Ogólnopolska Konferencja Ornitologiczna oraz Zjazd Sekcji Ornitologicznej Polskiego Towarzystwa Zoologicznego

ZAKŁAD OCHRONY PRZYRODY UNIWERSYTETU MARII CURIE SKŁODOWSKIEJ KATEDRA ZOOLOGII UNIWERSYTETU PRZYRODNICZEGO W LUBLINIE LUBELSKIE TOWARZYSTWO ORNITOLOGICZNE SEKCJA ORNITOLOGICZNA POLSKIEGO TOWARZYSTWA ZOOLOGICZNEGO Ogólnopolska Konferencja Ornitologiczna oraz Zjazd Sekcji Ornitologicznej Polskiego Towarzystwa Zoologicznego Ogólnopolska Konferencja Ornitologiczna w 190 rocznicę urodzin Władysława Taczanowskiego, Ptaki Środowisko ZagroŜenia STRESZCZENIA LUBLIN 17-20 WRZEŚNIA 2009

Ogólnopolska Konferencja Ornitologiczna w 190 rocznicę urodzin Władysława Taczanowskiego, Ptaki Środowisko ZagroŜenia Opracowanie redakcyjne: Marcin Polak Jarosław Wiącek 2

PATRONAT HONOROWY prof. dr hab. Andrzej Dąbrowski Rektor Uniwersytetu Marii Curie Skłodowskiej w Lublinie prof. dr hab. Marian Wesołowski Rektor Uniwersytetu Przyrodniczego w Lublinie prof. dr hab. Anna Tukiendorf Dziekan Wydziału Biologii i Nauk o Ziemi UMCS w Lublinie prof. dr hab. Henryk Gmiterek Dziekan Wydziału Humanistycznego UMCS w Lublinie KOMITET NAUKOWY dr Piotr Indykiewicz dr hab. Leszek Jerzak, prof. UZ prof. dr hab. ElŜbieta Kalisińska dr hab. Marek Kucharczyk doc. dr hab. Krzysztof Kujawa dr hab. Włodzimierz Meissner, prof. UG dr hab. Cezary Mitrus, prof. AP dr Jacek Nowakowski prof. dr hab. Piotr Tryjanowski dr Jarosław Wiącek dr hab. Dariusz Wysocki, prof. US KOMITET ORGANIZACYJNY dr Jarosław Wiącek przewodniczący dr Grzegorz Grzywaczewski zastępca przewodniczącego dr Marcin Polak sekretarz dr Waldemar Biaduń dr hab. Leszek Jerzak, prof. UZ dr Janusz Kloskowski dr hab. Marek Kucharczyk mgr Marek Nieoczym mgr inŝ. Paweł Szewczyk 3

SPONSORZY I INSTYTUCJE WSPIERAJĄCE ECOTONE Zespół Analiz Ekologicznych Poleski Park Narodowy Regionalna Dyrekcja Lasów Państwowych w Lublinie Roztoczański Park Narodowy Sekcja Ornitologiczna Polskiego Towarzystwa Zoologicznego Uniwersytet Przyrodniczy w Lublinie Wydział Środowiska i Rolnictwa Urzędu Wojewódzkiego w Lublinie Wojewódzki Fundusz Ochrony Środowiska i Gospodarki Wodnej w Lublinie Wydział Biologii i Nauk o Ziemi UMCS w Lublinie Wydział Humanistyczny UMCS w Lublinie 4

Mirosława Bańbura 1, Jerzy Bańbura 2, Adam Kaliński 2, Jarosław Wawrzyniak 2, Piotr Zieliński 3 1 Muzeum Przyrodnicze Uniwersytetu Łódzkiego, ul. Kilińskiego 101, 90-011 Łódź 2 Katedra Zoologii Doświadczalnej i Biologii Ewolucyjnej, Uniwersytet Łódzki, ul. Banacha 12/16, 90-237 Łódź e-mail: jbanb@biol.uni.lodz.pl 3 Katedra Ekologii i Zoologii Kręgowców, Uniwersytet Łódzki, ul. Banacha 12/16, 90-237 Łódź Międzyhabitatowa wieloletnia zmienność rozmiarów jaj sikory modrej Cyanistes caeruleus Dane o rozmiarach jaj sikor modrych Cyanistes caeruleus analizowane w tym komunikacie były uzyskane w latach 1999-2007 w ramach długoterminowego projektu badań nad dziuplakami wtórnymi zasiedlającymi skrzynki lęgowe w dwóch kontrastujących ze sobą środowiskach: w środowisku parkowo-ogrodowym i w bogatym środowisku lasu liściastego. Ze względu na to, Ŝe zróŝnicowanie między zniesieniami stanowi główne źródło zmienności cech jaj, zmienność rozmiarów jaj w odniesieniu do czynnika środowiskowego i wieloletniego badano z uŝyciem średnich na zniesienie jako jednostkowych obserwacji. Długość, szerokość i objętość jaj wykazywały stosunkowo niewielką i nieistotną zmienność między latami. Wysoce powtarzalny okazał się wzorzec środowiskowy zmienności tych cech. Sprowadzał się on do tego, Ŝe jaja były regularnie większe w warunkach parkowo-ogrodowych niŝ w środowisku leśnym. Przypuszczalnym wyjaśnieniem jest ograniczenie wynikające z mniejszej obfitości ślimaków skorupkowych jako źródła wapnia w lesie w porównaniu do parków. Zazwyczaj przyjmuje się, Ŝe rozmiary jaj mają wpływ na szanse przeŝycia piskląt, co jednak stosunkowo rzadko udawało się wykazać. Z naszej analizy wynika, Ŝe szerokość i objętość jaj w badanym systemie populacyjnym wpływają na szansę klucia, o czym świadczy istotny związek między dwumianową zmienną charakteryzującą wykluwalność a średnimi wartościami cech w zniesieniach. Związek ten jest pozytywny, czyli zgodny z oczekiwaniami, Ŝe większe jaja zwiększają dostosowanie. 5

Andriy-Taras Bashta 1, Sergiy Domashewskyj 2 1 Instytut Ekologii Karpat Narodowej Akademii Nauk Ukrainy, ul. Kozelnycka, 4, Lwów 29026, Ukraina e-mail: atbashta@ukr.net 2 Ukrainian Birds of Prey Research Centre, Kijów, Ukraina Występowanie i ochrona błotniaka łąkowego Circus pygargus na Ukrainie Błotniak łąkowy Circus pygargus na Ukrainie jest rzadkim, miejscami nielicznym gatunkiem lęgowym. Występuje w całym kraju, za wyjątkiem gór oraz rejonów wybrzeŝa Morza Czarnego. W czasie migracji spotyka się go na całym obszarze Ukrainy. Wiosną przylatuje głównie na początku kwietnia (najwcześniejsza obserwacja 21.03.1993 r). Gnieździ się na terenach wilgotnych łąk, zwłaszcza w rozlewiskach rzek, na błotnistych nizinach, miejscami na łąkach z łozowiskami, zarośniętych stawach, rzadziej na pastwiskach i polach uprawnych (zboŝa). Pary terytorialne były równieŝ obserwowane na suchych łąkach. Gniazdo mości na ziemi pod przykryciem wysokiej trawy albo ziół, czasami w niezbyt gęstych trzcinowiskach. Lęgi rozpoczynają się w drugiej połowie maja. Przeciętna liczba złoŝonych jaj wynosi 3-4, rzadziej 5 i niezwykle rzadko 6 jaj. Inkubacja trwa 27-30 dni. W czasie wysiadywania jaj oraz ogrzewania piskląt przez samicę w pierwszym tygodniu po wykluciu to głównie samiec dostarcza pokarm. Według naszych obserwacji, główną część diety pokarmowej w tym czasie stanowiły drobne ptaki wróblowate Passeriformes. Główne składniki diety pokarmowej stanowią drobne gryzonie Rodentia, ptaki Aves oraz gady Reptilia. DuŜy udział diety stanowią równieŝ owady Insecta. Błotniak łąkowy w Ukrainie jest ptakiem nielicznym. Jednak jego liczebność jest prawdopodobnie stabilna. Na migracji jest gatunkiem pospolitym, często obserwowanym. Oceny liczebności gatunku są przeprowadzone tylko w niektórych regionach Ukrainy. Na rozlewiskach rzeki Irpiń (Ukraina Północna) zagęszczenie wynosiło 1,4 pary na 10 km rozlewiska. W dolinie Dniestru na Zachodniej Ukrainie liczebność wynosiła średnio 1,9 pary/100 km 2. Największe zagęszczenie lokalne w tym rejonie odnotowane na wilgotnych łąkach koło wsi Zady - 1,3 pary/100 ha. Migracja jesienna zaczyna się dość wcześnie, bo juŝ w połowie sierpnia. Są to głównie, pojedyncze ptaki, które migrują albo ko- 6

czują. Intensywny przelot obserwowany jest w pierwszej oraz na początku drugiej dekady września. 7

