Osoby w wieku 50+ na mazowieckim rynku pracy

Sopot 2010 Osoby w wieku 50+ na mazowieckim rynku pracy Wyniki badań przeprowadzonych w latach 2009 i 2010 Badania realizowane w ramach projektu Analiza potencjału i przeszkód aktywizacji zawodowej osób w wieku 50+ w województwie mazowieckim

Publikacja stanowi podsumowanie wyników badań przeprowadzonych w latach 2009 i 2010 w ramach projektu Analiza potencjału i przeszkód aktywizacji zawodowej osób w wieku 50+ w województwie mazowieckim. Publikacja w formacie PDF dostępna jest na stronie internetowej www.pbsdga.pl/50plus Projekt realizowany przez PBS DGA Sp. z o.o. i Human Capital Business Sp. z o. o. ul. Junaków 2, 81 812 Sopot tel. (58) 550 60 70 fax (58) 550 66 70 Autorzy Marta Kononowicz Joanna Michałowska Aleksandra Majewska Konsultanci Grażyna Zielińska, Wiceprzewodnicząca Naczelnej Rady Zatrudnienia Dr inż. Andrzej Szuwarzyński, Wydział Zarządzania i Ekonomii, Politechnika Gdańska Dr hab. prof. nadzw. Piotr Błędowski, Instytut Gospodarstwa Społecznego, Szkoła Główna Handlowa Projekt graficzny, skład i druk Sopocka Agencja Grafiki i Reklamy Światło.Cień Publikacja dystrybuowana bezpłatnie ISBN 978-83-62270-03-3 Publikacja współfinansowana ze środków Unii Europejskiej w ramach Europejskiego Funduszu Społecznego

Spis treści Wprowadzenie...3 Rozdział 1: Metodologia i realizacja...5 1.1. 1.2. 1.3. Badania jakościowe...6 Badania ilościowe...7 Analiza wyników...8 Rozdział 2: Najważniejsze wyniki...9 Rozdział 3: Badanie wśród osób w wieku 50 lat...12 3.1. 3.2. 3.3. 3.4. 3.5. 3.6. 3.7. Charakterystyka badanych osób...13 Sytuacja zawodowa osób w wieku 50+...20 Emerytura...28 Poszukiwanie pracy...30 Elastyczne formy zatrudnienia i własna działalność gospodarcza...37 Mobilność zawodowa osób w wieku 50+...39 Samoocena pracowników w wieku 50+...46 Rozdział 4: Badanie wśród pracodawców...53 4.1. 4.2. 4.3. 4.4. 4.5. 4.6. 4.7. Charakterystyka badanych firm...54 Polityka kadrowa...57 Zatrudnianie...62 Zwolnienia i odejścia...68 Plany na przyszłość...72 Kompetencje i rozwój pracowników w wieku 50+...75 Wizerunek pracowników w wieku 50+...79 Spis wykresów...87 Spis tabel...88 Spis rysunków...88

Wprowadzenie Konsorcjum firm PBS DGA i Human Capital Business, od stycznia 2009 do końca grudnia 2010 realizowało projekt pn. Analiza potencjału i przeszkód aktywizacji zawodowej osób w wieku 50+ w województwie mazowieckim. Projekt był współfinansowany ze środków Unii Europejskiej w ramach Europejskiego Funduszu Społecznego (Program Operacyjny Kapitał Ludzki Priorytet VI, Działanie 6.1., Poddziałanie 6.1.1). W ramach projektu przeprowadzono rozbudowane cykliczne badania. Pozwoliło to na porównanie wyników i sprawdzenie, czy w analizowanym zjawisku zachodzą jakieś istotne zmiany, czy możliwe jest wychwycenie trendów. Niniejszy raport prezentuje wyniki przeprowadzonych badań i analiz. W ciągu ostatnich lat liczba osób po 50. roku życia pozostających bez pracy systematycznie wzrasta. W dłuższej perspektywie postępujący proces starzenia się społeczeństwa może przynieść bardzo negatywne konsekwencje, zarówno w skali makro, jak i mikrospołecznej oraz gospodarczej. Osoby w wieku 50+ znajdują się w szczególnie trudnej sytuacji na rynku pracy w bliskiej perspektywie mają przejście na emeryturę, a ze względu na wiek mają problemy ze znalezieniem czy zmianą pracy. Według statystyk urzędów pracy osoby w wieku 50+ stanowią znaczący odsetek wśród osób bezrobotnych. Często są to osoby długotrwale bezrobotne, o niskiej aktywności zawodowej i niskiej motywacji do nabywania nowych umiejętności. Pracodawcy w dalszym ciągu wolą zatrudniać osoby młode uznając, że dysponują one większym potencjałem i motywacją do pracy. Przedwczesna dezaktywacja zawodowa jest coraz istotniejszym problemem wymagającym skutecznych interwencji na regionalnym i krajowym rynku pracy. Ważnym wyzwaniem jest więc wypracowanie odpowiednich rozwiązań mających na celu promowanie aktywnego starzenia się, zapobieganie przedwczesnemu wycofywaniu się z rynku pracy oraz zwiększanie zdolności do zatrudnienia starszych pracowników. Autorzy projektu wyszli z założenia, że aby skutecznie działać i aktywizować osoby w wieku 50+ niezbędna jest diagnoza stanu zastanego. Celem głównym był monitoring dynamiki zmian czynników utrudniających zatrudnienie osób w wieku 50+ oraz czynników pobudzających aktywność zawodową tej grupy. Jesteśmy przekonani, że prezentowane informacje będą użyteczne zarówno dla pracowników publicznych służb zatrudnienia, pracodawców, jak i samych osób w wieku 50 lat i więcej. Dzięki nim możliwe będzie planowanie bardziej precyzyjnych działań wykorzystujących potencjał starszych pracowników, a samym osobom w wieku 50+ uzmysłowi ich silne strony i pokaże możliwe kierunki rozwoju. 3

4

Rozdział 1 Metodologia i realizacja 5

W obu falach projektu wykorzystano zarówno jakościowe, jak i ilościowe metody badawcze. Metody jakościowe pozwalają na wstępną diagnozę badanego obszaru oraz na wychwycenie zagadnień i problemów, które wymagają dalszych analiz w części ilościowej. Badania jakościowe wnikają w głąb i pozwalają odpowiedzieć na pytanie dlaczego mają miejsce dane zjawiska. Badania ilościowe z kolei pozwalają na określenie skali zjawiska. 1.1. Badania jakościowe Badania jakościowe przeprowadzono w pierwszym kwartale 2009 r. i w tym samym okresie 2010 r. z wykorzystaniem metody Zogniskowanych Wywiadów Grupowych (FGI) oraz Indywidualnych Wywiadów Pogłębionych (IDI). Wywiady IDI i FGI zostały wykonane przed przeprowadzeniem badań ilościowych w 2 miastach różnej wielkości (Warszawa i Radom), aby zróżnicować spektrum uzyskanych informacji. Wyniki uzyskane w trakcie badań pozwoliły na lepsze skonstruowanie narzędzi badawczych do części ilościowej. W obu falach wykorzystano ten sam wzorzec scenariusza wywiadu, w którym (w drugiej fali) usunięto lub dodano pewne zagadnienia. Definicje: Zogniskowane Wywiady Grupowe (ang. FGI - Focus Group Interviews, tzw. fokusy) - są to spotkania dyskusyjne w grupie 6-8 osób, prowadzone przez moderatora według opracowanego wcześniej scenariusza. Technika ta charakteryzuje się dyskusją grupową, która pozwala na swobodną wymianę opinii wśród zebranych. Indywidualne Wywiady Pogłębione (ang. IDI - In Depth Interviews; tzw. wywiady swobodne) - są to wywiady z jedną osobą przeprowadzane w swobodnej atmosferze. Dzięki zastosowaniu wielorakich technik badawczych pozwalają na zebranie indywidualnych, szczerych i dogłębnych opinii (często nieuświadomionych), których w potocznej rozmowie nie udałoby się wydobyć. Badanie jakościowe wśród osób w wieku 50+ W ramach tego modułu przeprowadzono łącznie 16 Zogniskowanych Wywiadów Grupowych, po 8 FGI w każdej fali, z przedstawicielami grupy zawodowej 50+. We wstępnym etapie projektu przyjęto założenia, że podejście do problemu różni się w przypadku kobiet i mężczyzn oraz osób pracujących i niepracujących. W związku z tym rekrutację prowadzono według takich właśnie kryteriów. W przypadku osób pracujących wprowadzono dodatkowe kryterium różnicujące tę grupę część z badanych w każdej grupie fokusowej stanowiły osoby, które zmieniły pracę w wieku 50 lat lub później. Z badania wśród osób niepracujących wykluczono osoby niepełnosprawne, rencistów oraz tych, którzy twierdzili, że czują się całkowicie niezdolni do pracy. Tabela 1. Rozłożenie próby w pojedynczej fali FGI KOBIETY MĘŻCZYŹNI PRACUJĄCY 1 FGI WARSZAWA 1 FGI RADOM 1 FGI WARSZAWA 1 FGI RADOM NIEPRACUJĄCY 1 FGI WARSZAWA 1 FGI RADOM 1 FGI WARSZAWA 1 FGI RADOM 6

