STAN CZYSTOŚCI CI JEZIORA WIĘCBORSKIEGO

2 INSPEKCJA OCHRONY ŚRODOWISKA WOJEWÓDZKI INSPEKTORAT OCHRONY ŚRODOWISKA W BYDGOSZCZY STAN CZYSTOŚCI CI JEZIORA WIĘCBORSKIEGO NA PODSTAWIE BADAŃ MONITORINGOWYCH W 2002 ROKU OPRACOWAŁ: mgr Jakub Makarewicz BYDGOSZCZ 2003

3 SPIS TREŚCI Wstęp 4 1. Charakterystyka geograficzna zlewni jeziora 1.1. PołoŜenie zlewni 5 1.2. Budowa geologiczna i ukształtowanie terenu 6 1.3. Warunki klimatyczne i hydrograficzne 10 1.4 Warunki glebowe zlewni 12 2. UŜytkowanie jeziora 14 3. Podatność jeziora na degradację 17 4. Charakterystyka jakości wód w 2002 roku 4.1. Stanowiska pomiarowo kontrolne 20 4.2. Stan czystości dopływów 21 4.3. Warunki fizyczne i chemiczne jeziora 22 4,4. Wskaźniki dodatkowe 30 4.4. Skład chemiczny osadów dennych 32 4.5. Charakterystyka algologiczna 33 4.6. Stan troficzny wód jezior 34 5. Zmienność jakości wód Jeziora Więcborskiego w latach 1993 2002 35 6. Podsumowanie i wnioski 37 Spis literatury 39

4 WSTĘP Jezioro Więcborskie połoŝone jest w centralnej części Pojezierza Krajeńskiego. W leŝącym nad zachodnim brzegiem jeziora Więcborku, mieści się siedziba dyrekcji, powstałego w 1998 roku, Krajeńskiego Parku Krajobrazowego. Jezioro i jego najbliŝsze okolice stanowią jedną z największych atrakcji Parku. Od lat 70. ubiegłego wieku nad jego brzegami powstawały ośrodki wypoczynkowe. Zwiększająca się od wielu lat antropopresja ze strony miasta zaowocowała silnym zanieczyszczeniem wód jeziora. Jezioro stało się obiektem zainteresowania słuŝb ochrony środowiska juŝ w 1984 roku. Wojewódzki Inspektorat Ochrony Środowiska w Bydgoszczy przeprowadził wtedy pierwszą serię badań, która potwierdziła negatywne zmiany jakości wód jeziora. Kolejna badania, w 1994 roku, były podstawą do zakwalifikowania jego wód jako ponad normatywnie zanieczyszczonych. Analizy hydrochemiczne, przeprowadzone w 2002 roku, stwierdziły poprawę stanu czystości jeziora, spełniającego obecnie wymogi III klasy czystości. Ta korzystna zmiana jest rezultatem, między innymi, wytęŝonych wysiłków władz lokalnych, mających na celu ochronę tego cennego akwenu. W okresie pomiędzy ostatnimi seriami badań wybudowana została nowa miejska oczyszczalnia ścieków, a jej wylot skierowany został poniŝej jeziora do rzeki Orli. Ponadto większa część miasta Więcborka została skanalizowana i odcięte zostały liczne, bezpośrednie zrzuty ścieków do jeziora. Badania przeprowadzone w 2002 roku potwierdzają słuszny kierunek zmian w gospodarce wodno-ściekowej w zlewni jeziora.

5 1. CHARAKTERYSTYKA GEOGRAFICZNA ZLEWNI JEZIORA WIĘCBORSKIEGO 1.1. PołoŜenie zlewni i pozycja w systemie hydrograficznym Jezioro Więcborskie połoŝone jest w centralnej części Pojezierza Krajeńskiego, naleŝącego do makroregionu Pojezierzy Południowopomorskich (Kondracki 1994). Jezioro, o powierzchni 194 ha, posiada zlewnię całkowitą o powierzchni 161,4 km 2. Przepływa przez nie rzeka Orla, która badana była w 1999 roku przez Wojewódzki Inspektorat Ochrony Środowiska w Bydgoszczy w ramach monitoringu regionalnego. Cała zlewnia bezpośrednia jeziora leŝy w obrębie granic gminy Więcbork. Jezioro i jego zlewna objęte są ochroną w ramach Krajeńskiego Parku Krajobrazowego. PołoŜenie jeziora prezentuje ryc.1. podkład mapowy: Microsoft Corp. 2000 Ryc. 1. PołoŜenie Jeziora Więcborskiego na tle Pojezierza Krajeńskiego Pod względem genetycznym misa jeziora naleŝy do typu rynnowego. Zajmuje ona obniŝenie na skrzyŝowaniu dwóch rynien glacjalnych (Pasierbski 2003). Lokalizacja ta sprawia, Ŝe jezioro rozdzielone jest na dwie odrębne misy, połączone 4-metrowej szerokości przesmykiem. Północna misa ma przebieg zorientowany na

6 linii NEE-SWW. Część północno-wschodnia tej misy jest płytsza, głębokości nie przekraczają tu 10 m. Jest to jednocześnie część tzw. przymiejska, z racji otoczenia jej przez zabudowania miasta Więcborka. Tu teŝ zlokalizowane jest ujście rzeki Orli do jeziora. Część wschodnia to rozległy akwen, gdzie znajduje się najgłębsze miejsce na jeziorze 18,5 m (IRŚ Olsztyn) To ploso jest największe pod względem powierzchni z wszystkich wydzielonych części. Misa południowa zwyczajowo nazywana jest Jeziorem Młyńskim. Jest płytsza od misy północnej, ma 12,5 m głębokości (IRŚ Olsztyn). Z niej na południe wypływa Orla, sprawiając, Ŝe całe jezioro naleŝy do typu przepływowego. 1.2. Budowa geologiczna i ukształtowanie terenu Centralna część Pojezierza Krajeńskiego to obszar młodoglacjalny, którego proces formowania zakończył się około 13,5 tys. lat BP (Pasierbski 2003). Utwory czwartorzędowe osiągają miąŝszość około 60 m. Osady te zalegają na trzeciorzędowych piaskach, iłach i węglu brunatnym. Strop trzeciorzędu jest uformowany w postaci wyniesienia, nazywanego Elewacją Więcborską (Niewiarowski, Pasierbski 1999). Dadlez i Marek (1969, 1974) uwaŝają, Ŝe powierzchnia stropu trzeciorzędu moŝe być zdeformowana w wyniku ruchów halokinetycznych, podobnych do tych, jakie mają miejsce w przypadku wysadów solnych Inowrocławia i Kłodawy. Wśród utworów czwartorzędowych dominują gliny zwałowe (ryc. 2). Stanowią one 60% objętości skał pozostawionych w wyniku zlodowaceń. Tak duŝy udział tego typu osadów tłumaczy bliski przebieg granicy wododziałowej, który, jak podaje Niewiarowski i Pasierbski (1999), nie zmieniał się zasadniczo w czasie