Gerard Bela, Adam Janczyszyn, Andrzej Kośmicki Grupa Badawcza Ptaków Wodnych KULING, ul. Startowa 7A/13, 80-461 Gdańsk e-mail: Pomarinus@gmail.com Jesienna wędrówka ptaków szponiastych Falconiformes na Mierzei Wiślanej w roku 2008 W okresie od 15 sierpnia do 15 listopada 2008 w Krynicy Morskiej przeprowadzono liczenia migrujących ptaków szponiastych. Liczenia wykonywano codziennie od rana do popołudnia. Łącznie stwierdzono 12 651 osobników z 17 gatunków. Struktura dominacji przedstawiała się następująco: krogulec Accipiter nisus (49,58%), myszołów Buteo buteo (36,10%), błotniak zboŝowy Circus cyaneus (7,23%), myszołów włochaty Buteo lagopus (3,28%), kobuz Falco subbuteo (1,04%). Pozostałe gatunki stanowiły poniŝej jednego procenta. Wyraźne nasilenie migracji nastąpiło w połowie października ze szczytem liczebności pod koniec tego miesiąca. Najwięcej jednego dnia stwierdzono 883 ptaki szponiaste 25.10.2008. Zgromadzone dane posłuŝyły do wyznaczenia na Mierzei Wiślanej obszaru Natura 2000 w kategorii C5 wąski korytarz migracyjny. 8

Waldemar Biaduń Katedra Zoologii i Ekologii Bezkręgowców, Katolicki Uniwersytet Lubelski Jana Pawła II, Al. Kraśnicka 102, 20-718 Lublin e-mail: wbiadun@op.pl Dynamika populacji sroki Pica pica w Lublinie w okresie ostatnich 30 lat Dane na temat dynamiki populacji sroki Pica pica uzyskano w badaniach ilościowych awifauny zieleni miejskiej prowadzonych w okresie 1982-2007. Sroka była w Lublinie mało licznym gatunkiem lęgowym co najmniej od 50 lat. Na początku lat 1970. w Ogrodzie Saskim gniazdowały dwie pary (Grądziel, inf. ustna) i zbliŝona liczebność utrzymywała się tu do końca badań. W końcu lat 80-tych populacja sroki zaczęła wyraźnie rosnąć. Widoczne to było przede wszystkim na terenach połoŝonych w obwodowej części strefy miejskiej. W Parku Ludowym zagęszczenie wzrosło z 1,3 p/10 ha w latach 1982-1984 do 4,4 p/10 ha w okresie 1991-1993. Na przełomie lat 1980 i 1990 w Ogrodzie Botanicznym, Lasku Czechów i na cmentarzu Majdanek wykazywano wartości 5-6 p/10 ha. Potem liczebność sroki na tych terenach wyraźnie malała, do 1,1-2,4 p/10 ha w końcowym okresie badań. Na pozostałych badanych terenach notowano podobny przebieg zmian liczebności, choć na cmentarzu Lipowa pod koniec lat 90-tych sroka stała się liczniejsza. W okresie 1994-1995 średnie zagęszczenie wyniosło 4,3, zaś w 2005-2006 2,7 p/10 ha, lecz zmiany były jedynie bliskie (t=1,994, p=0,052) istotności. Jednak juŝ porównanie stanu na początku i końcu badań wskazuje na istotny spadek zagęszczenia. RozbieŜne oceny otrzymano dla zmian zagęszczenia (df=21, F=3,506, p=0,002) i udziału w dominacji ilościowej (df=21, F=1,802, p=0,078) w ciągu całego okresu badań. Wydaje się, Ŝe fala wzrostu obserwowana w latach 80-tych dała przede wszystkim efekt w postaci zasiedlenia przez srokę mniejszych płatów zieleni, z osiedlową włącznie. Gniazdowanie wśród zieleni osiedlowej notuje się juŝco najmniej od kilkunastu lat (Biaduń 1996, Biaduń 2004, materiały własne niepublikowane). Liczebność sroki w końcowym okresie ustępowała stwierdzonej na badanych terenach około 10 lat temu, na niektórych terenach nawet kilkakrotnie. Nie wykazano Ŝadnych korelacji wartości zagęszczenia sroki z wyróŝnionymi czynnikami siedliska. Tymczasem jej udział w zgrupowaniach był skorelowany z odległością od centrum (- 9

10 0,551**), zwarciem koron (-,550**), udziałem zabudowy w bezpośrednim (-,435*) i dalszym (-,560** i -,646***) sąsiedztwie, terenów otwartych w bliŝszym i dalszym otoczeniu (0,533**, 0,588** i 0,681***) oraz zagęszczeniem ulic (odpowiednio: -,495*, -,738*** i -,689***).

Waldemar Biaduń Katedra Zoologii i Ekologii Bezkręgowców, Katolicki Uniwersytet Lubelski Jana Pawła II, Al. Kraśnicka 102, 20-718 Lublin e-mail: wbiadun@op.pl Czynniki determinujące zmiany awifauny lęgowej zieleni wysokiej w mieście Praca przedstawia analizę przyczyn zmian awifauny lęgowej zieleni wysokiej Lublina opartą na podstawie badań ilościowych prowadzonych w okresie 1982-2007. Na podstawie analizy statystycznej oceniano wpływ róŝnych czynników lokalnych (wielkość i charakter terenu, połoŝenie w mieście, gradient urbanizacji, struktura roślinności, presja drapieŝników, struktura otoczenia i inne) na wyróŝnione parametry zgrupowań lęgowych. Wskazano podstawowe uwarunkowania kształtujące obraz awifauny zieleni miejskiej i grupy gatunków reagujących podobnie na zmiany charakteru siedliska. Zanalizowano wpływ czynników działających w szerszej skali (zmiany zasięgu, procesy synurbizacyjne, zmiany stanu ogólnego populacji) na awifaunę lęgową oraz zjawisko jej homogenizacji. Omówiono gatunki tworzące człon zgrupowań lęgowych i pasywne synantropy o znacznej wraŝliwości na zmiany struktury habitatu. 11