Badania jakościowe wśród pracodawców W tym module zastosowano Indywidualne Wywiady Pogłębione, które pozwalają na osobiste spotkanie moderatora wywiadu z respondentem. Technika ta pozwala dopasować miejsce i termin rozmowy do wymagań respondenta. Jednocześnie w czasie spotkania indywidualnego respondent nie czuje się zagrożony obecnością innych przedsiębiorców, którzy mogliby negatywnie oceniać jego nastawienie bądź działania w ramach zarządzania zasobami ludzkimi. Łącznie przeprowadzono 24 IDI po 12 IDI w każdej fali. Badaniem objęto zarówno pracodawców zatrudniających osoby w wieku 50+, jak i pracodawców zatrudniających głównie osoby młodsze. Badanie przeprowadzono wyłącznie wśród firm średnich i dużych. Za firmy niezatrudniające osób w wieku 50+ na potrzeby badania jakościowego uznano takie, które w ostatnim roku zatrudniały nowych pracowników, ale nie zatrudniły żadnej osoby w wieku 50+. Natomiast firmy zatrudniające osoby w wieku 50+ to takie, które w ostatnim roku zatrudniły minimum trzech nowych pracowników w wieku 50+. Tabela 2. Rozłożenie próby w pojedynczej fali IDI NIEZATRUDNIAJĄCY 50+ ZATRUDNIAJĄCY 50+ WARSZAWA 3 IDI 3 IDI RADOM 3 IDI 3 IDI 1.2. Badania ilościowe Badania ilościowe prowadzono w drugim i trzecim kwartale 2009 r. oraz w tym samym okresie 2010 r. Badania zostały zrealizowane za pomocą tradycyjnych ankiet papierowych (PAPI Paper and Pencil Interwiew) oraz wywiadów telefonicznych wspomaganych komputerowo (CATI - Computer Assisted Telephone Interwiew). Badania ilościowe wśród osób w wieku 50+ W badaniu wykorzystano zakupioną bazę adresową gospodarstw domowych z województwa mazowieckiego, w których mieszkają osoby powyżej 49 r.ż. Respondentami w badaniu były osoby, które ukończyły 50 lat, ale są jeszcze w wieku produkcyjnym (kobiety 50-59 lat, mężczyźni 50-64 lata). W każdym gospodarstwie domowym można było przeprowadzić tylko jeden wywiad. W przypadku, gdy w wylosowanym do badania mieszkaniu znajdowało się więcej osób spełniających kryteria, zadaniem ankietera było wylosowanie respondenta. Przyjęto metodę ostatnich urodzin do badania zapraszano tę osobę, która ostatnio obchodziła urodziny. Badania przeprowadzono z wykorzystaniem ankiety papierowej. Łącznie w obu falach zrealizowano ponad 3000 ankiet z osobami w wieku 50+. W wyniku kontroli jakości pracy ankieterskiej w zbiorze wykorzystanym do analiz z 2009 r. znalazły się ostatecznie 1524 ankiety, natomiast w zbiorze z badań w 2010 r. 1535 ankiet. 7

Badania ilościowe wśród pracodawców Badanie wśród firm przeprowadzono na podstawie losowo-kwotowej próby przedsiębiorstw z województwa mazowieckiego. Nadreprezentowane zostały firmy duże i średnie, dzięki czemu możliwe jest analizowanie wyników także w tych grupach. Do ostatecznych analiz zbiór został poddany ważeniu, które przywróciło rzeczywiste proporcje i reprezentatywność wyników. Ważenie polega na nałożeniu wskaźników wag, większych lub mniejszych od 1. W ten sposób odpowiedzi części osób (tych, które są w próbie niedoreprezentowane w stosunku do populacji) są nadwartościowane, a pozostałych (tych, które są nadreprezentowane) zmniejszane. Ten moduł badań przeprowadzono przy wykorzystaniu techniki CATI (wywiady telefoniczne wspomagane komputerowo). Przebadanych zostało 4200 firm z województwa mazowieckiego, po 2100 w każdej fali. 1.3. Analiza wyników Podczas analizy wyników korzystano z programu do statystycznej obróbki danych ilościowych SPSS (Statistical Package for Social Sciences). W raporcie przygotowano zestawienie wyników dla obu fal badań, ujęto także w formie graficznej wyniki w podziale na wybrane podgrupy, np. wielkość zatrudnienia, zatrudnianie/ niezatrudnianie osób w wieku 50+, płeć, sytuację zawodową. Część zagadnień była poruszana wyłącznie w 2009 lub 2010 r. Raport prezentuje wyniki w formie rozkładów odpowiedzi (frekwencji) oraz średnich. W przypadku wyliczania średnich wykluczono odpowiedź nie wiem, trudno powiedzieć, co oznacza, że w tych przypadkach zmniejsza się podstawa procentowania. Wyniki na wykresach pokazano bez miejsc po przecinku (wyjątkiem są pytania na skali, gdzie średnie prezentowane są z dwoma miejscami po przecinku). Program, w którym przygotowano wykresy stosuje automatyczne zaokrąglenia, co w niektórych przypadkach może powodować drobne rozbieżności w sumowaniu danych. Może się więc zdarzyć, że na wykresach wyniki sumują się niemal do 100% (np. 99%) lub nieco powyżej 100% (np. 101%). Raport zawiera również pogłębienie danych ilościowych wynikami badania jakościowego. Dosłowne wypowiedzi badanych oznaczone zostały kursywą. 8