7 Ryc. 2. Profil geologiczny przez okolice Jeziora Więcborskiego wg Niewiarowskiego i Pasierbskiego (1999)

8 poszczególnych zlodowaceń i przebiegał w sposób podobny, jak to ma miejsce współcześnie. Misa jeziorna osadzona jest przede wszystkim w osadach gliniastych. W pobliŝu jeziora nawiercone zostały warstwy piasków wodonośnych (ryc. 3). Pierwszy poziom wodonośny zajmuje w okolicy jeziora pozycję na głębokości 80 90 m n.p.m., czyli około 28-18 m pod poziomem lustra wody (lokalizacja wiercenia 200 m od północnego brzegu jeziora). Poziom posiada kontakt hydrauliczny z wodami jeziora, gdyŝ lustro wody nawierconej stabilizuje się w nim na poziomie powierzchni jeziora. PoniŜej, na głębokości od około 30 do 77 m n.p.m. występuje poziom wodonośny, który wykazywał znaczne moŝliwości redukcji wielkości leja depresji i odnawiania zasobów dyspozycyjnych (lokalizacja wiercenia kemping PTTK). Ponadto poziom wody stabilizował się, w czasie próbnych pompowań, około 0,3 0,4 m poniŝej poziomu zwierciadła wody w jeziorze. Wskazuje to na intensywne zasilanie tej warstwy wodami z jeziora. Badania wody pobranej w czasie próbnego pompowania stwierdziły ponadnormatywne zanieczyszczenie związkami Ŝelaza i manganu oraz podwyŝszoną utlenialność. Ryc. 3. Budowa geologiczna okolicy Jeziora Więcborskiego na podstawie wierceń (Wojewódzkie Archiwum Geologiczne)

9 PołoŜenie jeziora w głęboko wciętej rynnie nie pozostawia wątpliwości, Ŝe posiada ono charakter drenujący płytkie wody podziemne pierwszego poziomu wodonośnego, którego poziom znajduje się powyŝej 108 m n.p.m. Na zróŝnicowane warunki bilansu zasilania podziemnego i powierzchniowego ma równieŝ wpływ urozmaicona rzeźba terenu. Jezioro połoŝone jest w strefie marginalnej subfazy krajeńskiej, opisywanej juŝ przez Galona (1952). Wały czołowomorenowe rozciągają się równoleŝnikowo obejmując obszar zlewni bezpośredniej Jeziora Więcborskiego. Strefa ta charakteryzuje się znacznym zróŝnicowaniem hipsometrycznym powierzchni terenu. Biorąc pod uwagę zlewnię całkowitą naleŝy wyróŝnić szereg wyniesień i obniŝeń oraz powierzchni płaskich, rozmieszczonych nieregularnie na północ od wspomnianej strefy marginalnej. Na formy pozytywne składają się przede wszystkim wzgórza, określane przez Pasierbskiego (2002) jako drumliny o złoŝonej budowie, przewaŝnie gliniastej oraz piaszczyste wały ozowe. Formy negatywne to w duŝej mierze niecki zanikłych jezior (Pasierbski 1994), wypełnione teraz materią organiczną tworzącą mofrologiczne równiny biogeniczne. Na północy zlewni znajdują się fragmenty powierzchni sandrowych. Istnienie drumlinów na tym terenie ma niezwykle waŝne znaczenie dla sieci wodnej i charakterystyk spływów powierzchniowych. Jak dowodzi Pasierbski (2002), drumliny te powstały w czasie szybkiego nasunięcia lądolodu, czyli tzw. szarŝy. Uformowane zostały wtedy formy drumlinowe, wykształcone rynny glacjalne (w tym rynna Jeziora Więcborskiego) i częściowo zdeformowane ciągi czołowomorenowe w okolicy Więcborka. Najistotniejszy fakt z tego epizodu to pozostawienie na całej opisywanej powierzchni zlewni całkowitej, nałoŝonej na starszą rzeźbę warstwy gliny zwałowej, o miąŝszości około 0,5 do 2,5 m. Glina ta ze względu na ciągłość pokrycia na całym obszarze przyczynia się do ułatwienia spływów powierzchniowych i sprawia, Ŝe wody gruntowe mają utrudnioną alimentację opadów. Za tą teorią przemawia równieŝ znaczny odsetek hydrofilnej szaty roślinnej oraz występowanie borów mieszanych, zwłaszcza w północnej części zlewni (Pasierbski 2003). 1.3. Warunki klimatyczne i hydrograficzne

10 Obszar zlewni Jeziora Więcborskiego połoŝony jest w obrębie dzielnicy pomorsko-mazurskiej (Okołowicz, Martyn 1979). Główną cechą tego regionu jest pozostawanie pod wpływem oddziaływania cienia opadowego Grabu Pomorskiego. Średnia suma opadów na tym terenie wynosi 550-600 mm, z czego w półroczu chłodnym przypada średnio 200-250 mm. Z całej sumy opadów 12% występuje w postaci śniegu i gradu. Niskie temperatury w porze chłodnej na przełomie 2001/2002 roku spowodowały, Ŝe pokrywa lodowa na jeziorze utrzymała się od połowy grudnia 2001 roku do końca lutego 2002. Sieć hydrograficzna zlewni całkowitej w głównej mierze opiera się o system dopływów górnej Orli. Północną granicę zlewni stanowi wododział I rzędu dorzeczy Wisły (na północ) i Ordy (na południe). Zachodnia granica rozdziela opisywaną zlewnię do zlewni ŁobŜonki, do której Orla uchodzi niedaleko Wyrzyska. Południowa granica to wododział z Rokitką, która jest dopływem Noteci. Zlewnia Orli jest zlewnią V-rzędu. Na opisywanym obszarze istotny procent ogólnej długości cieków stanowią rowy melioracyjne. Rowy te charakteryzują się zróŝnicowanym reŝimem hydrologicznym. PrzewaŜnie przepływ w nich pojawia się jedynie w porze wiosennych roztopów. W czasie pozostałych pór roku obiekty te pozostają suche lub woda w nich stagnuje. Ich rozmieszczenie na powierzchni zlewni jest nierównomiernie, a największe zagęszczenie obserwuje się na obszarach równin biogenicznych. Licznie występują takŝe w lasach w północnej części zlewni. Zmierzone przepływy chwilowe w czasie badań stanu czystości jeziora Więcborskiego prezentuje tab. 1. Punktu pomiarowe 22, 23 i 24 reprezentują czynne jedynie wiosną rowy melioracyjne. Tab. 1. Wielkości przepływów chwilowych w czasie badań w 2002 roku w m 3 /s punkt pomiarowo- 21 22 23 24 31 kontrolny wielkość przepływu brak moŝliwości 1,926 0,050 0,043 0,020 wiosna zmierzenia przepływu wielkość przepływu brak brak brak brak moŝliwości 0,0287 lato przepływu przepływu przepływu zmierzenia przepływu Do stosunków wodnych Pojezierza Krajeńskiego w ujęciu paleogeograficznym na opisywanym obszarze nawiązał Pasierbski