Waldemar Biaduń Katedra Zoologii i Ekologii Bezkręgowców, Katolicki Uniwersytet Lubelski Jana Pawła II, Al. Kraśnicka 102, 20-718 Lublin e-mail: wbiadun@op.pl Synurbizacja grzywacza Columba palumbus w Lublinie Grzywacz Columba palumbus jest w wielu miastach, szczególnie Europy Zachodniej, jednym z najliczniejszych gatunków. W śródmieściu Lublina był on notowany jako lęgowy juŝ w latach 70-tych (Tomiałojć 1976). Na początku lat 80-tych notowano po jednej-kilka par na cmentarzu Lipowa, w Parku Ludowym i Ogrodzie Botanicznym. W Ogrodzie Saskim jeszcze w 1988 i 1989 r. liczebność (6 par) była taka sama jak kilkanaście lat wcześniej. W tym samym czasie w podobnym zagęszczeniu (2-4 p/10 ha) grzywacz gniazdował na pozostałych badanych terenach zieleni miejskiej, z wyjątkiem Placu Litewskiego i Parku Podzamcze, gdzie pojawił się kilka lat później. Na początku lat 90-tych liczebność na terenach peryferyjnych (OB, CM i LC) bardzo wyraźnie wzrosła (do 10-23 p/10 ha), osiągając tu najwyŝsze wartości dla całego okresu badań. W późniejszych latach liczba par lęgowych na tych powierzchniach wyraźnie spadła. Na większości pozostałych terenów pierwszy szczyt liczebności z zagęszczeniem 12-16 p/10 ha odnotowano 1-2 lata później. Potem podobnie jak na terenach peryferyjnych zagęszczenie spadło, lecz od początku XXI w. znów gwałtownie rosło, osiągając na róŝnych terenach wartości do 25-42 p/10 ha. Średnie zagęszczenie dla sezonów lęgowych 1994 i 1995, kiedy badaniami objęto wszystkie tereny zieleni miejskiej, wyniosło 8.9, zaś dla lat 2005 i 2006 19,6 p/10 ha. RóŜnica okazała się statystycznie wysoce istotna (t=3,483, p<0,01). Jednocześnie udział grzywacza w zgrupowaniu wzrósł z 2,7 do 18,4% (df=21, F=10,869, p<0,001). Wysoką statystycznie istotność zmian potwierdzono dla całego okresu badań (df=21, F=14,122, p<0,001). Równolegle rosła jego liczebność na osiedlach mieszkaniowych (Biaduń 2004) i skwerach śródmiejskich (łącznie 14; 17,4 ha), gdzie w okresie 1997-2007 wzrost wyniósł 380% (materiały własne niepublikowane). Grzywacz stał się ptakiem mało płochliwym i jak się wydaje znaczna część jego populacji Ŝeruje na terenie zasiedlanej powierzchni. Zagęszczenie grzywacza rosło ze zwarciem koron i było skorelowane z udziałem zabudowy w bezpośrednim sąsiedztwie terenu 12

(n=72, 0,458*). Jednocześnie nie wykazano innych korelacji, co sugeruje, Ŝe zmiany miały źródło w procesie synurbizacji. 13

Łukasz Binkowski Instytut Nauk o Środowisku, Uniwersytet Jagielloński. ul. Gronostajowa 7, 30-387 Kraków e-mail: lukasz.binkowski@uj.edu.pl Zawartość ołowiu i jego wpływ na parametry krwi i masę ciała kaczek krzyŝówek Anas platyrhynchos i łysek Fulica atra w południowej Polsce ptaki pochodzące z polowań w badaniach ekotoksykologicznych Do gatunków łownych z grupy ptaków wodnych zaliczamy w Polsce kaczkę krzyŝówkę, cyraneczkę, głowienkę, czernicę, łyskę i trzy gatunki gęsi. Liczba upolowanych ptaków sięga w przypadku niektórych gatunków kilkuset tysięcy osobników rocznie. Plasuje to myślistwo, jako jedno z potęŝnych narzędzi w pozyskiwaniu materiału do badań ekotoksykologicznych i biomonitoringowych. Przeprowadzone w 2003 roku badania zawartości metali cięŝkich w wybranych narządach kaczek krzyŝówek i łysek w okolicach Zatora (południowa Polska) wykazały wysokie koncentracje ołowiu u obydwu gatunków. W literaturze podwyŝszone poziomy tego pierwiastka u ptactwa wodno-błotnego zazwyczaj łączono z tzw. zatruciem ołowiem, którego źródłem były śruty ołowiane (pozostałość po polowaniu) lub ołowiane cięŝarki wędkarskie. Są one (wg literatury) połykane pomyłkowo przez ptaki, jako ziarno lub gastrolity, i następnie roztwarzają się w niskim ph Ŝołądka prowadząc do zatrucia organizmu, często z letalnymi skutkami. Zjawiska tego jednak nie moŝna prosto ekstrapolować na wszystkie tereny, poniewaŝ biodostępność śrucin jest silnie determinowana przez warunki środowiskowe (ph wody, miąŝszość mułu i rozmiar powierzchni naraŝenia). W związku z tym naleŝy przeprowadzić badania na wybranych terenach wodno-błotnych w Polsce, a przynajmniej na róŝnych ich typach (jeziora, stawy hodowlane, bagna). Praca ta podsumowuje badania nad zawartością ołowiu w narządach kaczek krzyŝówek Anas platyrhynchos i łysek Fulica atra z uwzględnieniem badań parametrów krwi i masy ciała. Ptaki (kaczki: N=16 i łyski: N=14) zostały odstrzelone w ramach polowań w 2006 roku. Pobrano od nich krew oraz wypreparowano próbki mózgu, mięśnia piersiowego, płuca, wątroby, nerki, jelita, śledziony i kości. Dodatkowo pobrano odchody i pióra. StęŜenie ołowiu zmierzono z wykorzystaniem techniki atomowej spektrometrii absorpcyjnej. Średnia masa badanych ptaków to dla kaczek 1,000 kg (samice) i 1,217 kg (samce), a dla łysek odpowiednio 14

0,663 kg (samice) i 0,783 kg (samce). Średnia zawartość ołowiu w kościach krzyŝówek wynosiła 1,33 µg g -1 ( ) i 6,19 µg g -1 ( ) suchej masy, a w przypadku łysek 0,48 µg g -1 ( ) i 1,16 µg g -1 ( ) suchej masy. W przypadku krwi wartości te to odpowiednio 0,04 (samice) µg g -1 i 0,12 µg g -1 (samce) świeŝej masy dla krzyŝówek oraz 0,04 µg g -1 ( ) i 0,33 µg g -1 ( ) świeŝej masy tkanki u łysek. Hematokryt i hemoglobina (średnie dla obu płci) wynosiły 36,4% i 149,0 g/l u krzyŝówek oraz 26,4% i 169,3 g/l u łysek. Sprawdzono korelacje pomiędzy zawartością ołowiu w tkankach badanych ptaków, a jego zawartością w piórach i kale (jako potencjalnych przy- Ŝyciowych wskaźnikach skaŝenia). 15

Łukasz Binkowski Instytut Nauk o Środowisku, Uniwersytet Jagielloński. ul. Gronostajowa 7, 30-387 Kraków e-mail: lukasz.binkowski@uj.edu.pl PodwyŜszony poziom ołowiu u ptaków wodno-błotnych w południowej Polsce Zatrucie ołowiem zdiagnozowano u ptactwa wodno-błotnego w Stanach Zjednoczonych juŝ w pierwszej połowie XX wieku. Wystrzelone śruty ołowiane i cięŝarki wędkarskie uznano wtedy za główne czynniki skaŝenia. Wiele badań, publikacji i doniesień z tego tematu doprowadziło do wprowadzenia zakazu stosowania amunicji i cięŝarków ołowianych w Stanach Zjednoczonych i Kanadzie. W Polsce i kilku innych krajach europejskich badania z tego zakresu były prowadzone w bardzo skromnej formie i zazwyczaj dotyczyły kumulacji metali cięŝkich w wybranych narządach ptaków. Jak dotąd nie wiadomo, czy problem zatrucia ołowiem występuje w naszym kraju. Praca ta pokazuje wstępne wyniki badań dotyczących skaŝenia ołowiem kaczek krzyŝówek Anas platyrhynchos i łysek Fulica atra na jednym z waŝniejszych dla ptaków wodno-błotnych terenie (okolice Zatora) w południowej Polsce. Do badań wykorzystano materiał pochodzący od dorosłych osobników obydwu płci i gatunków. StęŜenia ołowiu w tkankach (mózg, mięsień, serce, płuca, wątroba i nerka) określono z wykorzystaniem płomieniowej metody ASA. Poziom tego pierwiastka zmierzono równieŝ w wodzie i mule stawów oraz w karmie (stosowanej do dokarmiania ryb). StęŜenia ołowiu sięgające 100 µg g -1 suchej masy tkanki stwierdzono w mózgach i nerkach osobników obydwu gatunków. NajniŜsze stęŝenia występowały w mięśniach. Zaplanowano dalsze badania, których celem jest jednoznaczne określenie źródła skaŝenia i jego skali. 16