Rozdział 2 Najważniejsze wyniki 9

SYTUACJA OSÓB W WIEKU 50+ Trzy piąte osób w wieku 50+ (w wieku produkcyjnym) to osoby pracujące, dwie piąte osób w tym wieku nie pracuje. W 2010 r. wzrósł nieznacznie odsetek osób niepracujących, które aktywnie szukają pracy (16% w 2009 versus 20% w 2010). 15% w 2010 r. to osoby zarejestrowane w powiatowym urzędzie pracy jako bezrobotne. Pomoc PUP oceniana jest dosyć krytycznie. Co czwarty respondent w chwili badania był już na emeryturze, a kolejne 12% (w 2010 r.) planuje przejście na wcześniejszą emeryturę. Co piąty emeryt przyznaje się do aktywności zawodowej. Badane osoby są mało mobilne większość przyznaje, że pracuje, bądź ostatnio pracowała w miejscowości, w której mieszka. Respondenci są też negatywnie nastawieni do możliwości wyjazdu do pracy za granicę. Niewielki odsetek badanych spotkał się w pracy z dyskryminacją związaną z ich wiekiem, natomiast dosyć często dostrzegają takie problemy podczas poszukiwania pracy: faworyzowanie młodszych brak ofert pracy dla starszych pracowników, negatywny stosunek pracodawców lub współpracowników do starszych pracowników. Wzrósł odsetek osób, które czują się zagrożone utratą pracy (z 21% w 2009 do 29% w 2010). Dla większości z nich utrata pracy oznaczałaby poważny problem. Dwie trzecie badanych, którzy aktualnie pracują deklaruje, że ich firmy dostosowują stanowiska, narzędzia pracy i obowiązki pracowników do zdrowia i wieku zatrudnionych. W 2010 r. zwiększył się odsetek osób, które byłyby skłonne do zmiany stanowiska w ramach tej samej firmy, gdyby ich stan zdrowia się pogorszył (49% w 2009 versus 60% w 2010). Nieznacznie pogorszyła się subiektywna ocena sytuacji finansowej swojego gospodarstwa domowego. Badani częściej są skłonni oceniać ją jako średnią, a rzadziej jako dobrą. W 2010 r. więcej niż co druga osoba w wieku 50+ ocenia sytuację finansową swojego gospodarstwa domowego jako przeciętną. Co czwarta ocenia ją jako złą, a tylko co dziesiąta jako dobrą. Osoby pracujące oceniają swoją sytuacją finansową zdecydowanie lepiej niż niepracujące. Aktywność zawodowa osób w wieku 50+ ma też wpływ na ogólną ocenę swojego życia - osoby pracujące są bardziej zadowolone z życia niż niepracujące. Wyżej ocenione zostały aspekty związane ze sferą prywatną niż zawodową. SYTUACJA PRACODAWCÓW Większość badanych firm w obu falach deklaruje optymalne zatrudnienie, ale niemal co piąta (17%) skarży się na niedobór pracowników. Co drugie przedsiębiorstwo zatrudnia zarówno pracowników w wieku 50+, jak i młodszych. 6% stanowią firmy zatrudniające wyłącznie pracowników w wieku 50+, a dwie piąte to firmy wyłącznie z młodszą załogą. Firmy, które nie zatrudniają pracowników w wieku 50+ twierdzą najczęściej, że po prostu nie mają takiej potrzeby. Zdaniem wielu z nich pracownicy w wieku 50+ nie zgłaszają się do oferowanej pracy. Co druga badana firma w ciągu ostatnich 12 miesięcy zatrudniła pracowników. Choć większość badanych firm deklaruje, że nie szukało pracowników w konkretnym wieku, to wśród nowozatrudnionych najczęściej znalazły się osoby młodsze niż 50 lat (trzy czwarte wskazań). W 2010 r. podczas rekrutacji najczęściej korzystano z podań osób, które samodzielnie zgłaszały się do firmy. Zamieszczano także ogłoszenia na portalach poświęconych pracy 10

i w prasie lokalnej. Rzadziej niż rok wcześniej korzystano z pomocy PUP i rekrutacji wewnętrznej. W obu pomiarach co trzecia badana firma zanotowała zwolnienia lub odejścia pracowników w ciągu ostatnich 12 miesięcy poprzedzających badanie. Wśród tych firm co czwarta deklaruje, że zwolnienia lub odejścia dotyczyły również osób w wieku 50+. W 2010 r. spadł odsetek firm (z 17% w 2009 do 4% w 2010), które przyznały, że w ciągu ostatniego roku ich pracownicy odchodzili na wcześniejsze emerytury. Pracodawcy w drugim pomiarze chętniej wyrażali zainteresowanie dalszym zatrudnianiem pracowników przechodzących na emerytury. Dwie na pięć badanych firm zamierza w ciągu najbliższych 3 lat zatrudnić pracowników. Większość firm planujących zatrudnienie deklaruje, że o pracę będą mogły się ubiegać również osoby w wieku 50+. ZATRUDNIANIE 50-LATKÓW OSOBY W WIEKU 50+ I PRACODAWCY Większość badanych osób chciałaby dłużej pracować i nie przechodzić na emeryturę, jeśli spełnione byłyby pewne warunki (szczególnie finansowe). Również duży odsetek pracodawców nadal chciałoby zatrudniać osoby, które odchodzą na wcześniejsze emerytury. Zdaniem osób w wieku 50+ możliwe są różnorakie działania, które ułatwiłyby zatrudnianie starszych pracowników. Zaliczono do nich m.in. tworzenie nowych miejsc pracy, zmniejszenie kosztów pracy, wsparcie działalności gospodarczej, promowanie zatrudniania osób w wieku 50+wśród pracodawców, dopasowanie szkoleń do oczekiwań pracodawców. Wśród proponowanych przez mazowieckie firmy form wsparcia, które mogłyby wpłynąć na zwiększenie zatrudnienia w grupie osób w wieku 50+, najczęściej wskazywano na dofinansowywanie wynagrodzeń dla osób w wieku 50+ oraz zwalnianie pracodawców ze składek na Fundusz Pracy i Fundusz Gwarantowanych Świadczeń Pracowniczych za osoby w wieku 50+. Dobrym rozwiązaniem byłoby dofinansowanie szkoleń dla starszych pracowników z pieniędzy publicznych. Jednym ze sposobów podnoszenia atrakcyjności starszych osób jako pracowników jest podnoszenie ich kwalifikacji poprzez szkolenia. Niestety, podczas drugiego pomiaru spadł odsetek firm, które organizowały szkolenia dla swoich pracowników oraz o połowę zmniejszyła się liczba osób w wieku 50+, które uczestniczyły w szkoleniach. 40% badanych osób w wieku 50+ byłoby zainteresowanych pracą, gdyby pracodawca zaproponował im elastyczne formy zatrudnienia. Do najbardziej akceptowanych spośród elastycznych form zatrudnienia zaliczono elastyczny, zadaniowy czas pracy oraz zatrudnienie na niepełny etat. Tylko co trzecia badana firma korzysta z elastycznych form zatrudnienia (zdecydowanie częściej firmy średnie i duże). Co czwarta firma zatrudniająca osoby w wieku 50+ i stosująca elastyczne formy zatrudnienia przyznaje, że nie stosuje ich w przypadku osób starszych. Wobec starszych i młodszych pracowników stosuje się te same elastyczne formy zatrudnienia (najczęściej zatrudnienie na niepełny etat, umowę o dzieło i umowę zlecenie, a także elastyczny czas pracy). Zarówno osoby starsze, jak i pracodawcy, dostrzegają te same zalety zatrudniania osób w wieku 50+: doświadczenie, dyspozycyjność i szacunek dla pracy. Obie grupy bardzo często wskazywały też na lojalność starszych pracowników, a także fakt, że są one godne zaufania. Zdaniem osób w wieku 50+ pracodawców mogą zniechęcać do zatrudniania starszych pracowników ich częstsze choroby i zwolnienia lekarskie. Poza tym starsi pracownicy mniej chętnie niż młodsi dokształcają się, uczą nowych technologii, a także mają mniejszą zdolność w przystosowaniu się do zmian. Na te bariery wskazały marginalne odsetki pracodawców tylko jedna trzecia dostrzega jakiekolwiek przeszkody w zatrudnianiu osób w wieku 50+. 11