11 (1994), który oszacował, Ŝe współczesna powierzchnia jezior tego regionu to zaledwie 22,5% powierzchni akwenów, które powstały na tym terenie po ustąpieniu lądolodu. Obszar o jednym z największych odsetków powierzchni zanikłych jezior w stosunku do całkowitej powierzchni Pojezierza Krajeńskiego prezentuje obszar zlewni całkowitej Jeziora Więcborskiego (ryc. 4). Pasierbski (1994) analizie poddał zbiorniki o powierzchni powyŝej 10 ha a ich granice wyznaczył w oparciu o liczne wiercenia zlokalizowane na równinach biogenicznych. Analizując miąŝszość warstwy torfów doszedł do wniosku, Ŝe zanikłe jeziora miały rozległe misy o znacznych powierzchniach lecz niewielkiej głębokości. Na podstawie swoich badań określił on liczbę dawniej istniejących jezior na 212 a ich łączną powierzchnię na 54,3 km 2. Obecnie wydziela on 77 jezior o powierzchni 7,7 km 2. Ryc. 4. Udział powierzchni zanikłych jezior na obszarze zlewni całkowitej Jeziora Więcborskiego (wg. Pasierbskiego 1994) 1.4. Warunki glebowe zlewni

12 Pod względem przydatności rolniczej gleb obszar zlewni całkowitej Jeziora Więcborskiego prezentuje stosunkowo małe zróŝnicowanie. Największe powierzchnie zajmują gleby kompleksów Ŝytnich od 4 do 7. Są to przede wszystkim gleby pseudobielicowe, które powstają przewaŝnie na piaskach cięŝkich w wyniku osłabienia procesów ługowania na skutek oddziaływania procesów agrotechnicznych. Powszechnym zjawiskiem w tym przypadku jest występowanie na głębokości około 0,5 m tzw. podeszwy ornej lub stopy ornej warstwy iluwialnej o wysokim stopni zwięzłości, powstałej w wyniku działań agrotechnicznych, która wpływa na spowolnienie lub teŝ znaczne spowolnienie infiltracji wód opadowych. Drugim dominującym typem genetycznym gleb tego obszaru są gleby rdzawe i brunatne kwaśne. Powstają w wyniku procesów ługowania jednak ich profil odznacza się powstawaniem na skałach macierzystych bogatych w minerały ilaste, a więc głównie na glinach zwałowych. WaŜny odsetek powierzchni zajmują takŝe gleby związane z równinami biogenicznymi. Są to przede wszystkim gleby murszaste i torfowe, z często zdarzającymi się odmianami glejowymi, występującymi w obszarach o nisko zalegającym zwierciadle wód podziemnych (mniej niŝ 0,5 m głębokości). W związku z rolniczym wykorzystaniem większości obszarów zlewni całkowitej Jeziora Więcborskiego powszechnym zjawiskiem stało się spiaszczenie powierzchniowej warstwy glin, jednak na przewaŝającym obszarze poniŝej 1 m głębokości występuje glina zwałowa. Powoduje to przetrzymanie wód opadowych tuŝ pod powierzchnią ziemi, przez co jest bardziej naraŝona na oddziaływanie kwasów glebowych i innych zanieczyszczeń.

Fot. 1. Jezioro Więcborskie na kompozycji quasirzeczywistej (RGB) wykonanej przez satelitę SPOT XS. Rozdzielczość terenowe piksela wynosi 30 m. Scena umoŝliwia klasyfikację półautomatyczną nadzorowaną obiektów wodnych, obszarów podmokłych struktury i stanu zadrzewień, mozaiki pól, obszarów zabudowanych, linii komunikacyjnych itp. 13

14 2. UśYTKOWANIE JEZIORA W uŝytkowaniu ziemi w zlewni całkowitej Jeziora Więcborskiego przewagę wykazuje rolnicze wykorzystanie gruntów. ZbliŜone pod względem powierzchni obszary zajmują lasy i uŝytki zielone. O ile powierzchnie leśne występują w zlewni bezpośredniej jeziora i na północy opisywanego obszaru, o tyle powierzchnie uŝytków zielonych są rozmieszczone nierównomiernie i ich występowanie jest związane z równinami biogenicznymi. Zlewnia bezpośrednia charakteryzuje się róŝnorodnością wykorzystania. Znaczna część powierzchni leśnych pełni funkcje rekreacyjne, a więc jest obciąŝone wzmoŝonym ruchem turystycznym. Zachodnia część zlewni bezpośredniej jeziora to obszary zabudowy miasta Więcborka. Tab. 2. Struktura uŝytkowania zlewni Jeziora Więcborskiego WYSZCZEGÓLNIENIE ZLEWNIA BEZPOŚREDNIA ZLEWNIA CAŁKOWITA km 2 % km 2 % lasy 1,46 18,5 31,02 18,4 uŝytki zielone 1,68 21,3 24,16 14,3 wody 3,00 1,8 grunty orne 3,88 49,1 104,92 62,1 inne 0,88 11,1 5,80 3,4 ogółem 10,00 100,0 168,90 100,0 źródło: Burymowicz K., Lamparska A., Rekowska J., Wilamski J., 1990, Ocena zasobów wodnych jezior województwa bydgoskiego, IMGW, Słupsk, zmodyfikowane

15 Jezioro jest uŝytkowane przez Polski Związek Wędkarski. Na jeziorze nie prowadzi się regularnych odłowów. W ostatnich latach nastąpiły przekształcenia W zagospodarowaniu rekreacyjnym w zlewni bezpośredniej jeziora. Dotyczy to szczególnie struktury i funkcjonowania stref zabudowy letniskowej i ośrodków wypoczynkowych. Rozwinęło się budownictwo letniskowe w bezpośrednim sąsiedztwie brzegu jeziora, szczególnie intensywnie w rejonie misy południowej. Ośrodki wypoczynkowe zlokalizowane w Więcborku nadal dysponują domkami letniskowymi, jednak w ostatnich latach zmniejszeniu uległo natęŝenie ruchu turystycznego. Od czasu ostatnich badań w 1994 roku stwierdzić trzeba znaczną przebudowę gospodarki wodno-ściekowej na terenie miasta i gminy Więcbork. Uporządkowana została kwestia zagospodarowania ścieków. W 1999 roku do uŝytku oddana została miejska oczyszczalnia ścieków i skanalizowane zostało miasto. Obecnie prowadzone są zabiegi dotyczące dalszej rozbudowy sieci kanalizacyjnej na terenie gminy. Odpływ ścieków oczyszczonych skierowany został do rzeki Orli poniŝej Jeziora Więcborskiego. Jednocześnie zamknięta została stara oczyszczalnia ścieków na osiedlu ZBOWiD, z której ścieki oczyszczone trafiały od jeziora w jego części przymiejskiej. NajwaŜniejsze zmiany w gospodarce nastąpiły w obiektach: 1. Szpital Powiatowy w Więcborku posiada pozwolenie wodnoprawne na odprowadzanie wód opadowych z dachu i powierzchni utwardzonych (3,06 ha) w ilości 21,5 dm 3 /s za pośrednictwem rowów do jeziora. Odprowadzenie wyposaŝone zostało w separator zanieczyszczeń. 2. Od dnia 31.06.2001 r. odcięto wylot nieczynnej przyszpitalnej oczyszczalni ścieków do rowu prowadzącego do jeziora i rozdzielono sieć kanalizacji sanitarnej i deszczowej. 3. Chojnickie Fabryki Mebli S.A. od 1998 przepięte zostały do kanalizacji miejskiej. 4. Zarząd Melioracji i Urządzeń Wodnych otrzymał w styczniu 2001 roku nowe pozwolenie wodnoprawne na piętrzenie i