Marcin Bocheński, Olaf Ciebiera, Jacek Słoma, Leszek Jerzak Katedra Ochrony Przyrody, Wydział Nauk Biologicznych, Uniwersytet Zielonogórski, ul. prof. Z. Szafrana 1, 65-516 Zielona Góra e-mail: m.bochenski@wnb.uz.zgora.pl Wybrane parametry biologii lęgowej populacji miejskiej i niemiejskiej sroki Pica pica W latach 2007-2008 badano przebieg lęgów sroki Pica pica w populacji synurbijnej (miasto Zielona Góra, 120 tyś. mieszkańców) oraz pozamiejskiej (podzielonogórskie wsie: Drzonków, Ochla, Przylep, Racula, Stary Kisielin). W sumie zebrano dane o 82 lęgach, w tym 57 z terenu miasta i 25 z krajobrazu rolniczego. W mieście, w porównaniu do populacji pozamiejskiej sroki istotnie wcześniej przystępowały do lęgów (mediany daty zniesienia pierwszego jaja wynosiły odpowiednio: 1. kwietnia i 4. kwietnia). Poza tym, pozostałe podstawowe parametry rozrodu (średnia wielkość zniesienia, średnia liczba podlotów na parę lęgową oraz średnia liczba podlotów na parę z sukcesem) nie róŝniły się istotnie pomiędzy populacją miejską i pozamiejską. Ponadto, zwraca uwagę fakt, Ŝe w obu badanych populacjach zanotowano bardzo niski sukces lęgowy. W środowisku miejskim był on na poziomie 17% a pozamiejskim 20% (róŝnica ta nie była istotna statystycznie). Uzyskane wyniki wskazują, Ŝe dla sroki środowisko miejskie Zielonej Góry nie stanowi juŝ atrakcyjniejszego siedliska w porównaniu do tradycyjnego środowiska tego gatunku, jakim jest krajobraz kulturowy. Najprawdopodobniej penetracja i presja drapieŝników (zdziczałe koty, wrony, sójki) w mieście obecnie nie jest mniejsza niŝ poza nim, co istotnie wpływa na osiągane przez miejską populacje sroki wyniki. 17

Marta Borowiec Zakład Ekologii Ptaków, Instytut Zoologiczny, Uniwersytet Wrocławski, ul. Sienkiewicza 21, 50-335 Wrocław e-mail: martab@biol.uni.wroc.pl Ewolucja sygnałów seksualnych u ptaków: czy samce i samice mogą rzetelnie ocenić jakość partnera? Pytanie czy sygnały zwierząt są uczciwe, a więc czy dostarczają odbiorcy rzetelnych informacji o nadawcy, jest podstawowym problemem badaczy zajmujących się komunikacją i ewolucją sygnałów u zwierząt. Wiele sygnałów występuje głównie lub wyłącznie w okresie rozrodczym, ewidentnie słuŝąc ocenie partnera rozrodczego, co moŝe decydować o wyborze konkretnego osobnika. Istnieje teŝ grupa sygnałów funkcjonująca po skojarzeniu par i obecnie uwaŝa się, Ŝe mogą one równieŝ mieć istotne znaczenie przy wyborze strategii rozrodczej oraz inwestycji rodzicielskich (tzw. post-mating sexual selection ). W sytuacji konfliktu interesów, a taka właśnie sytuacja istnieje przy wyborze partnera do rozrodu, płeć wybierana jest zainteresowana tym aby zdobyć partnera, natomiast płeć wybierająca powinna dokonać wyboru najlepszego z dostępnych partnerów. W interesie płci wybieranej jest więc prezentacja cech zwiększających atrakcyjność, co będzie skłaniać osobniki do przesady i prezentowania wyŝszej jakości niŝ rzeczywiście istniejąca, natomiast w interesie płci wybierającej będzie sprawne wykrywanie oszustw. W tym sensie interesy płci są przeciwne. W świecie ptaków płcią wybieraną są najczęściej samce, natomiast (z małymi wyjątkami) płcią wybierającą samice. Teoretyczne podstawy wyboru partnera i ewolucji sygnałów rozrodczych u ptaków są dobrze opracowane i od kilkudziesięciu lat intensywnie badane, wciąŝ jednak brak jednoznacznych odpowiedzi na wiele interesujących pytań. Ostatnio coraz więcej uwagi poświęca się znaczeniu sygnałów utrzymujących się lub produkowanych juŝ po utworzeniu par oraz jakości samic. Wydaje się, Ŝe takie cechy jak ornamentacja i barwne upierzenie samic mogą mieć, między innymi wpływ na wielkość inwestycji rodzicielskich samca. Z drugiej zaś strony niska jakość samca moŝe być rekompensowana przez samice dodatkowymi kopulacjami z partnerami nie socjalnymi lub zaowocować rozbiciem związku w przyszłości. Z zebranych dotychczas danych na temat licznych gatunków ptaków zaczyna wyłaniać się w miarę spójny obraz funkcjonowania sygnalizacji godowej w wyborze partnera do rozrodu, wiele jednak za- 18

gadnień pozostaje wciąŝ do zbadania, co z pewnością cieszy ekologów behawioralnych, których obiektem badań są ptaki. Referat jest próbą podsumowania stanu dotychczasowej wiedzy na powyŝszy temat ze wskazaniem na obszary wymagające jeszcze bliŝszego poznania w przyszłości. 19

Marta Borowiec 1, Piotr Jabłoński 2, Adrian Surmacki 3, Tadeusz Stawarczyk 4 1 Zakład Ekologii Ptaków, Instytut Zoologiczny, Uniwersytet Wrocławski, ul. Sienkiewicza 21, 50-335 Wrocław e-mail: martab@biol.uni.wroc.pl 2 Laboratory of Behavioral Ecology and Evolution, School of Biological Sciences, Seoul National University, Seoul 151-742, South Korea 3 Zakład Biologii i Ekologii Ptaków, Uniwersytet Adama Mickiewicza, ul. Umultowska 89, 61-614 Poznań 4 Muzeum Przyrodnicze Uniwersytetu Wrocławskiego, ul. Sienkiewicza 21, 50-335 Wrocław Behawior budowy gniazda jako wskaźnik jakości samicy u pleszówki białoskrzydłej Myioborus pictus Pleszówka białoskrzydła Myioborus pictus jest gatunkiem pochodzenia tropikalnego. Swoim zasięgiem występowania obejmuje Amerykę Środkową i południową część Ameryki Północnej. Badania prowadzono w Arizonie, na terenie gór Chiricahua w latach 2002-2004 oraz 2006-2007. Ciekawą cechą behawioru pleszówki, wyróŝniającą ją spośród innych gatunków ptaków wróblowych jest fakt, iŝ oprócz czynności związanych z konstrukcją czarki gniazda, samica buduje ścieŝkę z uschniętych liści prowadzącą do gniazda o nieznanej dotąd roli biologicznej. Liście znosi z pewnej odległości od gniazda a poniewaŝ ich liczba moŝe wynosić nawet 200, bez wątpienia stanowi to dla samicy powaŝny wysiłek energetyczny. W celu stwierdzenia czy budowa ścieŝki jest związana z jakością samicy, badano jej następujące cechy: długość skrzydła, długość ogona, masę ciała, datę złoŝenia pierwszego jaja, zawartość karotenoidów w piórach, intensywność karmienia piskląt przez samicę oraz wielkość ścieŝki. Stwierdzono, Ŝe intensywność karmienia piskląt przez samicę była dodatnio skorelowana z wielkością ścieŝki oraz z zawartością karotenoidów w piórach. Wykazano równieŝ, Ŝe samice, które budowały większą ścieŝkę miały dłuŝsze skrzydło i dłuŝszy ogon oraz większą zawartość karotenoidów, chociaŝ ta ostatnia zaleŝność była bliska istotności. Wyniki te pośrednio wskazują na duŝy wpływ kondycji samicy na budowę ścieŝki oraz jakości jej opieki rodzicielskiej. 20

