1. Wykładnia prawa Wykładnia prawa jest niezbędnym przedsięwzięciem poznawczym w procedurze stosowania prawa. Dla potrzeb niniejszego opracowania przyjmujemy następujące rozumienie tego pojęcia. Wykładnia prawa to zespół operacji logiczno-językowych polegających na odczytaniu znaczenia przepisu prawnego oraz rekostrukcji normy prawnej (norm prawnych), zawartej w treści normatywnej przepisu prawa. Ustalanie znaczenia przepisu prawnego może być dokonywane jedynie dla potrzeb rozstrzygnięcia danej konkretnej sprawy (wykładnia operatywna). Czasem jednak dokonuje się ustalenia znaczenia danego przepisu prawnego oderwaniu od konkretnej sprawy (wykładnia doktrynalna). Punktem odniesienia przy ustalaniu rzeczywistego znaczenia przepisu prawnego: - język, w którym został sformułowany dany przepis prawa; - system prawa, do którego ten przepis należy; - funkcjonalny kontekst danego przepisu prawnego tzn. warunki ekonomiczne, polityczne i kulturowe. W związku z tym wyróżnia się trzy rodzaje wykładni prawa: językową, systemową i funkcjonalną. Organ stosujący prawo może jednak uznać dany przepis za zrozumiały. Zgodnie z paremią clara non sunt interpretanda - to, co jest jasne nie wymaga, wobec tego, interpretacji. Jeżeli bezpośrednie rozumienie zwrotu prawnego nie budzi wątpliwości, to wykładnia prawa nie jest potrzebna. Jednakże każdy zwrot prawny lub termin prawny wymaga przypisania mu znaczenia w sytuacji, gdy traktujemy go jako pewną wypowiedź normodawcy, a nie tylko zespół znaków graficznych. W pierwszej kolejności dokonuje się zawsze wykładni językowej, tzn. ustala się znaczenie zwrotów zawartych w przepisie prawnym ze względu na język, w jakim zostały one zapisane. Pierwszeństwo wykładni językowej w procesie ustalania znaczenia normy prawnej akcentuje również praktyka prawnicza. Wykładnia systemowa i funkcjonalna powinny być traktowane jako pomocnicze, jednakże w pewnych przypadkach nie mniej ważne. Jeżeli mimo prób ustalenia sensu znaczeniowego w drodze wykładni językowej istnieją nadal wątpliwości, co do znaczenia interpretowanego przepisu prawnego należy dokonać, 1
w drugiej kolejności, wykładni systemowej. Jeżeli uzyskane w ten sposób znaczenie przepisu prawnego będzie nadal budziło wątpliwości należy odwołać się uzupełniająco do wykładni funkcjonalnej. Dokonując wykładni interpretator kieruje się dyrektywami interpretacyjnymi, które są regułami wskazującymi sposób, w jaki należy ustalać właściwe znaczenie przepisów prawnych. Wykładnia językowa polega na ustaleniu znaczenia interpretowanych przepisów prawnych (zwrotów prawnych) ze względu na dyrektywy języka, w którym zostały one sformułowane. Interpretator posługuje się więc na tym etapie dokonywania wykładni dyrektywami wykładni językowej. Są to, co do swej istoty, powszechnie uznane dyrektywy, chociaż ich nazwy i typologia mogą się niekiedy różnić. Za podstawowe dyrektywy interpretacyjne wykładni językowej można uznać: - dyrektywę domniemania języka potocznego w stosunku do uniwersalnego języka prawnego; - dyrektywę domniemania uniwersalnego języka prawnego w stosunku do języka prawnego danego aktu prawnego; - dyrektywę tożsamości znaczeniowej; - dyrektywę kompletności. DYREKTYWY SZCZEGÓLNE -domniemanie różnoznaczności różnokształtnych wyrażeń tekstu prawnego (zakaz wykładni synonimicznej)- wyrok NSA z 9 XI 1998 r. (I SA/Gd 89/97), Lex nr 37631 terminy określa i ustala jako pojęcia języka prawnego nie powinny być zamiennie stosowane, skoro oba te terminy w świetle art. 5 ust. 1 i 2 ustawy z dnia 19 grudnia 1980 r. o zobowiązaniach podatkowych zostały wypełnione różną treścią pojęciową, formułując dwa różne momenty powstania zobowiązania podatkowego, niosące ze sobą różne skutki dla podatnika -zasada expressio unius jeżeli ustawodawca wymienia w przepisie i włącza w zasięg normy prawnej jeden lub więcej elementów należących do określonego, zamkniętego zbioru, to wyłącza tym samym z zakresu normy pozostałe niewymienione elementy. 2
