SPIS TREŚCI Weronika A. Banaszak-Cibicka, Zdzisław Wilkaniec: Pszczoła porobnica murarka Anthophora plagiata (Illiger, 1806) ginący gatunek w Polsce?... Michał Baran, Robert Gwiazda: Siewkowce Charadrii Zbiornika Dobczyckiego dynamika przelotu, struktura gatunkowa i liczebność w zależności od poziomu wody... Bożenna Czarnecka: Pojaw czarki austriackiej Sarcoscypha austriaca w Południoworoztoczańskim Parku Krajobrazowym... Zbigniew Kołodziej, Agnieszka Błażkiewicz, Jan Karczmarski: Problemy ochrony zabytków przyrody i krajobrazu w Rogalinie nad Wartą... Przemysław Kurek: Charakterystyka miejsc rozrodu traszki grzebieniastej Triturus cristatus w Parku Krajobrazowym Orlich Gniazd i jego otulinie... Józef K. Kurowski, Marcin Kiedrzyński: Walory szaty roślinnej i propozycje ochrony śródleśnych strumieni w Spalskim Parku Krajobrazowym... Zbigniew Mirek, Halina Piękoś-Mirkowa: Występowanie języczki syberyjskiej Ligularia sibirica (L.) Cass. w Polsce zagrożenia i problemy ochrony... Roman Palewski, Wojciech Antkowiak, Bożena Prajs, Zbigniew Sobisz: Nowe stanowisko pełnika europejskiego Trollius europaeus L. w dolinie Grabowej (woj. zachodniopomorskie)... Edyta Sierka, Damian Chmura: Przemiany zbiorowisk leśnych i ich znaczenie dla ochrony walorów przyrodniczych rezerwatu przyrody Dolina Żabnika (Wyżyna Śląska)... Bartosz Skowron, Tomasz Labocha, Tomasz Święciak: Stanowiska chomika europejskiego Cricetus cricetus w rejonie Wyżyny Częstochowskiej... Adam Stebel: Stanowisko nibybielistki Sautera Paraleucobryum sauteri (Bryopsida) w Babiogórskim Parku Narodowym... Katarzyna Żółkoś: Nowe stanowisko ozorka dębowego Fistulina hepatica (Schaeff.): Fr. w okolicach Koszalina... Zygmunt Denisiuk: Dr inż. Jerzy Dziewolski badacz i obrońca polskich lasów (1926-2006)... 3 11 36 41 47 56 71 78 85 94 99 103 106
W Polsce stał się Pawlikowski wielkim wychowawcą narodowym. Zakorzenione silnie w duszy polskiej uczucie przywiązania do ziemi rodzinnej rozwinął w nowe przykazanie polskiego patriotyzmu: Chrońmy przyrodę ojczystą (A. Wodziczko) Redaktor Naczelny: Antoni Amirowicz Sekretarz Redakcji: Agata Skoczylas Zespół redakcyjny: Joanna Korzeniak, Włodzimierz Margielewski, Henryk Okarma, Krystyna Przybylska, Tadeusz Zając Adres Redakcji: 31-120 Kraków, al. A. Mickiewicza 33 Zeszyt wydano przy pomocy finansowej Narodowego Funduszu Ochrony Środowiska i Gospodarki Wodnej w Warszawie oraz Wojewódzkiego Funduszu Ochrony Środowiska i Gospodarki Wodnej w Krakowie (począwszy od zeszytu poprzedniego, nr 3/2006) Wydawnictwo polecone pismem Ministerstwa Oświaty nr VIII-Oc: 3055/47 z 18 lutego 1948 roku do bibliotek szkół wszystkich typów Tytuł włączony do rejestru czasopism cytowanych w Zoological Record (W. Brytania) ISSN 0009-6172 Drukarnia Vacat ul. Petrażyckiego 13, 30-399 Kraków Nakład 1000 egz.