Tomasz Brauze Zakład Zoologii Kręgowców, Instytut Ekologii i Ochrony Środowiska UMK, ul. Gagarina 9, 87-100 Toruń, e-mail: brauze@umk.pl Liczebność i rozmieszczenie siniaka Columba oenas w starodrzewach południowo-wschodniej części Puszczy Bydgoskiej Badania przeprowadzono w 2008 roku na 18 powierzchniach jednowiekowych starodrzewów sosnowych (120-160 lat) metodą transektu liniowego w południowo-wschodniej części Puszczy Bydgoskiej. Ogólna powierzchnia badanych starodrzewów wynosiła 151,3 ha w przedziale wielkości od 2,5 do 20,8 ha, a długość zlokalizowanych w ich obrębie, 29 transektów - 16,3 km. Na kaŝdym transekcie liniowym wykonano 5 wczesnoporannych liczeń od początku kwietnia do połowy czerwca. Tempo przemarszu wynosiło 1 km/h. Za stanowisko lęgowe przyjęto minimum dwa stwierdzenia gatunku z pominięciem potencjalnego okresu migracji. Na obszarze badanych 18 starodrzewów stwierdzono 8 par lęgowych siniaka Columba oenas a jego łączne zagęszczenie w tych płatach środowisk wynosiło 5,3 pary/1 km 2. W mozaice róŝnowiekowych drzewostanów sosnowych wielkoobszarowej powierzchni leśnej (4,3 km 2 ) stwierdzono 1,4 pary/1 km 2. Gatunek ten gnieździł się tylko w starodrzewach, których obszar był większy lub równy 6,5 ha, a minimalna szerokość powierzchni wynosiła 135 m. Spośród 8 starodrzewów, które spełniały powyŝsze warunki siniak występował na 7 (87,5 %) powierzchniach. Gatunku tego nie odnotowano w drzewostanach, które spełniały tylko jedno z wymienionych kryteriów. Pomiędzy wielkością powierzchni i szerokością drzewostanu istniała jednak stosunkowo silna i istotna statystycznie zaleŝność r=0,7; P=0,003. W modelu regresji logistycznej o dychotomicznym typie rozmieszczenia gatunku (występowanie lub brak w drzewostanie) jedynie wielkość powierzchni starodrzewu umoŝliwia wiarygodną predykcję występowania siniaka na jego obszarze (log. największej wiarygodności = -9,94; P=0,04). Regularne badania ornitologiczne prowadzone w południowowschodniej części Puszczy Bydgoskiej od 2002 roku nie wykazały wcześniejszego występowania siniaka na tym terenie. Niekorzystnymi zjawiskami, które mogą ograniczać występowanie tego gatunku na wspomnianym obszarze są obniŝanie się średniego wieku drzewostanów oraz stosowanie rębni zupełnych pasowych, prowadzących do zachowania jedynie wąskich pasów starodrzewów. 21

Tomasz Brauze, Łukasz Kurkowski Zakład Zoologii Kręgowców, Instytut Ekologii i Ochrony Środowiska UMK, ul. Gagarina 9, 87-100 Toruń, e-mail: brauze@umk.pl Znaczenie nieuŝytków dla awifauny krajobrazu rolniczego Badania przeprowadzono w sezonie lęgowym (kwiecieńczerwiec) oraz jesienią i zimą 2008 roku w krajobrazie rolniczym okolic śuromina na powierzchni 1050 ha. W okresie lęgowym wykonano 6 liczeń, podczas których mapowano stanowiska lęgowe nielicznych i średniolicznych gatunków ptaków. Za stanowisko lęgowe przyjęto obszar, na którym stwierdzono śpiewające samce, zajęte gniazda lub osobniki wykazujące zachowania lęgowe. W okresie polęgowym przeprowadzono 9 kontroli, podczas których kartowano wszystkie gatunki, notowano ich liczebność oraz odległość i kierunek przemieszczeń. Udział procentowy poszczególnych typów środowisk na badanej powierzchni krajobrazowej wynosił: agrocenozy z przewagą upraw zbóŝ - 76,1%, murawy napiaskowe z pojedynczymi, niskimi (1-3 m wys.) sosnami - 8,7%, pola odłogowane - 6,5%, zadrzewienia - 5,3%, łąki - 2,3% oraz wody - 1,1%. W sezonie lęgowym na całej powierzchni krajobrazowej (1050 ha) stwierdzono następujące liczebności i zagęszczenia par lęgowych: pokląskwa Saxicola rubetra - 47 par i 4,5 pary/1 km 2, potrzeszcz Emberiza calandra - 36 par i 3,4 pary/1 km 2, ortolan Emberiza hortulana - 18 par i 1,7 pary/1 km 2, gąsiorek Lanius collurio - 15 par i 1,4 pary/1 km 2, przepiórka Coturnix coturnix - 8 odzywających się samców i 0,8 pary/1 km 2, srokosz Lanius excubitor - 8 par i 0,8 pary/1 km 2, świergotek polny Anthus campestris - 5 par i 0,5 pary/1 km 2, dudek Upupa epops - 3 pary i 0,3 pary/1 km 2 oraz świergotek łąkowy Anthus pratensis - 2 pary i 0,2 pary/1 km 2. Większość stanowisk lęgowych wymienionych gatunków istotnie częściej (χ 2 dla df=1 i P<0,05) zlokalizowana była na odłogach i murawach napiaskowych wraz z otaczającym je 50 m pasem terenu - łącznie 328,1 ha niŝ na pozostałym obszarze agrocenoz (bez zadrzewień i wód) - 655,1 ha. Stosunek powierzchni obu wyróŝnionych obszarów równał się 1:2, natomiast liczba połoŝonych w ich obrębie stanowisk lęgowych ptaków wynosiła odpowiednio: pokląskwa - 42 i 5 par, χ 2 =66,4, P<0,0000001; potrzeszcz - 35 i 1 para, χ 2 =66,1, P<0,0000001; ortolan - 12 i 6 par, χ 2 =7,6*, 22

P=0,006; gąsiorek - 15 i 0 pary, χ 2 =27,1*, P<0,0000001; przepiórka - 6 i 2 stanowiska lęgowe, χ 2 =4,5*, P=0,03; srokosz - 8 i 0 par, χ 2 =13,1*, P=0,0003; świergotek polny - 5 i 0 par, χ 2 =7,2*, P=0,007; dudek - 3 i 0 par, χ 2 =3,4*, P=0,07 oraz świergotek łąkowy - 0 i 2 pary, χ 2 =0,06*, P=0,8 (* - χ 2 z poprawką Yatesa). W sezonie polęgowym większość ptaków wróblowych Passeriformes stwierdzono równieŝ na odłogowanych polach i murawach napiaskowych. Na ich obszarze odnotowano największe stada Ŝerujących łuszczaków Fringillidae, których maksymalne liczebności podczas pojedynczych kontroli wynosiły: dzwoniec Carduelis chloris - 550 osob., makolągwa Carduelis cannabina - 120 osob., rzepołuch Carduelis flavirostris - 300 osob., trznadel Emberiza citrinella - 110 osob. oraz potrzeszcz - 75 osob. Obszary nieuŝytków mają decydujące znaczenie dla utrzymania populacji lęgowych ptaków krajobrazu rolniczego. Środowiska te, z uwagi na licznie występujące chwasty, stanowią równieŝ podstawowe miejsca Ŝerowania łuszczaków w okresie polęgowym. 23