16 magazynowanie wód rzeki Orli w Zbiorniku Więcborskim w celach melioracyjnych i retencyjnych. W wydanej przez Wojewodę Kujawsko- Pomorskiego decyzji określono maksymalny eksploatacyjny poziom piętrzenia na 108,50 m n.p.m. a minimalny na 107,30 m n.p.m. W ten sposób warstwa retencyjna wody w jeziorze uzyskała objętość 2,330 mln m 3. Zarząd Melioracji i Urządzeń Wodnych otrzymał równieŝ pozwolenie na rozrząd wody z jeziora przez zastawkę zlokalizowaną na odpływie rzeki Orli z jeziora o minimalnym przepływie ustalonym ze względu na potrzeby biologiczne rzeki na 0,057 m 3 /s. 5. Spółdzielnia mieszkaniowa Nad Orlą została podłączona w styczniu 1999 roku do miejskiej oczyszczalni ścieków. Dotyczy to równieŝ dawnego AVIROLU. 6. Wizamor spółka z o.o. w 1996 roku zobowiązany zostaje do uprzątnięcia odpadów niebezpiecznych (odpady pogalwaniczne i czyściwa zaolejone) z terenu zakładu i składowanie ich na odpowiednio przystosowanym składowisku. Gospodarka wodno-ściekowa części podmiotów zlokalizowanych na terenie miasta i gliny nadal bazuje na zbiornikach bezodpływowych.

Ryc. 5. UŜytkowanie rekreacyjne zlewni bezpośredniej 17

18 ppk 03 ppk 01 Fot. 2. Miasto Więcbork i fragment Jeziora Więcborskiego (ploso przymiejskie) widok z północy. W głębi część południowa (Jezioro Młyńskie)

19 3. PODATNOŚĆ JEZIORA WIĘCBORSKIEGO NA DEGRADACJĘ Według oceny podatności na degradację wykonanej na podstawie karegoryzacji zawartej w Systemie Oceny Jakości Jezior (Kudelska, Cydzik, Soszka, 1991), Jezioro Więcborskie naleŝy do II kategorii podatności na degradację. Tab. 3. Ocena podatności Jeziora Więcborskiego na degradację WSKAŹNIK WARTOŚĆ WSKAŹNIKA PUNKTACJA głębokość średnia [m] V jeziora / L jeziora (objętość misy/długość linii brzegowej) stratyfikacja wód [%] P dna czynnego / V epilimnionu (powierzchnia dna czynnego/objętość epilimnionu) wymiana wody w roku* [%] współczynnik Schindlera (powierzchnia zlewni całkowitej + powierzchnia jeziora/objętość jeziora) sposób zagospodarowania zlewni bezpośredniej 8,3 2 1,31 3 14,8 3 0,06 1 150 2 10,4 3 róŝnorodność 2 wynik punktacji 2,29 sumaryczna kategoria podatności jeziora II *- Burymowicz K., Lamparska A., Rekowska J., Wilamski J., 1990, Ocena zasobów wodnych jezior województwa bydgoskiego, IMGW, Słupsk

20 Najbardziej korzystnie dla jeziora przedstawia się w współczynnik wynikający z ilorazu powierzchni dna czynnego do objętości epilimnionu. Litoral przechodzący blisko brzegu w profundal ogranicza powierzchnię dna, z którego, w wyniku występowania prądów wznoszących w epilimnionie, mogą być podnoszone związki biogenne i szczątki martwej materii organicznej. Jednocześnie ograniczeniu ulega strefa siedliskowa litoralnej roślinności wodnej, co ma takŝe ujemne skutki, gdyŝ z punktu widzenia ochrony przed dopływem biogenów do jeziora, ten wąski fragment pasa ekotonowego osłabia wydajność całego systemu działającego jako filtr biologiczny. Pozostałe wskaźniki prezentowały średni i słaby poziom odporności jeziora na wpływy z zewnątrz. Warto podkreślić, Ŝe Ŝaden z parametrów nie został zaliczony jako nie mieszczący się w kategoriach.

21 4. CHARAKTERYSTYKA JAKOŚCI WÓD W 2002 ROKU 4.1. Stanowiska pomiarowo-kontrolne Jezioro Więcborskie badane było w 2002 roku w trzech punktach pomiarowo - kontrolnych. Ppk 01 zlokalizowany był w części przymiejskiej w obrębie fragmentu misy jeziora, którego wody znajdują się pod wpływem zanieczyszczeń spływających z miasta Więcborka oraz wód wprowadzanych przez rzekę Orlę. Ppk 02 wyznaczony został w najgłębszym miejscu jeziora we wschodniej jego części natomiast ppk 03 charakteryzuje wody jeziora Młyńskiego. Ponadto w cykl badań kontrolnych włączono dopływ (ppk21) i odpływ (ppk 31) rzeki Orli, dopływ z Jeziora Śmiłowskiego (ppk 23), dopływ z północnegozachodu (ppk 24) oraz dopływ z północnego-wschodu (ppk 22). Lokalizacja wytypowanych do badań punktów pokrywała się z lokalizacją punktów badanych w 1994 roku (ryc. 6). Ryc. 6. Lokalizacja punktów pomiarowo-kontrolnych w obrębie jeziora Więcborskiego w 2002 roku

22 4.2. Stan czystości dopływów W dniu poboru prób wiosną 2002 roku zewidencjonowano i pobrano próby z czterech dopływów i odpływu z jeziora. Głównym ciekiem kształtującym ogólną ocenę stanu czystości dopływów jest rzeka Orla. Ciek ten jest objęty jest monitoringiem w ramach systemu monitoringu regionalnego wód powierzchniowych Państwowego Monitoringu Środowiska realizowanego przez WIOŚ w Bydgoszczy. Po raz ostatni prowadzone były systematyczne badania stanu czystości wód tej rzeki w 1999 roku, na stanowiskach powyŝej i poniŝej jeziora Więcborskiego. Przeprowadzona w wyniku tych badań klasyfikacja jakości wody wskazywała, Ŝe wody rzeki nie odpowiadały normom. Orla w górnym biegu, tj. powyŝej jeziora Więcborskiego, przekraczała normy stęŝeń ChZT i fosforanów. Normy przekroczyło takŝe skaŝenie bakteriologiczne rzeki, jednak zadecydowały o tym jedynie 2 z 12 wartości. Na odpływie z jeziora redukcji uległy związki organiczne trudno utlenialne oraz fosforany, przekroczone natomiast zostały normy azotu ogólnego. Skład algologiczny wyraźnie prezentuje modyfikujący wpływ jezior na fitoplankton wód rzeki. Zmieniony był skład ilościowy i jakościowy, który zawęził się do jedynie 3-4 taksonów oraz charakteryzował się gwałtowną redukcją biomasy poniŝej jezior. Jezioro Więcborskie jest pierwszym akwenem pełniącym funkcje buforowe dla wód rzeki. Charakterystyczną cechą wód rzeki Orli jest to, Ŝe wnosi ona duŝe ilości związków humusowych pochodzących z pobliskich, rozległych obszarów torfowych (max. 19,38 mg/l). To właśnie te związki te są odpowiedzialne za ponadnormatywne podniesienie wartości utlenialności. Sprawiają takŝe, Ŝe woda w jeziorze nabiera koloru herbacianego, zwłaszcza w okresie wiosennych roztopów. Pod względem warunków tlenowych wyniki badań wszystkich kontrolowanych cieków mieściły się w wartościach odpowiadających I i II klasie czystości. Jedynie oznaczenie chemicznego zapotrzebowania na tlen metodą dwuchchromianową w przypadku dopływu Orli zaliczone zostało do III klasy. Wskazuje to wyraźnie na istotną rolę tego cieku w zasilaniu jeziora w materię organiczną pochodzenia allochtonicznego. StęŜenia fosforanów w wodach dopływów mieszczą się w I i II klasie czystości, co jest sytuacją korzystną. Wartości fosforu ogólnego przekroczyły dopuszczalne normy w cieku z północnego