Rozdział 3 Badanie wśród osób w wieku 50+ 12

3.1. Charakterystyka badanych osób Podstawowe dane demograficzne Niniejszy projekt został zrealizowany wyłącznie z osobami w wieku produkcyjnym, które mają 50 lat lub więcej. Niemal trzy piąte badanych (56% w 2009 i 53,5% w 2010) stanowiły kobiety, a ponad dwie piąte mężczyźni (44% w 2009 i 46,5% w 2010). Średnia wieku badanych osób wyniosła 55,5 lat w 2009 r. i niemal 56 lat w 2010 r. (kobiet 55 lat, a mężczyzn 56,5 lat). Najwyższy odsetek stanowili badani ze średnim wykształceniem 41%. Kolejną istotną grupę stanowiły osoby z wykształceniem zawodowym (29% w 2009 i nieco więcej - 34% w 2010). 14% osób w obu falach legitymowało się wykształceniem podstawowym. W 2010 r. przebadano nieco mniej osób z wykształceniem wyższym (11%; 16% w 2009). Mężczyźni zdecydowanie częściej niż kobiety deklarowali posiadanie wykształcenia zawodowego i nieco częściej - podstawowego, natomiast kobiety częściej legitymowały się wykształceniem średnim i wyższym. Trzy czwarte badanych to osoby zamężne lub żonate, pozostające w stałym związku (w tym również w związku nieformalnym). Co czwarty badany jest osobą wolną (panna, kawaler, osoby owdowiałe, rozwiedzione i w separacji). Kobiety nieco częściej niż mężczyźni są osobami stanu wolnego (dotyczy to głównie kobiet z najstarszej badanej grupy wiekowej 55-59 lat). Średnio co czwarta osoba badana w 2010 r przyznaje, że ma dzieci na utrzymaniu. Co ósmy badany mieszka samotnie. Największy odsetek badanych (ok. 40%) pochodzi z dwuosobowych gospodarstw domowych. Co czwarty zamieszkuje trzyosobowe gospodarstwo domowe i podobny odsetek czteroosobowe lub większe. Co trzeci wywiad został zrealizowany w Warszawie, a pozostałe wywiady przeprowadzono w innych powiatach na terenie województwa mazowieckiego. 14% badanych w 2010 r. określa siebie jako osoby niepełnosprawne (w 2009 r. odsetek ten wyniósł 13%). Nieznacznie częściej do niepełnosprawności przyznawali się mężczyźni niż kobiety, zwłaszcza z najstarszej badanej grupy wiekowej (60-64 lata). Nieco częściej są to osoby, które zakończyły swoją edukację na szkole podstawowej lub zawodowej. Tylko 5-6% osób z wykształceniem wyższym to osoby niepełnosprawne. Tylko 4% stanowią osoby niepełnosprawne wśród aktualnie pracujących osób w wieku 50+. Wśród niepracujących osoby niepełnosprawne stanowią jedną czwartą badanych. Wśród niepełnosprawnych największy odsetek stanowią osoby z lekkim i umiarkowanym stopniem niepełnosprawności (co trzeci badany w 2010 r.). Niemal co piąty to osoba ze znacznym stopniem niepełnosprawności. Dosyć duży odsetek 15% w 2010 r. - to osoby, które nie mają formalnego orzeczenia o niepełnosprawności, ale uważają się za osoby niepełnosprawne. Grupa społeczno-zawodowa Badanych poproszono o wskazanie, do jakiej grupy społeczno-zawodowej należą, która z wymienionych w ankiecie najlepiej opisuje ich obecną sytuację. Największy odsetek w niniejszym badaniu stanowią emeryci co piąty badany, co ósmy deklarował, że jest rencistą. Pracownicy umysłowi, urzędnicy, nauczyciele, pielęgniarki, kierownicy niższego szczebla, mistrzowie są grupą, która stanowi 14-15% badanych. Podobny odsetek to robotnicy wykwalifikowani i brygadziści (13%). 8% badanych zakwalifikowało się do grupy rolników indywidualnych, 6-7% stanowią osoby pracujące w handlu i usługach (pracownicy i kierownicy sklepów, punktów usługowych). Taki sam 13

odsetek (5-6%) stanowią osoby pracujące na własny rachunek poza rolnictwem (właściciele prywatnych zakładów usługowych, produkcyjnych, rzemieślnicy). 5% i mniej to dyrektorzy, kadra kierownicza przedsiębiorstw, zawody twórcze, specjaliści z wyższym wykształceniem, lekarze, prawnicy, itp., a także robotnicy niewykwalifikowani oraz gospodynie domowe. Część osób (co dziesiąta) określiła się jako osoby bezrobotne. Wykres 1. Grupa społeczno-zawodowa Emeryci 22% 20% Pracownicy umysłowi, urzędnicy, nauczyciele, pielęgniarki, kierownicy niższego szczebla, mistrzowie 15% 14% Robotnicy wykwalifikowani i brygadziści z ukończonym wykształceniem zawodowym lub średnim 13% 13% Renciści 12% 13% Rolnicy indywidualni i członkowie ich rodzin 8% 8% Bezrobotni 7% 10% Handel i usługi: pracownicy i kierownicy sklepów, punktów usługowych, listonosze, konduktorzy 6% 7% Pracujący na własny rachunek poza rolnictwem - właściciele prywatnych zakładów produkcyjnych i usługowych, rzemieślnicy 6% 5% Dyrektorzy, kadra kierownicza przedsiębiorstw, zawody twórcze, specjaliści z wyższym wykształceniem, lekarze, prawnicy 5% 3% Gospodynie domowe 3% 2% Ogółem - 2009 Robotnicy niewykwalifikowani, bez wykształcenia zawodowego, pracujący głównie przy pomocy własnych rąk 3% 5% Ogółem - 2010 0% 5% 10% 15% 20% 25% ogółem-2009 ogółem-2010 Sytuacja finansowa Ponad połowa badanych osób określa sytuację finansową swojego gospodarstwa domowego jako przeciętną Żyję / Żyjemy średnio - starcza nam (mi) na co dzień, ale musimy (muszę) oszczędzać na poważniejsze zakupy. W 2010 r. odsetek tych osób wzrósł do 58,5% (z 52% w 2009 r). Pozostałe osoby częściej są skłonne określić swoją sytuację jako złą. Co czwarty badany twierdzi, że żyje skromnie i musi na co dzień bardzo oszczędnie gospodarować pieniędzmi. W 2010 r. badani nieco częściej wskazywali na to, że znajdują się w skrajnie trudnej sytuacji (2% w 2009 versus 4% w 2010). W drugiej fali badania mniej osób określa swoją sytuację jako dobrą mówiąc, że starcza mu na wiele bez specjalnego oszczędzania (16% w 2009 versus 11% w 2010). Subiektywna ocena sytuacji finansowej gospodarstwa domowego jest wyraźnie skorelowana z wykształceniem im wyższe wykształcenie, tym ocena jest lepsza. Zdecydowanie większy odsetek zadowolonych ze swojej sytuacji zawodowej mieszka w dużych miastach niż na wsi. Oczywiście na ocenę ma też wpływ aktualna sytuacja zawodowa. Tylko co piąty pracujących negatywnie ocenia swoją sytuację w odróżnieniu do niepracujących, gdzie ten odsetek jest ponad dwa razy większy. 14