WERONIKA A. BANASZAK-CIBICKA, ZDZISŁAW WILKANIEC Katedra Hodowli Owadów Użytkowych Akademia Rolnicza im Augusta Cieszkowskiego 60-625 Poznań, ul. Wojska Polskiego 71C Pszczoła porobnica murarka Anthophora plagiata (Illiger, 1806) ginący gatunek w Polsce? W latach 30. ubiegłego wieku Karol Frish obserwował kolonie dziko żyjącej pszczoły, porobnicy murarki Anthophora plagiata (Illiger, 1806) (=Anthophora parietina auct. nec. F.), w glinianej ścianie budynku w miejscowości Neugartz nad Bałtykiem. W latach 70. opublikowano kilka artykułów z opisem równie licznych kolonii z okolic Poznania. Pszczoła ta zasiedlała wówczas gliniane ściany różnych budynków w liczbie czasem setek gniazd na metrze kwadratowym (Banaszak 1971a, Banaszak 1998). Wcześniej, w latach 60. ubiegłego wieku, również odkryto podobnie liczne stanowiska porobicy murarki w okolicy Poznania (Pniewski 1962, Wójtowski 1964). Spośród kolonii opisanych dotychczas z obszaru Wielkopolski, oraz innych potencjalnych miejsc gniazdowania tej pszczoły, udało się odnaleźć tylko kilkanaście gniazd w Lednickim Parku Krajobrazowym w Dziekanowicach koło Gniezna (W.A. Banaszak 2005). Tak więc, w ciągu trzydziestu lat porobnica murarka stała się gatunkiem niezwykle rzadkim. Z tego powodu pszczoła ta została umieszczona na Czerwonej liście zwierząt ginących i zagrożonych w Polsce (Banaszak 2002). Ponadto, zgodnie z rozporządzeniem ministra środowiska z dnia 28 września 2004, została uznana za gatunek chroniony prawem. Poza granicami naszego kraju porobnica murarka występuje prawie w całej Europie i zachodniej Azji, a także w północnej 3
Ryc. 1. Rozmieszczenie Anthophora plagiata na świecie (wg Banaszak W.A. 2003). 1 miejsca, w których odnotowano występowanie Anthophora plagiata, 2 obszar występowania Anthophora plagiata Distribution of Anthophora plagiata in the world (acc. to Banaszak W.A. 2003). 1 particular sites with Anthophora plagiata, 2 area of occurrence of Anthophora plagiata. Afryce (ryc. 1). W warunkach naturalnych zasiedla ona wszelkiego rodzaju skarpy lessowe lub gliniaste, urwiste stoki i słabo porośnięte zbocza. Doniesienia o występowaniu porobnicy murarki w warunkach naturalnych w Polsce dotyczą tylko pojedynczych stanowisk w południowo-wschodniej jej części (Drogoszewski 1932, Kosior, Fijał 1992). Należy przypuszczać, że w okresie rozwoju budownictwa glinianego w Europie środkowej, porobnica murarka, jako gatunek ciepłolubny, zaczęła zasiedlać ściany glinianych budynków o wystawie południowej, lub bardzo do niej zbliżonej, stwarzającej warunki charakteryzujące środowiska kserotermiczne, powiększając tym samym obszar swojego zasięgu w kierunku północnym. Dogodne warunki do budowy gniazd sprzyjały tworzeniu przez porobni- 4
cę murarkę wielkich kolonii, liczących nawet po kilka tysięcy osobników. Porobnica murarka ma krępą budowę ciała i gęste owłosienie, co upodabnia ją do trzmieli. Średnia długość ciała samic wynosi 14 mm, natomiast samce są nieco mniejsze ok. 13 mm. Zmienność koloru owłosienia doprowadziła do wyróżnienia dwóch podgatunków (Iuga 1958). Samica Anthophora parietina parietina F. ma czarne owłosienie ciała i rude ostatnie segmenty odwłoka. Podgatunek ten występuje w północnej części zasięgu. Natomiast samica Anthophora parietina fulvocinerea Dours posiada jaśniejsze rdzawo-brunatne owłosienie i występuje w południowej części zasięgu. U samca obu podgatunków dominuje owłosienie żółtawe. Cykl rozwojowy porobnicy murarki trwa rok. Dorosłe owady opuszczają komórki z końcem maja i początkiem czerwca. Samce pojawiają się kilka dni wcześniej niż samice. Pojawienie się samic rozpoczyna okres kopulacji, który trwa zwykle kilka dni. Zapłodniona samica zaraz po kopulacji przystępuje do budowy gniazda. Zmiękczona wodą glina, zeskrobana żuwaczkami w trakcie rycia norki i uformowana w drobne kuleczki jest wykorzystywana do budowy osobliwego kanału wlotowo-wylotowego u wejścia do gniazda. Jego długość wynosi średnio 4 cm, a średnica około 1 cm. Znaczenie biologiczne tej struktury nie zostało do końca wyjaśnione (ryc. 2). Według niektórych autorów rurka ta stanowi ochronę przed deszczem lub pasożytami. Jednakże mała trwałość rurek, lub ich zupełny brak zdają