Marian Cieślak 1, Zbigniew Kwieciński 2, 3 1 Fundacja EkoFundusz, ul. Bracka 4, 00-502 Warszawa e-mail: mcieslak@ekofundusz.org.pl 2 Ogród Zoologiczny, ul. Browarna 25, 61-093 Poznań 3 Zakład Ekologii Behawioralnej UAM, ul. Umultowska 89, 61-614 Poznań Mocne i słabe strony badania pierzenia sów Strigiformes w niewoli W latach 2003 2009 w poznańskim Ogrodzie Zoologicznym przeprowadzono badania pierzenia 7 gatunków sów (łącznie 18 osobników): sowy jarzębatej Surnia ulula, włochatki Aegolius funereus, sóweczki Glaucidium passerinum, puszczyka mszarnego Strix nebulosa, puszczyka uralskiego Strix uralensis, puszczyka Strix aluco i pójdźki Athene noctua. Badania te polegały na codziennej kontroli wolier i na podstawie znalezionych piór i ich identyfikacji odtwarzano przebieg procesu pierzenia. Niniejszy artykuł zawiera przykłady wyników, jakie moŝna uzyskać przy pomocy dość prostych metod. Ponadto badane przez nas aspekty pierzenia (kolejność wymiany piór, fenologia pierzenia na tle fenologii lęgów, częstotliwość wymiany poszczególnych piór czy tempo wzrostu nowych piór) przybliŝają nas do lepszego zrozumienia tego procesu w kontekście strategii ekologicznej danego gatunku. Sowy jako grupa ptaków są trudnym obiektem badań a zwłaszcza badanie ich pierzenia w warunkach wolności. Dlatego zdobywanie tego typu informacji wraz z niskimi kosztami stanowią mocną stronę badań pierzenia sów w warunkach niewoli. Słabą stroną tego rodzaju badań jest odmienność warunków ekologicznych, jakie panują w niewoli i na wolności a zwłaszcza ich wpływ na tempo i przebieg pierzenia. Na przykład lepsze warunki troficzne i mniejsze wydatki energii ptaków trzymanych w wolierze sprzyjają przepierzeniu większej ilości piór. Niemnie jednak porównywanie danych literaturowych i dyskusja z nimi pozwalają mam lepiej określić charakter i stopień tych róŝnic. 24

Joanna Czarnecka 1, Ignacy Kitowski 2 1 Zakład Ekologii, Uniwersytet Marii Curie-Skłodowskiej, ul. Akademicka 19, 20-033 Lublin e-mail: a_czarnecki@wp.pl 2 Zakład Ochrony Przyrody, Uniwersytet Marii Curie-Skłodowskiej, ul. Akademicka 19, 20-033 Lublin Przenoszenie diaspor roślinnych przez gawrona Corvus frugilegus mechanizmy i znaczenie ekologiczne Odległości, na które mogą być przeniesione nasiona dzięki powszechnie znanym mechanizmom, takim, jak: zoochoria, anemochoria, czy hydrochoria są zbyt małe, aby wytłumaczyć procesy migracji roślin i wyjaśnić, w jaki sposób kształtowały się ich współczesne zasięgi geograficzne od czasu ostatniego zlodowacenia. Prawdopodobnie kluczowe znaczenie mają tu rzadkie, przypadkowe zdarzenia, pozwalające na przenoszenie diaspor na duŝe odległości oraz niestandardowe mechanizmy ich transportu [1, 3]. Pokarm roślinny ma istotne znaczenie dla gawrona Corvus frugilegus, a podczas analizy jego diety w Ŝołądkach ptaków znajdowano nie tylko nieuszkodzone ziarniaki zbóŝ, ale takŝe nasiona chwastów [2]. Celem niniejszej pracy było ustalenie jakie jest znaczenie osobników gawrona w przenoszeniu nasion na duŝe odległości. Analizie poddano 330 wypluwek pochodzących z 6 kolonii lęgowych (wszystkie połoŝone w krainie WyŜna Lubelska, według regionalizacji Szafera i Zarzyckiego [4]) oraz 226 zebranych z obszaru 3 zbiorowych noclegowisk okresu pozalęgowego (dwie WyŜyna Lubelska i jedna Wołyń Zachodni). Nasiona znajdowały się w 25-81% wypluwek, w zaleŝności od stanowiska. Łącznie odnaleziono 1695 nasion. Najwięcej z nich (78%) naleŝało do gatunków endozoochorycznych, których mięsiste owoce prawdopodobnie były pokarmem ptaków (wiosna i wczesne lato Cerasus avium i Fragaria sp.; zima przede wszystkim Vitus vinifera, Sambucus sp. i Sorbus aucuparia). Odnaleziono takŝe nasiona 25 taksonów chwastów upraw i innych roślin zielnych (oznaczono je do gatunku lub do rodzaju); najliczniejsze z nich to Setaria pumila/viridis, Echinochloa crus-galli, Stellaria media, Galium aparine i Viola sp. Nasiona zostały wysiane do ziemi ogrodniczej, w celu sprawdzenia, które z nich zachowały zdolność do kiełkowania. Wykiełkowały między innymi nasiona 8 gatunków chwastów, co po- 25

twierdza, Ŝe moŝliwe jest przypadkowe przenoszenie przez gawrona Ŝywych diaspor takich gatunków roślin, które nie stanowią atrakcyjnego pokarmu dla tych ptaków. Literatura [1] Cain M. L., Damman H., Muir A. 1998. Seed dispersal at the Holocene migration of woodland herbs. Ecological Monographs 68: 325-347. [2] Gromadzka J. 1980. Food composition and food consumption of the Rook Corvus frugilegus in agrocoenoses in Poland. Acta Ornithologica 17: 227-255. [3] Higgins S. I., Nathan R., Cain M. L. 2003. Are long distance dispersal events in plants usually caused by nonstandard means of dispersal? Ecology 84 (8): 1945 1956. [4] Szafer W. Zarzycki K. 1972. Szata roślinna Polski, PWN, Warszawa. 26

Paweł Czechowski 1, Leszek Jerzak 2 1 Instytut Turystyki i Rekreacji PWSZ, Armii Krajowej 51, 66-100 Sulechów, email: paczech@wp.pl 2 Katedra Ochrony Przyrody, Wydział Nauk Biologicznych UZ, ul. Prof. Z. Szafrana 1, 65-516 Zielona Góra Wybrane elementy ekologii rozrodu dymówki Hirundo rustica gniazdującej w opuszczonych bunkrach w dolinie środkowej Odry Badania prowadzono w dolinie Odry koło Czerwieńska (pow. Zielonogórski, 52 00 N 15 24 E) w woj. lubuskim w trakcie sześciu sezonów lęgowych w latach 2001-2006. Dymówki Hirundo rustica gnieździły się w 13 opuszczonych bunkrach wkopanych w wał rzeki. Bunkry stanowią nietypowe miejsce gniazdowania dymówki. Część pomieszczeń zalana jest wodą a w części jest ciemno. Liczebność par lęgowych w okresie badań fluktuowała miedzy 32 a 55. Liczba par w poszczególnych bunkrach dla sześciu lat łącznie wyniosła 3,46, co dało średnie zagęszczenie 0,14 pary/m 2. Dymówki przy zakładaniu gniazd preferowały pomieszczenia jasne. W pomieszczeniach tych wyprowadzały średnio 71,8% lęgów. Natomiast w pomieszczeniach ciemnych, średnio 28,2% lęgów. Nie stwierdzono róŝnic w liczbie lęgów w pomieszczeniach jasnych i ciemnych między latami. Ponadto bardziej preferowane były pomieszczenia zalane średnio 76.6% niŝ pomieszczenia suche średnio 23,4%. W latach badań dymówki w pierwszym lęgu zajmowały średnio 82.6% starych gniazd, natomiast nowych budowanych było średnio 17,4%. Podczas drugich i powtarzanych lęgów dymówki zajmowały gniazda po lęgach pierwszych (średnio 63,2%), gniazda stare zrobione w latach wcześniejszych (średnio 18,4%) oraz gniazda nowe (średnio 18,4%). Sposób przytwierdzania gniazd w bunkrach przeanalizowano na podstawie 145 opisanych miejsc na gniazda, które były uŝywane przez jaskółki w latach 2001-2006. WyróŜniono pięć typów przymocowania gniazd: z podparciem (n = 84); bez podparcia (n = 20); na płaskiej płaszczyźnie (n = 16); na framugach (n = 14) oraz w naroŝnikach ścian (n = 11). Wewnątrz bunkrów większość gniazd było przytwierdzanych do ścian betonowych, w mniejszym stopniu do części metalowych. Liczba gniazdujących dymówek w pojedynczym pomieszczeniu w bunkrze nie odbiegała od danych z innych typowych popu- 27

28 lacji. Liczniej niŝ w porównywanych populacjach dymówki zajmowały stare gniazda podczas lęgów pierwszych. Natomiast rzadziej lęgi drugie wyprowadzane były w gniazdach po lęgach pierwszych. Podobnie jak w innych populacjach dymówki najliczniej budowały gniazda na róŝnego rodzaju podparciach.