23 zachodu, oznaczonym jako ppk 24. Jest to drugie, obok miana Coli typu kałowego, przekroczenie badanego wskaźnika w tym cieku i dowodzi silnego zanieczyszczenia wód tego dopływu substancjami pochodzenia bytowego. Pozostałe cieki pod względem zasobności w badane dwie formy fosforu, kwalifikują się do I i II klasy czystości. Większe róŝnice w klasyfikacji stęŝeń wystąpiły w przypadku zawartości róŝnych form azotu. StęŜenia wahały się od odpowiadających I klasie czystości w dopływie z jeziora Śmiłowskiego (ppk 23) i dopływie północno wschodnim (ppk 22), do wartości pozaklasowych azotu azotanowego w dopływie Orli (max. 13,03 mgn/l). Prezentowane klasy stęŝeń determinowane są przede wszystkim rolniczym wykorzystaniem zlewni rzeki Orli i cieków 22 i 23. Stan sanitarny większości dopływów był zadowalający. Jedynie rzeka Orla na dopływie miała wartości miana Coli odpowiadające II klasie, a na odpływie wskaźnik ten nie odpowiadał normom. W czasie stagnacji letniej stwierdzono funkcjonowanie jedynie głównego dopływu rzeki Orli. W cieku stwierdzono korzystne warunki tlenowe, spadek zanieczyszczenia związkami humusowymi, przez co, niŝsze niŝ na wiosnę, były wartości chemicznego zapotrzebowania na tlen oznaczanego obiema metodami. Odpowiadały one I i II klasie czystości. Zwiększeniu, w porównaniu z wiosną, uległo stęŝenie ortofosforanów i fosforu ogólnego, wyraźnie spadły natomiast wartości oznaczanych form azotu. Jego stęŝenia odpowiadały I klasie czystości. Pogorszeniu uległ wskaźnik sanitarny, zaliczony do III klasy czystości. W pozostałych ciekach nie zanotowano przepływu, w związku z tym zaliczone zostały do cieków sezonowych, funkcjonujących jedynie wiosną. 4.3. Warunki fizyczne i chemiczne jeziora Cztery dni przed pomiarami wiosennymi rozpoczął się okres intensywnej insolacji. Temperatura wzrosła z 0 o C do 5 o C w dzień i -5 o C w nocy. W dniu pomiarów temperatura wynosiła kilka stopni poniŝej O, zachmurzenie nie wystąpiło, wiał wiatr z SW o sile 3 o B. W nocy tworzyła się cienka pokrywa lodowa, która w ciągu dnia zanikała. W sezonie letnim badania były wykonywane po okresie wysokich temperatur, dochodzących do 30 o C. W dniu pomiarów temperatura wynosiła +20 o C, wiał wiatr ze wschodu, a zachmurzenie pokrywało 40% nieba.

24 Warunki termiczno-tlenowe W czasie homotermii wiosennej jezioro Więcborskie cechowało się mieszaniem wód do dna, przez co stęŝenie tlenu w wodzie było równomierne. Badania oparto jedynie o stanowisko 02, gdyŝ część przymiejska, na której zlokalizowane było stanowiska 01, znajdowało się pod pokrywą lodową. Równie dobrym mieszaniem do dna charakteryzowało się ploso południowo-wschodnie (ppk 03), przy czym stęŝenie tlenu przy powierzchni wyniosło 9,8 mg/l, i było niŝsze niŝ przy dnie, gdzie osiągnęło 10,4 mgo 2 /l. Latem zaznaczyła się odrębność w charakterze miksji na poszczególnych stanowiskach. Ploso przymiejskie miało charakter polimiktyczny, na co wskazuje rozkład temperatury w profilu pionowym. Mieszanie się wód do dna w tej części misy jeziora wynika z jej małej głębokości. W głęboczku wschodnim (ppk 02) ukształtowała się stratyfikacja termiczna. Strefa metalimnionu wykształciła się w przedziale pomiędzy 3 a 10 m głębokości. PoniŜej znajdował się hypolimnion z koncentracją tlenu w granicach 2,1 do 2,3 mg/l. Objętość wód w tej strefie wynosiła 2400,6 tys. m 3, co stanowi 14,8% objętości wód jeziora.

0 1 2 3 4 5 6 7 8 9 10 11 12 13 14 15 16 17 18 19 20 21 22 23 24 0 1 2 głębokość (m) 3 4 5 6 7 temperatura [st. C] tlen [mg/l] Ryc. 7. Profil termiczno-tlenowy wody w czasie stagnacji letniej w głęboczku (ppk 01)

26 0 0 1 2 3 4 5 6 7 8 9 10 11 12 13 14 15 16 17 18 19 20 21 22 23 24 1 2 3 głębokość (m) 4 5 6 7 8 temperatura [st. C] tlen [mg/l] 9 10 Ryc. 8. Profil termiczno-tlenowy wody w czasie stagnacji letniej w głęboczku (ppk 03)

27 0 1 2 3 4 5 6 7 8 9 10 11 12 13 14 15 16 17 18 19 20 21 22 23 24 0 1 2 3 4 5 6 głębokość (m) 7 8 9 10 temperatura [st. C] tlen [mg/l] 11 12 13 14 15 16 17 Ryc. 9. Profil termiczno-tlenowy wody w czasie stagnacji letniej w głęboczku (ppk 02)

Pięciodobowe biochemiczne zapotrzebowanie na tlen jest waŝnym wskaźnikiem zanieczyszczenia wód łatwo rozkładalnymi związkami organicznymi. W 2002 roku BZT 5 badane było w porze letniej w warstwie powierzchniowej i naddennej. Wartości nie odpowiadały normom w przymiejskiej części jeziora, we wschodniej części mieściły się w granicach III klasy, natomiast II klasa zanotowana została w plosie południowym. W warstwie naddennej wartości BZT 5 odpowiadały III klasie czystości w części wschodniej (ppk 02). W pozostałych punktach wartości tego parametru nie wykraczały poza I klasę. Zawartość związków organicznych trudno rozpuszczalnych, oznaczana jako chemiczne zapotrzebowanie na tlen (ChZT-Cr) jest wskaźnikiem informującym o stopniu zanieczyszczenia wód substancjami, nie tylko pochodzenia autochtonicznego ale i allochtonicznego. Udział w dostarczaniu tych związków mają równieŝ ścieki. W warstwie powierzchniowej w szczycie stagnacji letniej w całym jeziorze wartości tego wskaźnika nie odpowiadały normom. Sugeruje to moŝliwość przedostawania się substancji ściekowych do wód jeziora, jednak w duŝej mierze tak wysokie stęŝenia są wynikiem dostawy do jeziora w okresie wiosennym kwasów humusowych. Związki fosforu WaŜnym parametrem z punktu widzenia eutrofizacji wód jest stęŝenie związków fosforu, a szczególnie fosforu w formie ortofosforanów. W wodach jeziora nie zanotowano stęŝeń nie odpowiadających normom. Wiosną, w warstwie powierzchniowej, koncentracje fosforanów i fosforu ogólnego mieściły się w II i III klasie czystości. W czasie stagnacji letniej warstwie powierzchniowej występowały stęŝenia odpowiadające II i III klasie czystości, przy czym wyŝsze były w przymiejskiej części jeziora. Nad dnem zarówno ortofosforany jak i fosfor ogólny zaliczony został do I i II klasy czystości. Związki azotu Zawartość mineralnej formy azotu w wodach jeziora w czasie mieszania wiosennego nie odpowiadała normom. Jest to wynik intensywnych spływów powierzchniowych mających miejsce przede