- zasada eiusdem generis jeśli ustawodawca dla sprecyzowania zakresu określonego wyrażenia będącego nazwą kategorii ogólnej wymienia przykładowo obiekty należące do tej kategorii, to przy ocenie i kwalifikacji innych obiektów należy pomijać te, które nie wykazują istotnego podobieństwa do obiektów wymienionych. SN uchwała z 4 I 2001 r. (III ZP 26/00) nie ma podstaw do objęcia podatkiem dochodowym od osób fizycznych nabycia wartości materialnych w drodze zachowku. Zachowek nie stanowi bowiem przychodu z innych źródeł w rozumieniu art. 20 ustawy o podatku dochodowym od osób fizycznych z 1991 r., który zawiera przykładowe wyliczenie takich innych źródeł. Dyrektywa domniemania języka potocznego w stosunku do uniwersalnego języka prawnego nakazuje interpretowanym zwrotom prawnym przypisywać takie znaczenie, jakie posiadają one w języku potocznym chyba, że obowiązuje już ustalone specjalne znaczenie na gruncie języka prawnego danego systemu prawa (uniwersalnego języka prawnego). Znaczenie odrębne od tego, które obowiązuje na gruncie języka potocznego może być rezultatem rozumowań prawniczych przeprowadzonych na gruncie przepisów prawa, gdy z przepisów tych nie wynika bezpośrednio sens znaczeniowy. Punktem wyjścia do sformułowania przytoczonej wyżej dyrektywy interpretacyjnej są relacje występujące między językiem prawnym systemu prawa (uniwersalnym językiem prawnym) i językiem potocznym. Język prawny (język aktów prawnych) różni się od języka potocznego pod względem znaczenia (semantyka) i funkcji (pragmatyka), brak jest różnic składniowych (syntaktycznych). (Patrz rozdział II pkt 3). Prawodawca używając języka prawnego stara się precyzyjnie określać powinne zachowanie adresatów norm prawnych. Czasem jednak dopuszcza, aby określone sformułowania zwrotów tego języka pozostawiały możliwość ich uściślenia przez organy stosujące prawo. Dyrektywa domniemania uniwersalnego języka prawnego w stosunku do języka prawnego danego aktu prawnego nakazuje interpretowanemu zwrotowi prawnemu przypisywać, po ewentualnym odrzuceniu znaczenia wynikającego z języka potocznego, takie znaczenie, jakie ma on w uniwersalnym języku prawnym chyba, że w danym akcie prawnym zostało ustalone znaczenie szczególne tego 3
zwrotu (definicja legalna). Wtedy należy się nim posługiwać niezależnie od tego, jakie znaczenie ma równokształtny zwrot w uniwersalnym języku prawnym. W praktyce więc, jeśli jakiś termin lub zwrot prawny jest definiowany w danym akcie prawnym, to nie należy mu nadawać znaczenia, jakie posiada on w języku potocznym, ale także znaczenia, które wynika z innych równorzędnych aktów prawnych. Przedstawione wyżej dyrektywy interpretacyjne opierają się na domniemaniach (założeniach). Wyrazem tego jest użycie słów chyba, że. W dyrektywie domniemania języka potocznego w stosunku do uniwersalnego języka prawnego zakładamy, iż interpretowane zwroty mają takie znaczenia, jakie wynika z języka potocznego. W dyrektywie domniemania uniwersalnego języka prawnego w stosunku do języka prawnego danego aktu prawnego zakładamy, że interpretowane zwroty mają znaczenie takie, jak w uniwersalnym języku prawnym. Obalenie tych domniemań polega na przyjęciu znaczenia zwrotów prawnych odmiennego od tego, jakie mają równokształtne zwroty w języku potocznym lub też na przyjęciu znaczenia zwrotów prawnych w języku prawnym danego aktu prawnego odmiennego od znaczenia, jakie mają równokształtne zwroty w uniwersalnym języku prawnym. Obalenie dyrektywy domniemania uniwersalnego języka prawnego w stosunku do języka prawnego danego aktu prawnego związane jest jak już wspomnieliśmy - z umieszczeniem w tekście aktu prawnego definicji legalnej. Definicje legalne