Wykres 2. Ocena sytuacji finansowej gospodarstwa domowego 100% 80% 60% 40% 20% 0% 16% 52% 11% 59% 25% 24% 21% 54% 17% 48% 37% 62% 17% 2% 4% 4% 2% ogółem - 2009 ogółem - 2010 pracujący - 2009 8% niepracujący - 2009 16% pracujący - 2010 5% 54% 33% 8% niepracujący - 2010 odmowa odmowa odpowiedzi odpowiedzi nie wiem,trudno powiedzieć żyję/żyjemy bardzo dobrzemożemy/mogę trudno powiedzieć pozwolić sobie nie wiem, na pewien luksus żyję/żyjemy dobrze-starcza nam/mi na wiele bez specjalnego Żyję / Żyjemy oszczędzania bardzo dobrze - możemy (mogę) pozwolić sobie na żyję/żyjemy średniostarcza nam/mi na codzień, pewien luksus. ale musimy/muszę oszczędzać ma Żyję / Żyjemy poważniejsze dobrze - zakupy starcza nam (mi) na wiele bez specjalnego oszczędzania. żyję/żyjemy skromnie-musimy/muszę na codzień bardzo oszczędnie gospodarować pieniędzmi Żyję / Żyjemy średnio - starcza nam (mi) na co żyję/żyjemy dzień, ale musimy bardzo biednie-nie (muszę) starcza oszczędzać nam/mi poważniejsze nawet na zakupy. podstawowe potrzeby Żyję / Żyjemy skromnie - musimy (muszę), na co dzień bardzo oszczędnie gospodarować pieniędzmi. Żyję / Żyjemy bardzo biednie - nie starcza nam (mi) nawet na podstawowe potrzeby. Podczas badania w województwie mazowieckim na pytanie o łączne miesięczne dochody netto gospodarstwa domowego, aż jedna trzecia badanych odmówiła udzielenia odpowiedzi, lub nie potrafiła tego określić. Co dziesiąte gospodarstwo domowe utrzymuje się z miesięcznych dochodów do 1000 zł, co piąte osiąga dochód 1001-2000 zł. W 2009 r. 16% wskazało na dochody 2001-3000 zł, natomiast w 2010 r. odsetek ten zwiększył się do 22%. Co dziesiąte gospodarstwo wskazało na dochody w granicach 3001-4000 zł, i podobny odsetek wyższe niż 4000 zł. Odsetek gospodarstw z najwyższymi dochodami zmniejszył się z 11% w 2009 do 7% w 2010 r. Respondentów poproszono też o podanie osobistych miesięcznych dochodów netto. Wyniki uzyskane w obu falach, podobnie jak w przypadku dochodów gospodarstw domowych, niemal pokrywają się. Około 30% badanych odmówiło podania kwoty dochodów lub nie potrafiło jej podać. 5-6% deklaruje, że nie osiąga żadnych dochodów. Co czwarty twierdzi, że osiąga dochody do 1000 zł (w 2010 r. co piąty) i taki sam odsetek o tysiąc zł wyższe. Co dziesiąty twierdzi, że zarabia od 2001 do 3000 zł. Dochody wyższe niż 3000 zł podało zaledwie 6% badanych. Źródła dochodu W badaniu ilościowym w 2009 r. poproszono osoby pracujące o podanie wszystkich źródeł, z których czerpią dochód lub zarobek. Niemal 70% to osoby zatrudnione jako pracownicy najemni w firmach lub instytucjach. Około 13% badanych pracuje na własny rachunek w rolnictwie, a kolejne 10% - poza rolnictwem. 6% wykonuje prace rozliczając się na podstawie umowy o dzieło lub umowy zlecenie. 4% stanowią właściciele zatrudniający pracowników. 3% przyznało się do pracy na czarno bez formalnego zatrudnienia i umowy. Bez umowy o pracę pracują też tzw. pomagający członkowie rodzin, ale ich udział jest marginalny 1%. Analiza sytuacji rodzinnej i finansowej osób bezrobotnych, z którymi rozmawiano w trakcie badań jakościowych, pozwala wyodrębnić kilka sposobów radzenia sobie z brakiem środków na utrzymanie (poza wykonywaniem prac okresowych i dorywczych): 15

pozostawanie na utrzymaniu współmałżonka (pracującego bądź pobierającego świadczenia emerytalne), życie z zasiłków, korzystanie z pomocy MOPS, korzystanie z pomocy dzieci, życie z oszczędności. Można odnieść wrażenie, że dostępność powyższych możliwości może w wielu przypadkach ograniczać poszukiwania pracy, dając osobom bezrobotnym poczucie względnego poczucia bezpieczeństwa finansowego. Jednak w wielu przypadkach ważniejszy od finansów jest komfort psychiczny, osiągnięty poprzez niezależność finansową (zwłaszcza w przypadku kobiet), czy też umiejętność utrzymania rodziny (zwłaszcza w przypadku mężczyzn). W nieco innej sytuacji znajdują się też osoby samotne, które zmuszone są same zadbać o swój byt, nie mając wsparcia osób trzecich. To przede wszystkim samotne kobiety (rozwódki, wdowy), które nie mają żadnych źródeł utrzymania poza pomocą społeczną lub dorywczymi pracami. Ja opiekuję się chorym. I to są takie pieniążki jakieś minimalne. ( ) Bo jak dostanę z opieki 200 zł to nie jestem w stanie wyżyć. (bezrobotna kobieta) Poza tym jeszcze jest mąż. I jeśli ktoś dobrze zarabia, a nawet bardzo dobrze, to możemy wcale nie pracować. ( ) Możemy nawet dla kaprysu pracować. (kobieta pracująca) Wśród osób bezrobotnych (z badań jakościowych), a zwłaszcza mężczyzn, zaobserwowano sentyment do pracy wykonywanej przed transformacją ustrojową, której główną zaletą była pewność zatrudnienia i opieka socjalna gwarantowana przez zakład pracy, a także rodzinna atmosfera panująca w miejscu pracy. Bezrobotni mężczyźni częściej niż kobiety wyrażają również niezadowolenie z prac wykonywanych po utracie wieloletniego zajęcia, podkreślając ich krótkotrwałość oraz niesatysfakcjonujące wynagrodzenie. Wielu spośród bezrobotnych podejmuje prace dorywcze, często będące poniżej ich kwalifikacji, ale zapewniające dodatkowy przychód gospodarstwa domowego. Zdarzyły się jednak przypadki, w których dodatkowe zajęcia podejmowane przez badanych są na tyle dochodowe, że nie czują się oni zmotywowani do poszukiwania stałej pracy. Jakość życia Zgodnie z przyjętymi w metodologii założeniami, na zadowolenie z życia składają się zarówno aspekty prywatne (życie rodzinne, towarzyskie oraz sytuacja zdrowotna), jak i zawodowe (sytuacja zawodowa ogólnie, wynagrodzenie oraz atmosfera w pracy dwa ostatnie aspekty oceniały tylko osoby aktualnie pracujące). Każdy z tych aspektów został oceniony przez badanych na 5-stopniowej skali, gdzie 1 oznaczało jestem bardzo niezadowolony/a, a 5 jestem bardzo zadowolony/a. 16

Wykres 3. Ocena poziomu zadowolenia z różnych aspektów życia - średnie (ocena na skali 1-5, gdzie 1 - jestem bardzo niezadowolony, 5 - jestem bardzo zadowolony) 5,0 4,5 Ogółem - 2009 Ogółem - 2010 4,28 4,07 4,20 4,12 4,0 3,99 4,06 3,54 3,61 3,5 3,53 3,52 3,22 3,19 3,0 ogólna sytuacja zawodowa wysokość wynagrodzenia atmosfera, relacje w pracy życie rodzinne życie towarzyskie sytuacja zdrowotna ogółem-2009 ogółem-2010 Osoby w wieku 50+ generalnie dobrze oceniają swoje życie - średnia ocena dla każdej fali to 3,8. Żaden z badanych aspektów nie uzyskał średniej poniżej środka skali (tj. wartości 3). Zdecydowanie lepiej ocenione zostały aspekty prywatne średnia 4,0 niż zawodowe średnia 3,6. Wśród aspektów prywatnych najlepiej oceniono życie rodzinne (średnia 4,3 w 2009 i nieznacznie słabiej średnia 4,2 w 2010 r.) i życie towarzyskie (4,1). Zdecydowanie niższe średnie oceny badani przypisali swojemu zdrowiu, przy czym warto zauważyć, że w drugiej fali badania ten aspekt oceniono nieznacznie lepiej (średnia 3,5 w 2009 i 3,6 w 2010). Ogólna sytuacja zawodowa oceniona została średnio na 3,5. Zdecydowanie lepiej oceniono atmosferę panującą w pracy (4,1 w 2009 i 4,0 w 2010), a zdecydowanie gorzej zadowolenie z wysokości wynagrodzenia (3,2). Badania pokazują, że nieznacznie niższe zadowolenie z życia deklarują kobiety w wieku 50-54 lata i mężczyźni w wieku 55-60 lat, osoby z wykształceniem niższym niż średnie oraz osoby stanu wolnego. Ocena zadowolenia z życia różnicuje też osoby pracujące i niepracujących. Pracujący są zdecydowanie bardziej zadowoleni z życia, zarówno pod względem osobistym, jak i zawodowym. Osoby w wieku 50+ z województwa mazowieckiego nieco lepiej oceniają swoje życie, niż osoby w tym wieku z województwa pomorskiego (badane przez PBS DGA w ramach projektu Migracje szansą województwa pomorskiego wspieranie pozytywnych trendów adaptacyjnych na regionalnym rynku pracy,www.pbsdga.pl/migracje. Średnia ocena jakości życia osób w wieku 50+ z województwa pomorskiego to 3,6 (3,8 w przypadku osób z województwa mazowieckiego). W podobny sposób oceniono ogólną sytuację zawodową (średnia 3,5) oraz życie rodzinne (średnia 17