29 wszystkim na obszarach o rolniczym uŝytkowaniu gruntów i bez pokrywy roślinnej. W związku z tym stęŝenia azotu azotanowego są wysokie i nie odpowiadają obowiązującym normom. Latem stęŝenie azotu amonowego w wodzie nad dnem mieściło się w granicach wyznaczonych dla II i III normatywu. Azot ogólny w warstwie powierzchniowej nie mieścił się w normach. W I klasie czystości wód mieściły się stęŝenia chlorofilu a jak i suchej masy sestonu w czasie homotermii wiosennej. Sytuacja zobrazowana w wynikach badań z sezonu letniego przedstawia z kolei skalę produkcji pierwotnej w szczycie sezonu wegetacyjnego. Wielkość stęŝeń chlorofilu a prawie 2,5-krotnie przekroczyła dopuszczalne normy na wszystkich badanych stanowiskach osiągając maksymalne wartości 68,11 ug/l w ppk 01. Inny wskaźnik biomasy, zawartość suchej masy sestonu, oscylował wokół II i III klasy czystości. Przezroczystość wód w tym czasie była niska, wahała się w przedziale od 0,6 m w części przymiejskiej do 1,1 m w misie południowej. Wartości miana Coli w wodach jeziora pozostawały przez cały rok na wysokim poziomie I klasy czystości, jedynie w porze letniej w części przymiejskiej zanotowano obniŝenie odpowiadające II klasie. W ciągu całego roku zdecydowanie przekroczone zostały normy zawartości rozpuszczonych jonów, określana jako przewodnictwo elektrolityczne. Przekroczenia dotyczą wszystkich badanych punktów. Odczyn wód w ciągu całego roku wahał się od ph 8,0 8,1 na wiosnę do ph 8,5-8,7 w porze letniej w warstwie przypowierzchniowej i ph 7,8 8,0 w warstwie naddennej. Wartości te to kolejny dowód na wysoką produkcję biologiczna jeziora. Podsumowując warunki hydrochemiczne naleŝy stwierdzić, Ŝe zdecydowanie więcej obciąŝona związkami biogennymi i róŝnego typu zanieczyszczeniami organicznymi i nieorganicznymi jest część przymiejska jeziora Więcborskiego. Stan czystości misy południowej jest korzystniejszy niŝ misy północnej, pomimo, Ŝe obie te części posiadają wody odpowiadające III klasie czystości. Średnia punktów uzyskanych z klasyfikacji opartej o SOJJ w misie północnej wynosi 2,93 punktu a w misie południowej 3,00 punktu. RóŜnica, choć nieznaczna, działa na korzyść stwierdzenia o lepszym stanie wód misy północnej Jeziora Więcborskiego.

30 4.4 Wskaźniki dodatkowe Zestawienie waŝniejszych wskaźników dodatkowych przedstawiono w formie tabelarycznej. Tab. 4. Wskaźniki dodatkowe czystości wód jeziora Więcborskiego w czasie badań wiosennych w 2002 roku (wartości uśrednione - ppk 02 i ppk 03) Lp. Dodatkowe - lato Miejsce poboru próby wartość jednostka 1 ph 1 m pod powierzchnią 8,05 3 Barwa 1 m pod powierzchnią 40 mg Pt/l 5 Zasadowość 1 m pod powierzchnią 4,55 mval/l 7 Wapń 1 m pod powierzchnią 104,8 mg Ca/l 9 Magnez 1 m pod powierzchnią 12,15 mg Mg/l 11 Sód 1 m pod powierzchnią 10,1 mg Na/l 13 Potas 1 m pod powierzchnią 5,3 mg K/l 15 Chlorki 1 m pod powierzchnią 18,15 mg Cl/l 17 Siarczany 1 m pod powierzchnią 54,3 mg SO4/l Tab. 5. Wskaźniki dodatkowe czystości wód jeziora Więcborskiego w czasie badań letnich w 2002 roku (wartości uśrednione ppk 01, ppk 02, ppk 03) Lp. Dodatkowe - lato Miejsce poboru próby wartość jednostka 1 ph 1 m pod powierzchnią 8,6 2 ph 1 m nad dnem 7,9 3 Barwa 1 m pod powierzchnią 18,3 mg Pt/l 4 Barwa 1 m nad dnem 21,7 mg Pt/l 5 Zasadowość 1 m pod powierzchnią 3,9 mval/l 6 Zasadowość 1 m nad dnem 4,6 mval/l 7 Wapń 1 m pod powierzchnią 87,6 mg Ca/l 8 Wapń 1 m nad dnem 99,5 mg Ca/l 9 Magnez 1 m pod powierzchnią 11,2 mg Mg/l 10 Magnez 1 m nad dnem 10,5 mg Mg/l 11 Sód 1 m pod powierzchnią 10,8 mg Na/l 12 Sód 1 m nad dnem 10,0 mg Na/l 13 Potas 1 m pod powierzchnią 5,4 mg K/l 14 Potas 1 m nad dnem 5,4 mg K/l 15 Chlorki 1 m pod powierzchnią 29,3 mg Cl/l 16 Chlorki 1 m nad dnem 28,0 mg Cl/l 17 Siarczany 1 m pod powierzchnią 76,2 mg SO4/l 18 Siarczany 1 m nad dnem 81,5 mg SO4/l

31 Tab. 6. Ocena czystości wód Jeziora Więcborskiego wg. SOJJ na podstawie badań w 2002 roku WSKAŹNIK OKRES I MIEJSCE POBORU PRÓBEK PPK 01 PPK 02 PPK 03 WARTOŚĆ ŚREDNIA OCENA PUNKTACJA Średnie nasycenie hypolimnionu tlenem % ChZT Cr mg O 2/l BZT 5 mg O 2/l BZT 5 mg O 2/l fosforany mg P/l fosforany mg P/l fosfor całkowity mg P/l fosfor całkowity mg P/l azot mineralny mg N/l azot amonowy mg N/l azot całkowity mg N/l przewodność elektrolityczna µs/cm chlorofil a mg/m 3 sucha masa sestonu mg/l widzialność krąŝka Secchiego m miano Coli typu kałowego lato - 17,5 19,7 18,6 3 lato pod powierzchnią lato pod powierzchnią lato nad dnem wiosna pod powierzchnią lato nad dnem lato nad dnem wiosna i lato pod powierzchnią wiosna pod powierzchnią lato nad dnem wiosna i lato pod powierzchnią wiosna pod powierzchnią wiosna i lato pod powierzchnią wiosna i lato pod powierzchnią wiosna i lato wiosna i lato pod powierzchnią i nad dnem 70,0 55,0 52,0 59,0 4 10,4 4,2 3,7 6,1 3 1,8 5,3 5,6 4,2 2-0,060 0,070 0,065 3 0,020 0,020 0,040 0,027 2 0,060 0,090 0,120 0,090 2-0,075 0,085 0,080 2-8,83 10,60 9,72 4 0,89 1,49 1,90 1,43 3-6,57 7,31 6,94 4-639 634 637 4-30,4 26,9 28,7 4-6,5 4,6 5,6 3-1,4 1,3 1,4 2 0,4 2 1 2 SUMARYCZNA KLASA CZYSTOŚCI = 3,00 III KLASA