mogą znajdować się zarówno w tekstach ustaw, jak i tekstach aktów wykonawczych czy regulaminów. Ustalone przez prawodawcę znaczenie wiąże organ stosujący prawo tzn. nie może on przyjąć innego znaczenia danego zwrotu (terminu) niż określony w definicji legalnej. Przykładem tego typu definicji są przepisy rozdziału XIV kodeksu karnego, w których ustawowo nadaje się sens znaczeniowy takim terminom jak: czyn zabroniony ; mienie społeczne ; funkcjonariusz publiczny. Definicje legalne: 1/ intrajęzykowe (materialne). Budowa: definiendum łącznik ( jest albo to jest ) definiens. Art. 6 Ordynacji Podatkowej: podatek jest to publicznoprawne, nieodpłatne, przymusowe oraz bezzwrotne świadczenie pieniężne na rzecz Skarbu Państwa, województwa, powiatu lub gminy, wynikające z ustawy podatkowej. 4
2/ metajęzykowe (formalne) opisują sposób użycia przez prawodawcę definiowanego wyrażenia. Ilekroć w ustawie jest mowa o: (...) 3. podatkach rozumie się przez to również: a/ zaliczki na podatki, b/ raty podatków, jeżeli przepisy prawa podatkowego przewidują płatność podatku w ratach, c/ opłaty oraz niepodatkowe należności budżetowe. 3/ jeden przepis prawa zawiera jednocześnie definicję intrajęzykową i metajęzykową: art. 5 Ordynacji Podatkowej Zobowiązaniem podatkowym jest wynikające z obowiązku podatkowego zobowiązanie do uiszczenia na rzecz Skarbu Państwa, województwa, powiatu lub gminy świadczenia pieniężnego, zwanego dalej podatkiem. 4/ zasięg działania definicji legalnej: a/ definicja zawarta w akcie prawnym obowiązuje co do zasady jedynie przy interpretacji przepisów tej ustawy; b/ odesłanie w przepisach danej ustawy do definicji legalnej z innej ustawy; c/ możliwość korzystania z definicji z innych dziedzin prawa, gdy prawo podatkowe określone wyrażenie stosuje, ale samo go nie definiuje ani nie odsyła do innych ustaw obce definicje nie wiążą w procesie stosowania prawa podatkowego w ogóle, gdy wyraźnie odbiegają treścią od znaczenia potocznego. Dyrektywa tożsamości znaczeniowej nakazuje jednakowo interpretować zwroty o identycznym brzmieniu, występujące w tym samym akcie prawnym. Danemu zwrotowi występującemu kilkakrotnie w danym akcie prawnym można jednak przypisać inne znaczenie, jeżeli jest to wyraźnie wskazane w danym przepisie prawa tego aktu prawnego. Sytuację taką należy jednak ocenić negatywnie, bo prowadzi do niejasności przepisów prawnych. Podczas dokonywania wykładni interpretator zakłada istnienie racjonalnego prawodawcy. Przyjmuje mianowicie, iż prawodawca tworzy przepisy prawa zgodnie z zasadami techniki prawodawczej i posługuje się w sposób poprawny językiem, w którym napisane są przepisy prawa. W oparciu o to założenie formułowana jest kolejna dyrektywa wykładni językowej, a mianowicie dyrektywa kompletności. Określa ona, że należy w taki sposób ustalać znaczenie przepisu prawa, aby żaden z jego elementów (nawet kropka czy przecinek) nie okazał się zbędny. Każdy bowiem z tych elementów coś 5
znaczy. Skoro zakładamy, że normodawca działał w sposób racjonalny, nie można uważać, że jakiś element tekstu prawnego jest zbędny. W przypadku, gdy wykładnia językowa okazuje się niewystarczająca (np. ustalone znaczenie przepisu prawnego nadal budzi wątpliwości) należy przejść do wykładni systemowej. Wykładnia systemowa dokonywana jest na gruncie przepisów prawnych systemu prawa oraz norm prawnych, które na gruncie tych przepisów można skonstruować. Wyróżniamy następujące dyrektywy wykładni systemowej: - dyrektywa niesprzeczności; - dyrektywa priorytetu zasady prawa; - dyrektywa normatywności zasady prawa; -dyrektywa koherencji systemu prawa; -dyrektywa systematyki wewnętrznej aktu prawnego. Interpretator przyjmuje założenie o koniecznej niesprzeczności systemu prawa. Wiąże się z tym przyjęcie dyrektywy niesprzeczności systemu prawa. Wskazuje ona, że należy