Dorota Czeszczewik, Wiesław Walankiewicz, Cezary Mitrus, Tomasz Tumiel, Tomasz Stański Katedra Zoologii, Instytut Biologii, Akademia Podlaska, ul. Prusa 12, 08-110 Siedlce e-mail: dorotacz22@wp.pl Wpływ gospodarki leśnej na występowanie dzięciołów w borach Puszczy Białowieskiej W latach 1999-2001 i 2007-2009 liczono dzięcioły oraz martwe drzewa wzdłuŝ transektów w borach Puszczy Białowieskiej. Transekty (3,9 6 km) wytyczono w trzech strefach o róŝnym stopniu zagospodarowania 1) standardowa gospodarka leśna (t. Jagielloński), 2) rezerwat przyrody im. Szafera gospodarka umiarkowana (t. Szafera), 3) brak gospodarki (ściśle chronione, zbliŝone do pierwotnych bory Białowieskiego Parku Narodowego (t. BPN). Najwięcej gatunków dzięciołów (6) stwierdzono w ciągu 6 lat badań w rezerwacie Szafera, następnie w BPN (5) i najmniej w części zagospodarowanej (4). NajwyŜsze indeksy zagęszczeń dzięciołów stwierdzono w BPN, najniŝsze na transekcie Jagiellońskim, podobnie kształtowały się zagęszczenia martwych stojących drzew. Średnie zagęszczenia wszystkich gatunków dzięciołów w latach 2007-2008 na dwóch transektach (t. BPN, t. Szafera) zwiększyły się w porównaniu z wcześniejszym okresem badań (1999-2001). Całkowite zagęszczenie dzięciołów spadło, w porównaniu z latami 1999-2001, jedynie na transekcie Jagiellońskim, gdzie równieŝ zanotowano zmniejszenie zagęszczenia martwych drzew. W drugim okresie badań w rezerwacie Szafera w porównaniu z pierwszym okresem wzrosła ilość martwego drewna (w wyniku gradacji kornika oraz wstrzymania wycinki świerków w rezerwatach). Podsumowując, najbardziej stabilna sytuacja występuje w BPN, natomiast na transekcie Jagiellońskim gdzie prowadzona jest intensywna gospodarka i usuwanie martwych drzew, zespół dzięciołów jest najuboŝszy (tylko dwa gatunki w ostatnich latach i najniŝsze zagęszczenia). Rezerwat Szafera jest przykładem pozytywnego wpływu zaprzestania gospodarowania na zespół dzięciołów. 29

Beata CzyŜ Zakład Ekologii Ptaków, Uniwersytet Wrocławski, ul. Sienkiewicza 21, 50-335 Wrocław e-mail: czyz@biol.uni.wroc.pl Strategie rozrodcze samców i samic remiza Remiz pendulinus na stawach milickich Badania nad strategiami rozrodu remizów Remiz pendulinus prowadziłam w latach 2004-2008 w rezerwacie Stawy Milickie. W badanej populacji remiza, 42 % samic i 44 % samców skojarzyło się więcej niŝ z jednym partnerem w sezonie rozrodczym, a maksymalna liczba lęgów wynosiła pięć, zarówno dla samic jak i dla samców. Opiekę nad lęgiem sprawował zawsze tylko jeden rodzic, przy 45 % gniazd była to samica, przy 17 % samiec, a 38 % lęgów zostało opuszczonych przez obu rodziców przed rozpoczęciem inkubacji jaj. Większość samców nie opiekowała się Ŝadnym ze swoich lęgów, odwrotna sytuacja występowała wśród samic. Część samic sprawowała opiekę przy dwóch gniazdach w sezonie. Wielkość zniesienia, liczba piskląt i liczba podlotów była większa w gniazdach z opieką samicy niŝ w tych, gdzie opiekę sprawował samiec. Liczba potomstwa samców była skorelowana z liczbą samic, z którymi się skojarzył. U samic natomiast liczba potomstwa nie korelowała z liczbę partnerów. NajwyŜszy sukces rozrodczy wśród samic miały te, które opiekowały się dwoma lęgami w ciągu sezonu lęgowego, a najniŝszy te, które opuściły wszystkie swoje gniazda. Analiza pokrewieństwa w lęgach wykazała, Ŝe 18 % piskląt pochodziło z kopulacji pozapartnerskich. 30

Beata Dulisz Katedra Ekologii i Ochrony Środowiska, Wydział Biologii, Uniwersytet Warmińsko-Mazurski w Olsztynie, Plac Łódzki 3, 10-727 Olsztyn, e-mail: beata.dulisz@uwm.edu.pl Gniazdowanie i sukces lęgowy miejskiej populacji kosa Turdus merula W 2007 r. wykonano badania dotyczące przebiegu lęgów i sukcesu rozrodczego populacji kosa Turdus merula na terenie zabudowy i dwóch parków Olsztyna. Obszar zabudowy zlokalizowany był w Kortowie osiedlu peryferyjnym miasta (7,8 ha). Park przy Muzeum Przyrody Warmii i Mazur (3,8 ha) jest pozostałością dawnego załoŝenia dworsko-parkowego, połoŝony w otoczeniu zabudowy mieszkalnej i przemysłowej oraz kompleksu ogrodów działkowych, bliŝej centrum miasta. Park im. prof. Wanica (5,5 ha) znajduje się na terenie Kortowa, granicząc z terenami zabudowy i linią brzegową Jeziora Kortowskiego. Na badanych powierzchniach wykonano od 15-do 20 kontroli w okresie od połowy marca do połowy lipca. Na terenie zabudowy i dwóch parków stwierdzono łącznie występowanie 9 par lęgowych, które w badanym okresie przystępowały do 34 lęgów. Tylko 7 lęgów (21%) zostało zakończonych wyprowadzeniem piskląt z gniazda. Spośród 27 lęgów, 7 zostało przerwanych w trakcie budowy gniazda, 13 podczas wysiadywania jaj i 7 podczas karmienia piskląt. Największe straty w lęgach odnotowano w parku im. prof. Wanica (16 z 19 podejmowanych lęgów, 84% strat) i na terenie zabudowy (4 z 5 lęgów, 80% strat), natomiast w nieco mniejszym stopniu w parku przy Muzeum Warmii i Mazur (7 z 10 lęgów, 70% strat). Najwcześniej kosy rozpoczęły lęgi (początek budowy gniazda) w zabudowie i w parku im. prof. Wanica (18 III, 20 III i 26 III), umieszczając gniazda głównie w roślinności iglastej, natomiast w parku przy Muzeum Warmii i Mazur od 5 IV. Wysokość umieszczania gniazd była zróŝnicowana na badanych powierzchniach. NajniŜej były umieszczane gniazda na terenie zabudowy (średnia wysokość 3,1 m), najwyŝej w parku przy Muzeum Warmii i Mazur z starodrzewem (średnia wysokość 5,7 m). W zabudowie większość gniazd była połoŝona w roślinności iglastej, natomiast na powierzchniach parkowych gniazda umieszczane były głównie na roślinach liściastych, w rozwidleniu pnia. W przypadku gniazd umieszczonych w dziuplach drzew liścia- 31

32 stych stwierdzono wyŝszą efektywność lęgu w stosunku do pozostałych gniazd (test dokładny Fishera, dwustronny, p=0,011).