4,3). Pozostałe badane aspekty ocenione zostały niżej przez osoby z województwa pomorskiego (poniżej środka skali oceniono zadowolenie z wynagrodzenia średnia 2,9). Badania jakościowe dają pogłębione informacje na temat zadowolenia bądź niezadowolenia z życia. Większość spośród pracujących wyraża zadowolenie z pracy, umotywowane jej charakterem i zainteresowaniem wykonywanymi zajęciami oraz atmosferą panującą wśród współpracowników. Pojawiły się jednak głosy, że zadowolenie wynika z samego faktu posiadania pracy, którą respondenci zmuszeni są podejmować ze względów finansowych i rodzinnych. Na ewentualne niezadowolenie z wykonywanych zajęć składają się przede wszystkim niskie wynagrodzenia i konflikty z przełożonymi, a także brak poczucia bezpieczeństwa i obawa przed zwolnieniem. Jak człowiek jest czynny zawodowo, to czuje zadowolenie. Są związane stresy z pracą, z tym, że jest człowiek niepotrzebny, nie wiem czy nie ważniejsze jest to od finansów. (pracujący mężczyzna) Badania jakościowe pokazują też różnicę w ocenie i podejściu do życia między kobietami i mężczyznami. Kobiety bardziej niż mężczyźni cieszą się z tego, co osiągnęły i dość pozytywnie patrzą na świat (zwłaszcza te, które aktualnie pracują). Swoje życie oceniają nie tylko przez pryzmat pracy, ale również udanego życia rodzinnego. Wśród mężczyzn, zarówno bezrobotnych, jak i pracujących, widać bardziej negatywne podejście do obecnego życia. Częściej charakteryzuje ich postawa roszczeniowa, wiele wymagają od państwa i systemu. Za brak sukcesów obwiniają innych. Mężczyźni mają bardzo negatywne nastawienie do młodych osób, które już na wstępie zarabiają znacznie więcej niż oni, nie mając żadnego doświadczenia. Część mężczyzn objętych badaniami jakościowymi tęskni za czasami sprzed transformacji, kiedy mogli liczyć na stabilizację, pewność zarobków, opiekę. Badani mężczyźni z jednej strony niechętnie mówią o swoich zaletach, widzą w sobie pewne braki, z drugiej są przekonani o znacznie wyższej wartości osób 50+ niż młodych ludzi, których darzą zdecydowaną dezaprobatą. Nieco większy optymizm można dostrzec wśród części pracujących mężczyzn. Podobna sytuacja ma miejsce w przypadku snucia planów na przyszłość mężczyźni rzadziej od kobiet są w stanie przedstawić konkretne plany na przyszłość. Ja jestem bardzo zadowolona, byłam przez wiele lat dyrektorem i teraz się cieszę, że mam spokojną pracę. Mnie głowa nie boli, moja kierowniczka się spowiada przed dyrektorem. Ja robię, co do mnie należy, płacą mi co miesiąc, jestem bardzo szczęśliwa. (pracująca kobieta) Ja raczej myślę pozytywnie, mam kawał roboty w swoim życiu, może jakichś wielkich sukcesów nie mam, ale trzymamy się razem, skromnie żyjemy, mamy własne hobby, chodzę w góry, na takie rajdy, co tydzień w niedzielę, z grupą przyjaciół. (bezrobotna kobieta) Większość bezrobotnych objętych badaniami jakościowymi nie wierzy, że uda im się jeszcze znaleźć stałą pracę przed emeryturą. Pojawiają się jednak opinie, że po uzyskaniu wieku emerytalnego będzie to łatwiejsze ze względu na niższe koszty pracy dla pracodawców. 18

Podsumowanie W badaniu wzięły udział osoby w wieku produkcyjnym, które ukończyły 50 lat (kobiety w wieku 50-59 lat niemal trzy piąte mężczyźni w wieku 50-64 lata ponad dwie piąte). Największy odsetek badanych stanowiły osoby z wykształceniem średnim. Trzy czwarte to osoby w stałym związku, co czwarta deklaruje, że ma dzieci na utrzymaniu. 14% w 2010 r. przyznało się do swojej niepełnosprawności. W 2010 r. ponad połowa badanych określiła sytuację finansową swojego gospodarstwa domowego jako przeciętną, co czwarty jako złą, a co dziesiąty jako dobrą. Podczas drugiego pomiaru badani rzadziej oceniali swoją sytuację jako dobrą, a częściej jako przeciętną. Odsetek oceniających ją jako złą pozostał na podobnym poziomie. Zdecydowanie lepiej oceniają ją osoby aktualnie pracujące niż niepracujące. Osoby w wieku 50+ pozytywnie oceniają swoje życie. W obu falach na 5-stopniowej skali średnia ocen wyniosła 3,8. Lepiej oceniono aspekty związane ze sferą prywatną niż zawodową. Osoby pracujące są bardziej zadowolone z życia niż niepracujące. 19

3.2. Sytuacja zawodowa osób w wieku 50+ Osoby pracujące Trzy na pięć badanych osób w wieku 50+ to osoby pracujące. Większość z nich w trakcie badania wykonywało jakąś pracę przynoszącą dochód lub zarobek. Osoby, które mają pracę, ale w trakcie badania przebywały, np. na urlopie, pomagały nieodpłatnie w rodzinnej działalności gospodarczej lub rolniczej oraz pracowały jako wolontariusze stanowiły niewielki odsetek. Odsetek pracujących jest nieco wyższy wśród mężczyzn (63% w 2009 i 61% w 2010) niż kobiet (58% w 2009 i 52% w 2010) oraz najmłodszych osób w badanej grupie. Status zawodowy jest związany również z poziomem wykształcenia badanych osób. Osoby 50+ z wykształceniem wyższym i średnim częściej są osobami pracującymi. Wykres 4. Praca zarobkowa w momencie badania 100% 80% 40% 44% 42% 37% 48% 39% 60% nie 40% tak 60% 56% 58% 63% 52% 61% 20% 0% O g ó łem - 2009 O g ó łem - 2010 kobieta - 2009 mężczyzna - 2009 kobieta - 2010 mężczyzna - 2010 nie tak Osoby niepracujące Dwie piąte badanych to osoby niepracujące (40% w 2009 i 44% w 2010). Najczęściej są to osoby z najstarszych badanych grup wiekowych mężczyźni 60-64 lata i kobiety 55-59 lat. W 2010 r. nieznacznie wzrósł odsetek osób, które aktywnie poszukują pracy - 20% (16% w 2009), jednak nadal możemy mówić o małej aktywności tej grupy. Częściej deklarację taką składali mężczyźni niż kobiety. W przypadku kobiet zdecydowanie najczęściej są to kobiety z najmłodszej grupy wiekowej (50-54 lata), wśród mężczyzn ci, którzy nie ukończyli 60 roku 20