w taki sposób ustalać znaczenie interpretowanej normy prawnej, aby przy rozstrzyganiu danej sprawy nie wystąpiła sprzeczność treści między normą skonstruowaną na gruncie przepisów prawa a inną normą prawną należącą do danego systemu prawa. Dyrektywa niesprzeczności nakazuje wykorzystywanie reguł kolizyjnych, w celu uniknięcia sprzeczności. Dyrektywa priorytetu zasady prawa nakazuje przyjąć takie znaczenie interpretowanej normy prawnej zwykłej, które nie jest sprzeczne treściowo z normą będącą zasadą systemu prawa, do którego należy interpretowana norma prawna. Zasadom prawa przypada szczególna rola z punktu widzenia hierarchii norm prawnych danego systemu prawa (patrz rozdział II, pkt 2). Dyrektywa normatywności zasady prawa wskazuje, że powoływana w procesie wykładni prawa zasada prawa całego systemu prawa lub jego części powinna być określona przez wskazanie konkretnego przepisu lub grupy przepisów, w których dana zasada jest zawarta (jako norma bezpośrednia) lub też normy lub grupy norm, z których jest ona wyprowadzana przy pomocy przyjętych reguł inferencyjnych (jako norma pośrednia). Przykładem zasad prawnych w postaci norm 6
pośrednich wyprowadzonych z norm bezpośrednich zawartych w przepisach prawa były zasady wyprowadzane z zasady państwa prawnego przez Trybunał Konstytucyjny. Dyrektywa koherencji systemu prawa nakazuje nadawać interpretowanej normie prawnej takie znaczenie, aby była ona jak najbardziej zgodna treściowo z zasadą prawa danego systemu prawa. W orzecznictwie Trybunału Konstytucyjnego taka praktyka interpretacyjna została nazwana wykładnią ustawy w zgodzie z Konstytucją. Należy ją rozumieć jako nakaz wyboru spośród kilku możliwych znaczeń normy ustawowej takiego znaczenia, przy którym dana norma prawna jest treściowo zgodna z zasadami konstytucyjnymi. Dyrektywa systematyki wewnętrznej aktu prawnego nakazuje uwzględnianie przy ustalaniu znaczenia normy prawnej miejsca umieszczenia normy prawnej w tekście aktu prawnego. Zgodnie bowiem z zasadą domniemania racjonalności normodawcy należy przyjąć, iż miejsce to nie jest przypadkowe. Zasady techniki prawodawczej nakazują grupowanie przepisów prawa w części, tytuły, działy, rozdziały, artykuły, paragrafy (systematyka wewnętrzna aktu). W ramach systematyki wewnętrznej możemy też mówić o podziale na przepisy główne oraz przepisy przejściowe i końcowe (systematyka zewnętrzna) patrz rozdział II, pkt 1. Interpretator może wyjątkowo nie uwzględnić systematyki wewnętrznej aktu prawnego, jeżeli ustalone znaczenie interpretowanej normy prawnej, przy pomocy zastosowanych wcześniej dyrektyw interpretacyjnych, wskazuje, że interpretowana norma prawna powinna znajdować się w innym miejscu w akcie prawnym niż ma to miejsce w rzeczywistości. Sytuacja taka może być spowodowana błędem ustawodawcy. W przypadku niewystarczalności wykładni językowej i systemowej można odwołać się do wykładni funkcjonalnej. Może ona być stosowana w sytuacji, gdy wobec niemożności precyzyjnego skonstruowania normy prawnej przy pomocy wykładni językowej i systemowej, odwołujemy się pomocniczo do pozaprawnych przesłanek (dyrektyw), które nie mogą jednak eliminować ustaleń dokonanych wcześniej przy pomocy wykładni językowej i systemowej. 7
Wykładnia funkcjonalna pełni rolę pomocniczą i należy jej dokonywać z dużą ostrożnością, skoro dotyczy ona uwzględniania przesłanek wychodzących poza obowiązujący system prawa. Jeżeli mamy kilka językowo możliwych znaczeń interpretowanej normy prawnej i wiemy, jakim systemem wartości kierował się prawodawca przy ustanawianiu aktu prawnego, w którym ta norma jest zawarta to powinniśmy wybrać takie znaczenie interpretowanej normy prawnej, które nie powoduje skutków społecznych naruszających ten system wartości i przy którym miałby on lepsze uzasadnienie aksjologiczne. Wyróżnia się dwa