32 4.5. Skład chemiczny osadów dennych Tab. 7. Zawartość metali cięŝkich i niektórych pierwiastków w osadach dennych jeziora Więcborskie w 2002 roku (wg PIG) Ag As Ba Cd Co Cr Cu Hg Mn Ni Pb Sr V Zn Fe Ca Mg P S TOC Więcborskie [ppm] [%] 2,0 6,0 157,0 1,7 4,0 29 39 0,367 508 11 56 160 14 460 1,59 14,57 0,31 0,191 0,930 9,37 tło geochemiczne I klasa II kasa III klasa Według geochemicznej klasyfikacji osadów dennych podanej przez Bojakowską i Sokołowską (1998), zawartości większości metali cięŝkich w osadach jeziora Więcborskiego wykazywały wartości odpowiadające II klasie. Nie oznaczono Ŝadnego pierwiastka w klasie wartości tłowych. PodwyŜszone wartości ołowiu, rtęci, cynku czy kadmu wskazują jednoznacznie na zanieczyszczenia pochodzące z przemysłu. Istotne znaczenie mają teŝ źródła emisji zanieczyszczeń energetycznych, zwłaszcza w gospodarstwach domowych, powstające w czasie sezonu grzewczego. Na tle badań przeprowadzonych w 2002 roku, jezioro Więcborskie posiada jedne z najbardziej zanieczyszczonych osadów dennych. Istnieje prawdopodobieństwo, Ŝe na taki wynik analiz wpływ miał punkt poboru prób. Prawdopodobnie zostały one pobrane w części przymiejskiej jeziora, najbardziej naraŝonej na zanieczyszczenia. MoŜna zatem przypuszczać o znacznej zmienności przestrzennej czystości osadów dennych w obu częściach Jeziora Więcbrskiego.

33 4.5. Charakterystyka algologiczna Morfologiczne uwarunkowania misy Jeziora Więcborskiego wywołują zróŝnicowanie w składzie fitoplanktonu wód jeziora, występujące zarówno w porze wiosennej jak i letniej. Wiosną charakterystyczna była dominacja okrzemek, przy czym bogatszy taksonomicznie plankton znajdował się we wschodniej części północnej misy jeziora. W części południowej subdominantem były kryptofity i bruzdnice. Latem wody prezentowały uboŝszy skład gatunkowy niŝ wiosną. W części północnej dominowały bruzdnice z gatunku Ceratium hirundinella, przy nieznacznym udziale zielenic i sinic. W południowej misie najliczniejsze były, stanowiące zagroŝenie toksykologiczne, sinice (83,8%) z gatunku Oscillatoria ssp.

34 4.6. Stan troficzny wód jezior Na podstawie klasyfikacji troficznej dla jezior polskich proponowanej przez Kajaka (1983), Zdanowskiego (1983) i Hilbricht- Ilkowską i innych (1989, 1996) określono typ troficzny Jeziora Więcborskiego. Analiza wyników wskazuje na eutroficzny charakter wód jeziora. Największą trofią charakteryzuje się część przymiejska misy północnej, która według wspomnianej klasyfikacji naleŝy do typu silnie eutroficznych w kategorii akwenów polimiktycznych. Najmniejszą trofią charakteryzuje się zaś część wschodnia jeziora. Pasiada ona parametry troficzne wskazujące na słabą eutrofię, gdyŝ stęŝenia fosforu odpowiadają jeziorom mezotroficznym, zaś pozostałe wskaźniki znajdują się w przedziale eutroficznym.

35 5. ZMIENNOŚĆ JAKOŚCI WÓD JEZIORA WIĘCBORSKIEGO W LATACH 1993 2002 Jezioro Więcborskie było obiektem trzech serii pomiarowych wykonywanych przez Inspekcję Ochrony Środowiska. Pierwsz a nich, która odbyła się w 1986 roku wykazał jakość wód nie odpowiadająca normom. Druga, z 1994 roku potwierdziła zły stan czystości wód, których stan fizykochemiczny nie zmienił się. W 2002 roku zanotowana została poprawa jakości i jezioro zaliczone zostało do III klasy czystości. Poprawa jest w duŝej mierze wynikiem zmian w gospodarce wodno-ściekowej na terenie zlewni oraz naturalnej odporności jeziora na wpływy z zewnątrz. Zmiana klasy czystości jeziora jest wynikiem poprawy warunków tlenowych wody w jeziorze. Brak naddennych deficytów tlenu, spowodowany najprawdopodobniej ograniczeniem dostaw materii organicznej uniemoŝliwił nadmierne uwalnianie związków fosforu z osadów dennych. W porównaniu z wynikami badań z 1994 roku zawartość związków fosforu uległa zmniejszeniu, co pociągnęło za sobą poprawę przezroczystości wód dzięki zmniejszonej biomasie glonów. Namacalnym skutkiem odcięcia dopływu ścieków do jeziora jest zmniejszenie ilości substancji organicznej trudno rozkładalnej niemal o połowę. Ponadto polepszeniu uległ weryfikujący wyniki klasyfikacji fizykochemcznej wskaźnik miana Coli. Obecnie mieści się on w przedziale wartości odpowiadających I-II klasie czystości.

36 Tab. 8. Zmienność wielkości wskaźników czystości jeziora Więcborskiego w latach 1994 i 2002 na podstawie badań WIOŚ w Bydgoszczy zmiana pozytywna zmiana negatywna 1994 2002 WSKAŹNIK OKRES I MIEJSCE POBORU PRÓBEK WARTOŚĆ ŚREDNIA WARTOŚĆ ŚREDNIA TENDENCJA Średnie nasycenie hypolimnionu tlenem % ChZT - Cr mg O 2/l BZT 5 mg O 2/l BZT 5 mg O 2/l fosforany mg P/l fosforany mg P/l fosfor całkowity mg P/l fosfor całkowity mg P/l azot mineralny mg N/l azot amonowy mg N/l azot całkowity mg N/l przewodność elektrolityczna µs/cm chlorofil a mg/m 3 sucha masa sestonu mg/l widzialność krąŝka Secchiego m lato 0,5 18,6 lato pod powierzchnią lato pod powierzchnią lato nad dnem wiosna pod powierzchnią lato nad dnem lato nad dnem wiosna i lato pod powierzchnią wiosna pod powierzchnią lato nad dnem wiosna i lato pod powierzchnią wiosna pod powierzchnią wiosna i lato pod powierzchnią wiosna i lato pod powierzchnią wiosna i lato SUMARYCZNA KLASA CZYSTOŚCI miano Coli typu kałowego wiosna i lato pod powierzchnią i nad dnem 110,0 59,0 2,9 6,1 3,7 4,2 0,030 0,065 0,535 0,027 4,455 0,090 0,150 0,080 7,92 9,72 1,92 1,43 6,91 6,94 719 637 21,7 28,7 6,3 5,6 1,3 1,4 3,33 POZA KLASĄ 3,00 III KLASA n.o.n. 2