się wykluczać taką rolę. Zaobserwowano jednak, że pszczoły wykorzystują materiał z rurki do budowy komórek i zapełnienia końcowej części kanału gniazdowego, a także zamknięcia komórek lęgowych (Banaszak 1971b). Skierowane otworem w dół rurki wlotowo-wylotowe prowadzą do wnętrza gniazda. Nasonov (1892) opisuje gniazdo jako prosty, niemal wygładzony, zagięty ku dołowi korytarzyk, który po 2-3 cm rozdziela się na liczne odgałęzienia. Gniazdo składa się z 3-4 takich kanałów, w których znajdują się komórki, ułożone jedna nad drugą. Pojedyncza komórka ma jajowaty kształt, jej długość wynosi około 8 mm, a średnica 5 mm. W każdym kanale samica buduje 3-4 takie komórki. Ze względu na fakt, że larwy porobnicy murarki nie tkają oprzędów, mat- 5
Ryc. 2. Gniazdo Anthophora plagiata (wg Mučalica1987) Nest of Anthophora plagiata (acc. to Mučalica1987). ka wygładza wewnętrzną powierzchnię komórek oraz pokrywa szybko twardniejącą wydzieliną gruczołu Dufoura. Woskowata powłoczka stanowi ochronę dla rozwijającej się larwy przed wysychaniem, nadmierną wilgocią, porażeniem drobnoustrojami, a także utrzymuje płynną konsystencję zgromadzonych zapasów. Po ukończeniu budowy komórki samica przystępuje do napełnienia jej zapasami nektaru i pyłku, po czym składa jajo. Następnie zamyka komórkę glinianym wieczkiem. Budowa komórki, jej zaprowiantowanie i złożenie jaja zajmuje samicy nie więcej niż dwa dni. W czasie swojej aktywności samica może zbudować 2-4 gniazda (Banaszak 1971b, Mučalica 1987). Rozwój embrionalny trwa 7-8 dni. Po opuszczeniu osłon jajowych larwa rozpoczyna 3-4-tygodniowy okres żerowania. Odnośnie zimowania tego gatunku zdania są podzielone. Zdaniem Friesego (1891) porobnica murarka zimuje w stadium 6
poczwarki, natomiast inni autorzy utrzymują, że jest to przedpoczwarka, która zapada w stan diapauzy i dopiero wiosną przekształca się w poczwarkę (Mučalica 1987). Specyficzna biologia porobnicy murarki sprawia, że czynnikiem warunkującym jej występowanie w Wielkopolsce jest obecność glinianych zabudowań. Stwierdzono bowiem, że gatunek ten w środkowej Wielkopolsce nigdy nie był obserwowany w naturalnych skarpach piaszczystych czy gliniastych. Prawdopodobnie spowodowały to wyższe wymagania termiczne porobnicy murarki. Świadczy o tym również fakt, że zasiedlane są zawsze ściany budynków o wystawie południowej, najbardziej suche i ciepłe. Wprawdzie w związku z silnym rozwojem rolnictwa w tym rejonie nie występuje wiele naturalnych skarp i zboczy glinianych, jednak istniejące nie były i nie są zasiedlone przez porobnicę murarkę. Najprawdopodobniej pszczoła ta przenikała na tereny Polski wraz z rozprzestrzenianiem się w XVIII i XIX w. w Wielkopolsce i na Pomorzu budownictwa glinianego z zachodu na wschód. Można przypuszczać, że wcześniej ten gatunek nie występował w częściach niżowych Polski, a rozszerzenie jego zasięgu było możliwe właśnie dzięki rozpowszechnieniu się gliny jako materiału budulcowego w tym regionie. Gliniane zabudowania, dotychczas szeroko rozpowszechnione na wsi, zapewniały jej dogodne miejsce gniazdowania oraz umożliwiały korzystanie z zadaszenia i ciepła pochodzącego z wnętrza budynków. Najprawdopodobniej właśnie dzięki synantropizacji porobnica murarka, występująca głównie w południowej Europie, mogła się osiedlać tak daleko na północ. Tak więc, najważniejszą przyczyną zaniku populacji porobnicy murarki w Polsce jest zastępowanie glinianych budynków drewnianymi bądź murowanymi lub ich tynkowanie. Stwierdzono, że w ciągu ostatnich 10 lat (1995-2004) nastąpił zanik około 80% tych potencjalnych stanowisk gniazdowania (W.A. Banaszak 2005). Wcześniej wystarczały niewielkie zdolności dyspersyjne, aby opuścić kolonię i zasiedlić niezbyt odległe siedliska. W miarę zaniku części glinianych budynków, te jeszcze istniejące, dogodne siedliska były zbyt oddalone, aby zapewnić dopływ imigrantów. Dlatego też lokalne zmiany prowadzić mogły po pewnym czasie do niemal całkowitego zniknięcia porobnicy murarki z obszaru Wielkopolski. Jeżeli obserwowana tendencja 7