rodzaje wykładni funkcjonalnej: statyczną i dynamiczną. Wykładnia statyczna (historyczna) postuluje uzupełniająco (w przypadku niewystarczających ustaleń wykładni językowej i systemowej) uwzględniać wolę prawodawcy traktowaną jako pewien fakt historyczny. Znaczenie litery prawa obowiązującego ustalane jest tutaj poprzez zbadanie woli prawodawcy, która mimo dokonujących się przemian społecznych jest niezmienna. W tym celu wykorzystuje się np. stenogramy posiedzeń izb parlamentu lub komisji parlamentarnych, które opracowywały projekt ustawy, uzasadnienia do projektu ustawy itd. Podstawowy założeniem wykładni dynamicznej jest natomiast zapewnienie adekwatności prawa do zmieniających się stosunków społecznych. Osiąga się to poprzez uzwględnianie przy konstruowaniu norm prawnych na gruncie przepisów prawa istotnych przemian społecznych, jakie dokonały się od czasu wejścia w życie interpretowanych przepisów; uwzględnianie dynamiki procesów społecznych. Oczywiście także w sposób dalece ostrożny, niesprzeczny z ustaleniami wykładni językowej i systemowej. Podstawą wyodrębnienia dyrektyw wykładni funkcjonalnej są często cele, na które powołuje się interpretator w procesie wykładni prawa. Zwolennicy teorii wykładni statycznej mówią o celach historycznego normodawcy, zwolennicy teorii wykładni dynamicznej odwołują się natomiast do celów samej normy lub celów normodawcy, rozważanych w aktualnych warunkach społecznych. Niezależnie od ujęcia formułowana jest następująca dyrektywa interpretacyjna: interpretowanej normie prawnej należy przypisywać takie znaczenie, aby nie była ona sprzeczna z celami instytucji prawa do której należy. Można również przyjąć dyrektywę interpretacyjną zgodnie z którą: interpretowanej normie prawnej należy nadawać takie znaczenie, aby była ona jak najbardziej zgodna z celami instytucji 8
prawa, której jest częścią. Przykładem jest art. 5 k.c.: Nie można czynić ze swego prawa użytku, który by był sprzeczny ze społeczno-gospodarczym przeznaczeniem tego prawa lub z zasadami współżycia społecznego. Takie działanie lub zaniechanie uprawnionego nie jest uważane za wykonywanie prawa i nie korzysta z ochrony. Ponadto w literaturze prawniczej przytacza się inne dyrektywy interpretacyjne. Jedna z nich nakazuje interpretowanej normie prawnej nadawanie takiego znaczenia, aby nie była ona sprzeczna z powszechnie akceptowanymi ocenami i normami społecznymi. Uwzględniając w procesie wykładni oceny i normy społeczne należy je powoływać jednolicie, co najmniej w odniesieniu do wszystkich norm instytucji prawa, do której należy interpretowana norma prawna. Należy ponownie podkreślić, iż podstawowym rodzajem wykładni jest wykładnia językowa. Jeżeli po dokonaniu wykładni językowej znaczenie przepisów prawnych da się wystarczająco precyzyjnie skonstruować normę prawną, nie należy dokonywać już wykładni systemowej lub funkcjonalnej, które pełnią rolę pomocniczą, uzupełniającą. Szczególnie ostrożnie należy stosować wykładnię funkcjonalną. Pierwszeństwo dokonywania wykładni językowej wyraźnie akcentuje nie tylko doktryna prawnicza. Podkreślił to również Trybunał Konstytucyjny. W wyroku z dnia 28 czerwca 2000 r. (K.25/99) TK uznał, iż W państwie prawnym interpretator musi zawsze w pierwszym rzędzie brać pod uwagę językowe znaczenie tekstu prawnego. Jeżeli językowe znaczenie tekstu prawnego jest jasne, wówczas zgodnie z zasadą clara non sunt interpretanda nie ma potrzeby sięgania po inne, pozajęzykowe metody wykładni. W takim wypadku wykładnia pozajęzykowa może jedynie dodatkowo potwierdzać, a więc wzmacniać, wyniki wykładni językowej wykładnią systemową lub funkcjonalną. (...) Nie oznacza to jednakże, że granica wykładni, jaką stanowić może językowe znaczenie tekstu, jest granicą bezwzględną. Oznacza to jedynie, że do przekroczenia tej granicy niezbędne jest silne uzasadnienie aksjologiczne, odwołujące się przede wszystkim do wartości konstytucyjnych. Jeżeli spośród kilku możliwych znaczeń stosowanych do konstruowania normy prawnej interpretator wybierze to, które uzyskał po przeprowadzeniu wykładni językowej wówczas będziemy mieli do czynienia z wykładnią literalną (dosłowną, gramatyczną). Jeżeli spośród zakresów znaczeniowych przepisu prawnego 9