Andrzej Dyrcz Zakład Ekologii Ptaków, Uniwersytet Wrocławski, ul. Sienkiewicza 21, 50-335 Wrocław e-mail: dyrcz@biol.uni.wroc.pl Ekologia rozrodu i pokarm piskląt dwóch sympatrycznych gatunków z rodzaju Myiozetetes (Tyrannidae) w Panamie U obu badanych gatunków wystąpiła ograniczona w czasie pora lęgowa. W r. 1998, po zjawisku El Nino (susza), pora ta przypadła ok. 3 tygodnie wcześniej niŝ w roku następnym. U M. similis stwierdzono dodatnią korelację między aktualną liczbą lęgów z pisklętami lub podlotami na terenie badań a liczebnością owoców i nasion w środowisku. Sugeruje to dopasowanie pory lęgowej do najbardziej sprzyjającego okresu na wykarmienie potomstwa. Straty gniazdowe były wysokie, z reguły przekraczały 70% i prawie wyłącznie były spowodowane drapieŝnictwem. Straty te były niŝsze w pierwszej części pory lęgowej niŝ w drugiej. Oba gatunki karmiły pisklęta zwierzętami, owocami i nasionami. Diety obu gatunków częściowo pokrywały się, ale istniały teŝ między nimi niewielkie, ale istotne, róŝnice w składzie pokarmu i w wielkości zdobyczy zwierzęcej. 33

Ewa Działa-Szczepańczyk Katedra Zoologii, Zachodniopomorski Uniwersytet Technologiczny, ul. Doktora Judyma 20, 70-466 Szczecin, e-mail: Ewa.Dziala-Szczepanczyk@zut.edu.pl Charakterystyka morfometryczna jelit ślepych głowienki Aythya ferina Badaniami objęto jelita ślepe 44 osobników głowienki Aythya ferina - 35 samców (18 dorosłych i 17 młodych) oraz 9 samic (4 dorosłych i 5 młodych). Analizowano długość jelit ślepych (lewego, prawego i obydwu łącznie) w powiązaniu z płcią i wiekiem ptaków oraz wielkością ich ciała wyznaczoną pięcioma parametrami - masą ciała, długością ciała, długością mostka, długością skoku oraz długością skrzydła złoŝonego. Badano równieŝ kierunek i siłę stwierdzonej asymetrii w długości jelit ślepych. W tym celu określano istotność róŝnic między średnimi wartościami długości jelita ślepego lewego i prawego w oparciu o test istotności t- Studenta. Siłę asymetrii wyznaczono za pomocą współczynnika asymetrii fluktuacyjnej WAF = 1 r 2, gdzie r oznacza współczynnik korelacji liniowej Pearsona. Średnia długość obydwu jelit ślepuch obliczona dla całej grupy kaczek wyniosła 285,1 mm (lewego 148 mmm, prawego 134,7mm). Nie stwierdzono istotnego związku długości jelit ślepych (obydwu i kaŝdego oddzielnie) z jakimkolwiek z analizowanych parametrów opisujących wielkość ciała ptaków. Nie wykazano istotnej róŝnicy między samcami a samicami, zarówno w odniesieniu do wielkości ich ciała, jak i do długości jelit ślepych (lewego, prawego oraz obydwu razem). W grupie samców, mimo stwierdzonej istotnej róŝnicy w masie ciała między kategoriami wiekowymi adultus i immaturus, nie wykazano jej w odniesieniu do parametrów jelit ślepych. Asymetria długości jelit ślepych była wyraźnie ukierunkowana na 44 badane osobniki 36 miało dłuŝsze jelito ślepe lewe niŝ prawe (tj. 81,8 % osobników), u dwóch sytuacja była odwrotna, a sześć miało równe, co do długości, te organy. U 38 kaczek asymetrycznych pod względem długości jelit ślepych, średnia róŝnica w długości między tymi organami wyniosła 15,8 mm. Wykazano, Ŝe jelita ślepe - lewe i prawe, róŝnią się istotnie długością, zarówno w całej badanej grupie ptaków (t = 4,982, p 0.001), jak i w grupie samców (t = 4,389, p 0,001) i samic ( t = 2,284, p 0,05). Współczynnik asymetrii fluktuacyjnej dla długości obydwu organów obliczony dla całej badanej grupy głowienek wyniósł WAF = 0,452. 34

Ewa Działa-Szczepańczyk Katedra Zoologii, Zachodniopomorski Uniwersytet Technologiczny, ul. Doktora Judyma 20, 70-466 Szczecin, e-mail: Ewa.Dziala-Szczepanczyk@zut.edu.pl Cechy kraniometryczne a wielkość ciała czernicy Aythya fuligula Badaniami objęto czaszki 73 dorosłych osobników czernicy Aythya fuligula 62 samców i 9 samic. Analizowano pięć pomiarów kraniometrycznych: długość czaszki (SL), szerokość (SB) i wysokość (SH) mózgoczaszki, długość dzioba (BL) i długość Ŝuchwy (JL) z czterema pomiarami charakteryzującymi wielkość ciała czernic: masą (BW) i długością (BL) ciała, długością mostka (StL) oraz długością skoku (TL) przy uwzględnieniu płci ptaków. Dymorfizm płciowy zaznaczył się wyraźnie, zarówno w parametrach opisujących wielkość ciała czernic (jedynie TL był parametrem, którym nie róŝniły się kaczory i kaczki), jak i w parametrach kraniometrycznych (jedynie SH był parametrem, którym nie róŝniły się kaczory i kaczki) - samce były większe od samic. Analiza związków korelacyjnych wykazała, Ŝe trzy (SL, SH, JL) z pośród pięciu pomiarów czaszek korelowały dodatnio z trzema (prócz TL) pomiarami ciała ptaków. Jedynie szerokości mózgoczaszki (SB) wykazała najniŝszy stopień powiązania z parametrami ciała ptaków korelowała dodatnio tylko z jednym pomiarem ciała długością skoku (TL). NajwyŜszą wartość współczynnik korelacji liniowej dla związków pomiarów czaszki z pomiarami ciała osiągnął w przypadku dwóch zaleŝności SL z BL (r = 0,47; p 0,001) i JL z BL (r = 0,47; p 0,001). Wszystkie parametry czaszek wykazywały wzajemny dodatni związek korelacyjny. NajwyŜszą wartość współczynnik korelacji liniowej osiągnął dla zaleŝności JL z SL (r = 0,77; p 0,001) oraz dla JL z BL (r = 0,54; p 0,001), a najniŝszy dla związku JL z SH (r = 0,30; p 0,01). 35

Anna Ekner, Marcin Antczak, Piotr Tryjanowski Zakład Ekologii Behawioralnej UAM, Umultowska 89, 61-614 Poznań e-mail: antek@amu.edu.pl DrapieŜnictwo srokosza Lanius excubitor na jaszczurce Ŝyworodnej Zootocta vivipara i zwince Lacerta agilis w ekstensywnym krajobrazie rolniczym Ptaki i jaszczurki naleŝą do popularnych modeli w badaniach ekologii behawioralnej. Pomimo faktu, iŝ wiele gatunków ptaków poluje na jaszczurki, wpływ ptasich drapieŝników na populacje jaszczurek jest słabo poznany, a większości badań dotyczyła strefy tropikalnej i subtropikalnej. Niewiele wiadomo, która z charakterystyk ofiar takich jak wiek, płeć, rozmiary ciała czy zachowanie jaszczurek decyduje o ryzyku drapieŝnictwa. Dzierzby Laniidae naleŝą do ptaków regularnie polujących na jaszczurki i w pewnych okresach Ŝycia dzierzb stanowią one istotny komponent diety. Celem niniejszej pracy było zbadanie drapieŝnictwa srokosza Lanius excubitor na dwóch gatunkach sympatrycznie występujących jaszczurek jaszczurce zwince Lacerta agilis i jaszczurce Ŝyworodnej Zootocta vivipara w ekstensywnym krajobrazie rolniczym. Badania prowadzono w latach 2006-2008 na powierzchni badawczej w okolicach miasta Odolanów (wschodnia Dolina Baryczy, Zachodnia Polska). Źródłem informacji o upolowanych jaszczurkach były spiŝarnie srokosza kontrolowane regularnie w róŝnych fazach sezonu lęgowego. Ten sposób zbierania danych ma kilka zalet w tym pozwala na oznaczenie gatunku, wieku, płci i morfologii ofiar, co w przypadku klasycznych metod nie jest moŝliwe. Srokosze wyraźnie częściej łapały jaszczurki Ŝyworodne niŝ zwinki. W przypadku jaszczurki Ŝyworodnej dorosłe osobniki (ponad 80%) dominowały nad osobnikami młodymi i subadult. Dorosłe samce padały istotnie częściej ofiarą srokosza niŝ samice; wynik ten odbiega od teoretycznej proporcji płci w populacji jaszczurek jak i stwierdzonej w lokalnych populacjach. W pracy omawiane są prawdopodobne przyczyny stwierdzonych międzypłciowych róŝnic w presji drapieŝniczej. 36