życia. Do aktywnego poszukiwania pracy nieco częściej przyznawały się osoby legitymujące się wykształceniem zasadniczym zawodowym. Niestety, większość niepracujących (89% w 2009 i 86% w 2010) to osoby pozostające bez zatrudnienia dłużej niż rok. Tylko co dziesiąta przyznaje, że nie ma pracy krócej niż rok, a marginalny odsetek stanowią osoby, które nigdy nie pracowały. Wśród długotrwale bezrobotnych przeważają kobiety, mężczyźni nieco częściej znaleźli się w grupie osób pozostających bez zatrudnienia krócej niż rok. Tylko 13% w 2009 r. i 15% w 2010 r. niepracujących w wieku 50+ deklarowało, że aktualnie korzysta ze wsparcia powiatowego urzędu pracy. Częściej wśród osób zarejestrowanych w PUP znajdują się osoby z najniższym poziomem wykształcenia. Respondenci objęci badaniami jakościowymi dosyć krytycznie wypowiadają się na temat pomocy powiatowych urzędów pracy. Badani zgodnie przyznają, że urząd pracy nie jest instytucją potrafiącą pomóc im w znalezieniu zatrudnienia. Większość spośród nich deklaruje, że przez wiele lat nie otrzymała żadnej oferty pracy, zaś ci którzy dostali skierowanie nie otrzymali pracy ze względu na dużą liczbę chętnych bądź musieli z pracy zrezygnować ze względu na jej wyczerpujący charakter. Klienci urzędów pracy podkreślają również, że przedstawiane przez nie oferty są najczęściej niskopłatne i poniżej kwalifikacji. Badani traktują urząd pracy bardziej jako instytucję zapewniającą świadczenia socjalne, niż instytucję pośrednictwa pracy. Pojawiły się również głosy o braku zaufania do urzędów pracy jako instytucji, która nie potrafi zapewnić oczekiwanej pomocy. Negatywne oceny dotyczą także organizowanych przez urzędy kursów po pierwsze za sprawą ograniczonej liczby miejsc (w przypadku interesującej tematyki), po drugie badani mają wrażenie, że żadne z odbytych szkoleń nie przyniosło oczekiwanych efektów w postaci zdobycia miejsca pracy. Ja byłam przez rok zarejestrowana i żadnej propozycji nie dostałam w ciągu tego roku i myślę, że tam nawet nie ma co chodzić po pracę. (bezrobotna kobieta) Wśród głównych powodów pozostawania bez zatrudnienia przewijają się niezmiennie: fakt przebywania już na emeryturze lub otrzymywanie świadczeń przedemerytalnych, argument: już się napracowałem(am) oraz względy zdrowotne, np. choroba, niepełnosprawność. Część badanych deklaruje, że szuka pracy, ale nie znajduje ofert pracy na rynku, a także że nie ma ofert pracy w ich zawodzie. Co dziesiąty badany wśród głównych powodów podaje swój wiek jestem za stary i podobny odsetek twierdzi, że nie pracuje, ponieważ został zwolniony. Podczas realizacji badań jakościowych badani wskazywali jeszcze na inne powody. Do najczęściej wymienianych przyczyn utraty pracy należą redukcje etatów oraz likwidacja zakładów pracy. Ta ostatnia sytuacja dotyczy przede wszystkim dużych zakładów produkcyjnych usytuowanych na terenie Radomia. Wśród osób prowadzących własną działalność gospodarczą powodem jej likwidacji była przede wszystkim niska opłacalność prowadzenia firmy i brak zysków. Zdarzały się również sytuacje zwolnienia pracowników ze względu na stan zdrowia, który pogorszył się na skutek wypadków odniesionych w trakcie wykonywania pracy. W przypadku kobiet odnotowano przypadki odejścia z rynku pracy w celu wychowywania dzieci i kłopotów ze znalezieniem nowego zajęcia po wieloletniej przerwie w pracy zawodowej. Pojedyncze osoby utraciły pracę, składając wypowiedzenie jako powód wskazywały one złą atmosferę oraz brak satysfakcji zawodowej (będący efektem nieodpowiadającego charakteru pracy). 21

Utrata pracy była dla zdecydowanej większości respondentów silnym przeżyciem emocjonalnym, nawet w przypadkach, gdy z pracy rezygnowali na własną prośbę. Szczególnie wyraźnie objawia się to w wypowiedziach kobiet, które określają moment utraty pracy mianem szoku czy tragedii. Wiele spośród nich przypłaciło utratę pracy załamaniem, a z czasem depresją, pogłębiającą się wraz z kolejnymi niepowodzeniami w znalezieniu nowego zajęcia. Utrata pracy miała więc wymiar nie tylko finansowy, ale przede wszystkim emocjonalny. Większość spośród bezrobotnych, mimo deklarowanego optymizmu, bardzo nisko ocenia szanse znalezienia pracy. Sporo osób ma również przeświadczenie, że podejmowane wysiłki nie przyniosą oczekiwanych rezultatów, co skutkuje niską intensywnością poszukiwania pracy. Wieloletnie pozostawianie bez stałej pracy ma negatywny wpływ na samoocenę i poczucie wartości badanych, u których ugruntowuje się przeświadczenie o byciu zbędnym. Sytuację tę pogłębiają przeszkody zewnętrzne brak miejsc pracy (likwidacja dużych zakładów) czy brak ofert pracy dla osób w wieku 50+. Ja leżałam wtedy w szpitalu i czułam się jak kartka zmięta papieru wrzucona do kosza, to było coś okropnego, wpadłam w depresję i nie mogłam sobie z sobą poradzić, bo człowiek wykonywał tą pracę jak tylko potrafił najlepiej. (pracująca kobieta) W wypowiedziach osób bezrobotnych pojawiają się obawy, czy praca, którą uda im się znaleźć, spełni ich oczekiwania (czas zatrudnienia, wypłacalność pracodawcy). Część spośród nich obawia się również tego, czy sprosta wymaganiom pracodawcy, zwłaszcza po dłuższej przerwie w wykonywaniu pracy zarobkowej. Części badanych mówienie o własnych zaletach przychodzi z trudnością, co może stanowić istotną przeszkodę we właściwej autoprezentacji podczas rozmów kwalifikacyjnych. Aktualnie / ostatnio wykonywana praca Aby ocenić sytuację zawodową osoby pracujące pytane były o swoją aktualną pracę, natomiast osoby niepracujące o ostatnią. Średni staż pracy w badanej grupie to 30 lat. Osoby, które obecnie pracują mają staż pracy wyższy o około 2,5 roku od niepracujących. W obu falach badania największy odsetek stanowiły osoby pracujące (aktualnie lub ostatnio) w zawodach z 7 wielkiej grupy zawodów i specjalności, tj. jako robotnicy przemysłowi i rzemieślnicy (18%). Zdecydowanie częściej na zawody z tej grupy wskazywali badani, którzy aktualnie nie pracują, niż pracujący. Około 13% to osoby pracujące jako rolnicy, ogrodnicy i rybacy (6 grupa), specjaliści (2 grupa) lub technicy i inny średni personel (3 grupa) - częściej osoby obecnie pracujące. Co dziesiąty badany pracuje lub pracował przy pracach prostych (9 grupa) oraz usługach osobistych lub jako sprzedawca (5 grupa). Mniejszy odsetek stanowią operatorzy i monterzy maszyn i urządzeń (8 grupa - 7%), pracownicy biurowi (4 grupa 6-7%) i przedstawiciele władz publicznych, wyżsi urzędnicy i kierownicy (1 grupa 5%). 1,5% badanych deklaruje brak zawodu, natomiast część podała informacje o swoim zawodzie na tyle ogólnie, że nie udało się go zakwalifikować do żadnej kategorii. W obu falach badania najwięcej osób z badanej grupy wiekowej pracuje (lub pracowało ostatnio) w następujących branżach (4% badanych i więcej): usługi, rolnictwo, leśnictwo, ogrodnictwo, łowiectwo, rybactwo, handel hurtowy i detaliczny, przetwórstwo przemysłowe, budownictwo, wykańczanie domów, mieszkań, administracja publiczna i obrona narodowa, transport, gospodarka magazynowa, łączność, informacja, komunikacja, telekomunikacja, 22