powstałych po zastosowaniu różnych dyrektyw interpretacyjnych wybieramy to, które wynika z zastosowania wykładni systemowej lub funkcjonalnej i jest ono szersze od znaczenia językowego to mamy do czynienia z wykładnią rozszerzającą. Wykładnia zawężająca polega z kolei na tym, że spośród otrzymanych znaczeń interpretowanego przepisu prawnego wybieramy to znaczenie, które wynikło z wykładni systemowej lub funkcjonalnej, a które jest zarazem węższe od znaczenia otrzymanego przy pomocy wykładni językowej. Poza wskazanymi wyżej rodzajami wykładni, w doktrynie prawniczej spotyka się także podział wykładni ze względu na podmiot jej dokonujący. Ze względu na to kryterium wyróżniamy: wykładnię autentyczną, wykładnię legalną i wykładnię doktrynalną. Wykładnia autentyczna to ustalone znaczenie interpretowanych przepisów przez organ, który te przepisy wydał. Uzasadnieniem znaczenia takiej wykładni jest wnioskowanie a maiori ad minus: kto jest upoważniony do tworzenia prawa, ten tym bardziej jest upoważniony do jego interpretacji ( cuius est condere eius est interpretari ). Wykładnia legalna to wykładnia dokonywana przez organ upoważniony do tego przez przepisy prawa. Wszyscy adresaci interpretowanego przepisu są związani znaczeniem ustalonym przez interpretatora. Jeżeli organ uzyskuje kompetencję do wiążącego interpretowania przepisów danego rodzaju to mówimy o wykładni legalnej delegowanej. Ponadto w pewnych przypadkach organ może, na mocy przyznanej mu w przepisach konstytucyjnych kompetencji, dokonywać powszechnie obowiązującej wykładni wszelkich ustaw. Jest to wykładnia legalna ogólna. W powojennej historii Polski upoważnienie do dokonywania takiej wykładni miała (od 1976 r.) Rada Państwa, potem Trybunał Konstytucyjny (w latach 1989-1997). Wraz z wejściem w życie Konstytucji RP z 2 kwietnia 1997 r. Trybunał Konstytucyjny utracił taką kompetencję. Wykładni wiążącej w danej sprawie dokonują natomiast sądy stosujące prawo w pierwszej instancji, organ odwoławczy i Sąd Najwyższy. W pierwszym przypadku jest to wykładnia dokonywana tylko na użytek wydawanego rozstrzygnięcia. Jeżeli orzeczenie się uprawomocni, przyjęte przez dany sąd znaczenie zastosowanego przepisu staje się wiążące dla stron postępowania, ale tylko odnośnie do danej sprawy. Wykładnią dokonywaną przez sąd odwoławczy związany jest sąd I instancji, któremu zwrócono sprawę celem ponownego rozpoznania. Natomiast 10
wszystkie sądy rozstrzygające w danej sprawie są związane wykładnią Sądu Najwyższego. Wszystkie składy orzekające w Sądzie Najwyższym związane są zasadami prawnymi. Moc zasad prawnych uzyskują uchwały pełnego składu Sądu Najwyższego, składu połączonych izb i składy całej Izby z chwilą ich podjęcia. Również skład siedmiu sędziów może postanowić o nadaniu jego uchwale mocy zasady prawnej. Uchwały te są podejmowane na wniosek I Prezesa Sądu Najwyższego, Ministra Sprawiedliwości, Prokuratora Generalnego, a ponadto w sprawach z zakresu prawa pracy i ubezpieczeń społecznych na wniosek Ministra Pracy, w sprawach z zakresu prawa administracyjnego na wniosek Prezesa Naczelnego Sądu Administracyjnego. Wykładnia doktrynalna nie ma natomiast mocy wiążącej. Dokonywana jest przez prawników. W literaturze wskazuje się, że wykładnia dokonywana przez kompetentnie argumentujących prawników jest często faktycznie uwzględniana przez organy stosujące prawo, chociaż wykładnia taka nie ma formalnie mocy wiążącej. 11