głównie pod względem składu gatunkowego. Łąki koło Racławiczek należą do nielicznej grupy obszarów, których zbiorowiska roślinne nie są zniekształcone przez obce, inwazyjne gatunki roślin. Co prawda stwierdzono dwa gatunki nawłoci i rudbekię nagą, ale rośliny te występowały jedynie punktowo (niewielkie skupiska), lub jako pojedyncze, rozproszone egzemplarze. Wzrost populacji roślin inwazyjnych jest skutecznie uniemożliwiany przez użytkowanie (najczęściej coroczne) prawie wszystkich powierzchni łąkowych obszaru. W ujęciu potencjalnym awifaunistyczna wartość obszaru najprawdopodobniej nie odbiega znacząco od stanu obecnego. Pewną poprawę warunków dla ptaków środowisk łąkowych można uzyskać poprzez odtworzenie łąk na powierzchniach zamienionych w ostatnich latach na pola orne. Są to jednak niewielkie fragmenty terenu, które w najbliższych latach mogłyby być zasiedlone raczej przez nie więcej niż 2-3 pary lęgowe gatunków waloryzujących

4 Mapa nr 24. Rozmieszczenie siedlisk przyrodniczych, chronionych gatunków roślin, ptaków i motyli w kompleksie łąkowym Jutra. A

5 B

6 Zagrożenia Największym zagrożeniem dla łąk w omawianym kompleksie jest przekształcenie ich w pola orne oraz zaprzestanie ich użytkowania. Część łąk jest koszona zbyt wcześnie, co nie pozwala odbyć ptakom lęgów oraz zubaża siedlisko. Na podstawie porównania powszechnie dostępnych zdjęć satelitarnych pochodzących z różnych okresów (np. Geoportal vs. bardziej aktualne Google Maps), można stwierdzić, że w ostatnich kilku latach w uprawy zostały przekształcone cztery niewielkie powierzchnie łąk (każda o wielkości poniżej jednego hektara). Doszło na nich zatem do trwałego zniszczenia siedlisk łąkowych. Ich odtworzenie może okazać się bardzo czasochłonne oraz w dzisiejszych uwarunkowaniach prawnych wręcz niemożliwe. Z uwagi na silne uregulowanie biegów wszystkich cieków przepływających przez obszar (Rzymkowickiego Rowu, Białej i Młynówki), istnieje duże ryzyko ponawiania szkodliwej ingerencji w obrębie ich koryt. Cieki te mogą być w najbliższej przyszłości pogłębiane, odmulane i hakowane. W przypadku wykonywania prac wyciągnięty z rzeki materiał będzie deponowany na jej brzegu w postaci wałów ziemnych, co doprowadzi do zniszczenia cennej roślinności nadbrzeżnej. Doprowadziłoby to również do zniszczenia siedlisk co najmniej trzydziestu par lęgowych ptaków waloryzujących (w tym takich gatunków jak gąsiorek i świerszczak). Stanowi to ponad 20% wszystkich stwierdzonych stanowisk lęgowych. Doszłoby także do pogorszenia stosunków wodnych w obrębie siedlisk łąkowych przylegających do rzeki. W związku z odmulaniem cieków możliwe jest zjawisko przesuszania zbiorowisk łąkowych. Duża część z użytków zielonych to turzycowiska i łąki wilgotne, a w przypadku utrzymywania się niskiego poziomu wód gruntowych zależnych od poziomu wody w ciekach, następować będzie powolna degradacja tych siedlisk. Na łąkach obecne są również gatunki inwazyjne nawłocie i rudbekia naga, jednak nie zajmują one większych powierzchni i przy regularnym koszeniu nie powinny stanowić zagrożenia dla siedlisk łąkowych Proponowany sposób ochrony Dużym problemem jest zbyt wczesne koszenie części łąk, w szczególności łąk świeżych. Zalecana jest edukacja wśród rolników i zachęcanie ich do przystąpienia do programów-rolnośrodowiskowych, które zapewniają właściwy sposób użytkowania łąk. Łąki świeże zlokalizowane w kompleksie łąkowym Jutra należy kosić najwcześniej 1.07, a na powierzchniach, na których występuje derkacz jeszcze lepszym terminem byłoby ich koszenie po 1 sierpnia, a nawet 1 września. Szuwar wielkoturzycowy należy wykaszać w terminie od 1.08 do , co najmniej raz na 3-5 lat. Każde koszenie musi być zawsze połączone z dokładnym zebraniem i usunięciem z powierzchni uzyskanej biomasy. Bardzo ważne jest zahamowanie dalszej konwersji łąk na grunty orne w odniesieniu do całego kompleksu. Najlepszym sposobem, by osiągnąć ten cel, jest wspomniana wcześniej edukacja rolników i przystępowanie ich do programów rolnośrodowiskowych w ramach mechanizmów PROW. Mapa znajduje się na stronie następnej

7 Mapa nr 25. Zagrożenia występujące w kompleksie łąkowym Jutra. A

8 B