37 PODSUMOWANIE I WNIOSKI Misa jeziora leŝy na skrzyŝowaniu dwóch rynien związanych z fazą krajeńską zlodowacenia północnopolskiego. Jezioro dzieli się na dwie części, wyraźnie róŝne pod względem morfometrycznym jak i właściwości fizykochemicznych wody. Ze względu na fakt, Ŝe jezioro przedzielone jest progiem a przesmyk pomiędzy nimi ma szerokość około 5 m i głębokość 0,5 m, mniejsze ploso nazywane jest tradycyjnie Jeziorem Młyńskim. Nad jeziorem połoŝone jest miasto Więcbork. Zurbanizowane okolice silnie oddziaływują na stan czystości jeziora. Lokalne inicjatywy ekologiczne doprowadziły do oddania nowej oczyszczalni ścieków a takŝe skanalizowania większej części miasta. Wyeliminowało to w znacznej mierze dopływ ścieków komunalnych i deszczowych wprost do jeziora. Pomimo, iŝ zagospodarowanie zlewni bezpośredniej jest róŝnorodne, to jezioro jest nadal odbiorcą silnie zanieczyszczonych rolniczo wód rzeki Orlej, która w swoim biegu powyŝej jeziora zbiera wody z licznych śródpolnych kanałów melioracyjnych. Wnosi ona zarazem znaczne ilości kwasów humusowych, które powodują, Ŝe na wiosnę woda jeziora przybiera kolor herbaty. Morfometria misy jeziora ułatwia miksję wiatrową przy dominujących wiatrach z zachodu, co z kolei wpływa na rozprzestrzenianie się zanieczyszczeń z strefy przymiejskiej w dalsze jego części. Warunki zlewniowe i morfometryczne sprawiają, Ŝe jezioro naleŝy do II kategorii podatności na degradację. Badania wykonywane wiosną i latem wykazały znaczne róŝnice pomiędzy częścią południową a północną. Ploso przymiejskie akwenu północnego pozostaje pod silnym wpływem miasta oraz dopływu Orlej. Ponadto zanotowano ponad dwu i pół krotne przekroczenie norm chlorofilu a spowodowane prawdopodobnie przez bruzdnice rodzaju Ceratium hirudinella o liczebności 570 tys. komórek/litr. Przezroczystość wody wyniosła 0,6 m. Stan sanitarny tej części nie budzi większych zastrzeŝeń. W wschodniej części, na stanowisku o maksymalnej głębokości, oznaczono równieŝ ponad dwukrotne przekroczenie w zawartości chlorofilu a przy przezroczystości wody 1 m. Liczebność fitoplanktonu wynosiła w tym przypadku jedynie 15 tys. komórek/litr. W Jeziorze Młyńskim woda przezroczysta była do 1,1 m głębokości, przekroczone zostały normy chlorofilu a, azotu ogólnego latem i chemiczne zapotrzebowanie na tlen latem. W osadach dennych stwierdzono podwyŝszone do niekorzystnego poziomu zawartości baru, kadmu, chromu, miedzi, rtęci, ołowiu i cynku w stosunku do naturalnych warunków geochemicznych.

38 Warunki tlenowe uległy poprawie w stosunku do stanu z 1994 roku. W czasie homotermii wiosennej jezioro było dobrze mieszane natomiast w czasie stagnacji letniej nie stwierdzono, pojawiających się we wcześniejszych latach deficytów tlenowych. Wszystkie parametry predysponują jezioro do III klasy czystości ci wód. Pomimo wyraźnej poprawy gospodarki wodno-ściekowej miasta i gminy Więcbork zaznacza się nadal silny wpływ zlewni na stan wód jeziora. NaleŜy zauwaŝyć podniesienie się jakości wód klasyfikowanych w 1994 roku jako pozaklasowe o klasę wyŝej. Obecnie znaczny wpływ na charakter wód mają doprowadzane przez Orlą związki biogeniczne i humusowe ze zlewni jeziora.

39 Literatura Bojakowska I., Sokołowska G., 1998, Geochemiczne klasy czystości osadów dennych, Przegląd Geologiczny, vol. 46, nr 1, Warszawa Burymowicz K., Lamparska A., Rekowska J., Wilamski J., 1990, Ocena zasobów wodnych jezior województwa bydgoskiego, IMGW, Słupsk Dadlez R., Marek S., 1969, Struktural style of the Zechstein-Mesosoic complex in some areas of the Polish Lowland, Kwart. Geol., 13, Dadlez R., Marek S., 1974, Struktury epoki tektonicznej alpejskiej. Polska północno-zachodnia i środkowa. [w:] Budowa geologiczna Polski, Tektonika, cz. 1., NiŜ Polski, Inst. Geol., Warszawa; Dojlido J., 1994, Chemia wody, Ekologia i Środowisko, Białystok; Galon R., 1952, Formy polodowcowe okolic Więcborka, Stud. Soc. Scien. Tor., Sec C., Toruń; Goszczyński J., Jutrowska E., 1995, Ocena stanu czystości Jeziora Więcborskiego w 1994 r., Hilbricht-Illkowska A., Kostrzewska-Szalkowska I., Wiśniewski R., 1996, ZróŜnicowanie troficzne jezior rzeki Krutyni (Pojezierze Mazurskie) stan obecny, zmienność wieloletnia, zaleŝności troficzne [w:] Hilbricht-Ilkowska A., Wiśniewski R.J., Funkcjonowanie systemów rzeczno-jeziornych w krajobrazie pojeziernym: rzeka Krutynia (Pojezierze Mazurskie), Zesz. Nauk. Komitetu Człowiek i Środowisko PAN, nr 13; Kondracki J., 1994, Geografia fizyczna Polski Regiony fizyczno-geograficzne, PWN, Warszawa Koter M., Gałecki Z., 1980, Mapa glebowo-rolnicza 1:100000 Województwo Bydgoskie, IUNiG, Białystok; Kudelska D., Cydzik D., Szoszka H., 1994, Wytyczne monitoringu podstawowego jezior, Bibl. Mon. Środow., Warszawa; Niewiarowski W., Pasierbski M., 1999, Influence of bedrock on the Quartenary deposits in central Krajna Lakeland, Geological Quarterly, 1999, 43 (1); Okołowicz W., Martyn D., 1979, Regiony klimatyczne Polski [w:] Atlas geograficzny, Warszawa; Pasierbski M., 1994, Degree of disapperiance depending on the shape and orgin of the basin on the instance of the middle part of Krajna Lakeland, Acta Univ. Nic. Cop., Geografia, 28; Pasierbski M., 2003, Rzeźba, budowa wewnętrzna i mechanizm przekształceń Więcborskiej Strefy Marginalnej, UMK, Toruń;