opieka zdrowotna, pomoc społeczna, usługi opiekuńcze, edukacja. Badani najczęściej wskazują na pracę w przedsiębiorstwie prywatnym około 40% (przypomnijmy, że pracujący mówili o aktualnie wykonywanej pracy, a bezrobotni o pracy wykonywanej ostatnio). Więcej niż co trzecia osoba w wieku 50+ pracuje lub pracowała w instytucjach publicznych, państwowych. Na trzecim miejscu wskazywano samozatrudnienie, prowadzenie własnej działalności gospodarczej (co piąty badany). Niewielki odsetek wskazał też jako miejsce zatrudnienia spółdzielnię. Osoby aktualnie niepracujące dużo częściej wskazywały na zatrudnienie w instytucjach publicznych i państwowych. Badani najczęściej zajmują lub zajmowali stanowiska szeregowe (niemal co drugi). Według danych z 2010 r. na stanowisku samodzielnym pracuje/ pracował co czwarty, a na stanowisku kierowniczym - co dziesiąty badany. Pozostałe osoby (14,5%) wskazały na prowadzenie własnej działalności gospodarczej. Mobilność przestrzenna Trzy czwarte badanych twierdzi, że pracuje bądź pracowało w miejscowości, w której mieszkają. Nieco częściej dotyczyło to osób, które aktualnie pracują. Niepracujący częściej niż pracujący deklarowali pracę poza miejscem zamieszkania. Marginalny odsetek badanych przyznaje, że pracuje, lub ostatnio pracowało w domu. Na niską mobilność badanych wskazują też wyniki badań jakościowych. Zarówno osoby pracujące, jak i bezrobotne odrzucają możliwość przeprowadzenia się ze względu na pracę. Niechęć do zmiany miejsca zamieszkania dotyczy zarówno wyjazdów na terenie kraju, jak i za granicę. Najczęściej wymieniane argumenty przeciw wyjazdom zarobkowym: rozłąka z rodziną, obawa przed rozbiciem rodziny, brak znajomości języka, wiek, wysokie koszty utrzymania poza miejscem zamieszkania, problem braku pracy w krajach Unii Europejskiej, poczucie wyobcowania, różnice w mentalności. Starych drzew się nie przesadza. (bezrobotny mężczyzna) Jedynie bezrobotni mężczyźni z terenu Radomia przyznają, że brali pod uwagę emigrację zarobkową, a nieliczni badani z pozostałych kategorii (bezrobotni mężczyźni z Warszawy, kobiety z obu miast) zdecydowaliby się na wyjazd przy spełnieniu określonych warunków (atrakcyjność propozycji, zapewnienie godziwych warunków bytowych). Co ciekawe, bezrobotni z terenu Radomia (zarówno mężczyźni, jak i kobiety) odrzucają wyjazd do pracy do stolicy, choć jednocześnie przyznają, że wielu Radomian w ten sposób zarabia na życie. Motywują to niską opłacalnością pracy (koszty dojazdów, koszty wynajmu mieszkania), nasyceniem rynku, ale również osobistymi uprzedzeniami (przekonanie o dyskryminacji pracowników spoza Warszawy, niechęć do samego miasta). Osoby bezrobotne negatywnie podchodzą do możliwości dojazdów do pracy do innego miasta. Codzienne dojazdy zajmowałyby, ich zdaniem, zbyt dużo czasu i byłyby kosztowne. Natomiast dojazdy cotygodniowe to trudna decyzja dla osób posiadających rodzinę. Ponadto trzeba by wziąć pod uwagę koszt wynajmu mieszkania na czas pracy. 23

W Warszawie dają 7 złotych, tylko teraz jedź, cały tydzień cię nie ma, musisz na jedzenie, na wszystko wydać i co za robota? (bezrobotny mężczyzna) Dyskryminacja ze względu na wiek Niewielki odsetek badanych tylko 6% w 2009 r. i 7% w 2010 r. przyznaje, że w trakcie pracy zdarzyło im się spotkać z dyskryminacją związaną z wiekiem. Nieco częściej miało to miejsce w przypadku kobiet, a także osób z wykształceniem zasadniczym zawodowym. Negatywne zachowania najczęściej spotykały badanych ze strony szefostwa firmy, nieco rzadziej wskazywano na bezpośrednich przełożonych i współpracowników. Rzadziej wskazywano klientów i inne osoby. Potwierdzają to wyniki badania jakościowego - znaczna część spośród osób pracujących deklaruje, że nie widzi różnicy w postrzeganiu starszych i młodszych pracowników przez ich pracodawców. Co więcej, pojawiły się również głosy o lepszym traktowaniu starszych pracowników jako osób bardziej doświadczonych, efektywnych i wydajnych, co przejawia się między innymi w systemie premiowym. Również atmosfera panująca wśród współpracowników została w większości przypadków oceniona pozytywnie (relacje koleżeńskie, przekazywanie doświadczeń młodszym kolegom), choć pojawiały się również pojedyncze głosy o rywalizacji i napięciu ( wyścig szczurów ). Nie narzekam, nawet jak przychodzą młode koleżanki, świeżo po studiach. To wszyscy po prostu sobie mówią na ty i nie ma tam jakiegoś panowania. Jest atmosfera bardzo życzliwa, taka jakby każdy chciał sobie pomóc. (pracująca kobieta) Ocena pracy Jednym z problemów poruszonych w ankiecie była ocena pracy. O ocenę różnych aspektów związanych z pracą poproszono wszystkich badanych. Osoby pracujące miały ocenić aktualne miejsce pracy, natomiast osoby niepracujące miały wziąć pod uwagę ostatnie miejsce pracy. Wszystkie aspekty ocenione zostały pozytywnie na siedmiostopniowej skali otrzymały średnie oceny powyżej środka skali. Najlepiej oceniono relacje z przełożonym i atmosferę w miejscu pracy. Nieco niższe oceny otrzymał zakres obowiązków i ich trudność. Względnie najsłabiej (choć powyżej środka skali) oceniono kwestie finansowe wysokość wynagrodzenia i zakres świadczeń pozapłacowych. Relacje z bezpośrednim przełożonym, atmosferę w pracy i zakres obowiązków nieco słabiej oceniono w 2010 r. (przy czym nadal są to wysokie średnie powyżej 5). W drugiej fali badania nieznacznie wyższe oceny uzyskały aspekty związane z wynagrodzeniami i zakresem świadczeń pozapłacowych. Wszystkie z badanych aspektów zostały ocenione lepiej przez kobiety niż przez mężczyzn i przez osoby z wyższym wykształceniem. Pewną prawidłowość można też zauważyć w przypadku osób pracujących i tych, które aktualnie pozostają bez zatrudnienia. Pracujący lepiej oceniają relacje z przełożonymi, atmosferę w pracy i zakres swoich obowiązków, natomiast niepracujący wyżej ocenili wynagrodzenia w ostatnio wykonywanej pracy i zakres świadczeń pozapłacowych. 24