się utrzyma, za kilkanaście lat gliniane budynki znikną zupełnie z krajobrazu wsi, a wraz z nimi zamieszkujące je owady. Warto podkreślić, że ściany i strzechy glinianych budynków stanowią prawdziwe ostoje życia także wielu innych gatunków owadów błonkoskrzydłych, w tym pożytecznych zapylaczy roślin uprawnych. Banaszak (1998) wymienia 112 gatunków błonkówek zasiedlających gliniane lub drewniane ściany starych zabudowań mieszkalnych lub gospodarczych z obszaru Polski. Autor zaproponował ochronę tego typu obiektów pod nazwą pomników architektoniczno-przyrodniczych. Stare budowle gliniane nawet zniszczone mogą być jeszcze schronieniem dla fauny. Zaproponowano również zasiedlanie porobnicą m.in. historycznych budynków w skansenach. Ratunkiem dla tych owadów może być także zapewnienie im miejsc do gniazdowania poprzez rozmieszczanie na obszarach chronionych obiektów wykonanych z gliny. Budowle te mogą pełnić dodatkowo inne funkcje, np. mogą stanowić fundament dla tablic informacyjnych lub drogowskazów na trasach turystycznych. W roku 1997 w Wigierskim Parku Narodowym w ramach projektu Ochrona rzadkich i zagrożonych gatunków roślin i zwierząt Wigierskiego Parku Narodowego (Krzysztofiak A., Krzysztofiak L. 2003) rozmieszczono ponad 200 różnej wielkości konstrukcji z gliny, drewna i słomy. Tego typu obiekty powinny być ustawione w miejscach obfitujących w pożywienie, a także z dostępem do źródła wody, która jest konieczna przy budowie gniazd. W Wigierskim Parku Narodowym konstrukcje te są wykorzystywane przez owady należące do 35 gatunków spośród 8 rodzin. Ze względu na fakt, że porobnica murarka może być wykorzystana do zapylania koniczyny czerwonej Trifolium pratense oraz prawdopodobnie wyki kosmatej Vicia villosa, a także może być zapylaczem różnych roślin zielarskich, były podejmowane próby takiego jej wykorzystania prowadzono badania nad sztuczną hodowlą porobnicy murarki w glinianych blokach (Wójtowski 1964, Wójtowski 1967). Pozyskiwanie przenośnych kolonii umożliwia praktyczne zastosowanie tych owadów jako zapylaczy na plantacjach roślin uprawnych. Bardzo ważne byłoby zatem zachowanie naturalnie zasiedlonych ścian budynków, skąd można byłoby pozyskiwać materiał do sztucz- 8
nych kolonii lub nawet niezasiedlonych, licząc że zostaną skolonizowane przez porobnicę murarkę lub inne żądłówki. Należy więc podkreślić, że istnieje pilna potrzeba rozszerzenia badań nad występowaniem porobnicy murarki zarówno w Polsce niżowej jak i przede wszystkim ocena rozmieszczenia tego gatunku i jego gniazdowania w lessowych ściankach w południowo-wschodniej części kraju. SUMMARY Is it the solitary bee Anthophora plagiata (Illiger, 1806) endangered species in Poland? Over the last 30 years, the population of Anthophora plagiata in Wielkopolska rapidly declined. In the 1970s, large numbers of bees of this species colonized clay walls there. However, 80% of old clay buildings, which could be nesting sites of this solitary bee, have been destroyed or plastered to date. This seems to be the main cause of the decline of the species, due to the physical destruction of its nesting sites and the increased degree of isolation of the colonized and potential sites. Its decline is important not only for conservational reasons but also because this bee like bumblebees is an efficient pollinator of red clover and other legumes. PIŚMIENNICTWO Banaszak J. 1971a. Nowe stanowiska porobnicy murarki (Anthophora parietina F.) w okolicach Poznania. Przyr. Pol. Zach. 9 (1-4): 107- -111. Banaszak J. 1971b. Obserwacje nad porobnicą murarką Anthophora parietina Fabr. (Hymenoptera: Apoidea). Pol. Pismo Entomol. 41: 371-381. Banaszak J. 1998. Stare zabudowania wiejskie miejscem życia owadów błonkoskrzydłych (Hymenoptera). Studia Lednickie 5: 293- -305. 9
Banaszak J. 2002. Apoidea Pszczoły. W: Głowaciński Z. Czerwona lista zwierząt ginących i zagrożonych w Polsce. Inst. Ochr. Przyr. PAN, Kraków, p. 69-75. Banaszak W.A. 2005. What has caused the decline of the solitary bee Anthophora plagiata (Illiger, 1806) (Hymenoptera: Apoidea) in the Wielkopolska-Kujawy Lowland in west Poland? Pol. Pismo Entomol. 74: 157-185. Drogoszewski K. 1932. Wykaz żądłówek zebranych w Polsce środkowej. Pol. Pismo Entomol. 11 (1-4): 133-118. Friese H. 1891. Beitrage zur biologie der solitären Blumenwespen (Apidae). Zool. Jahrb. 5: 751-860, Jena. Frisch K. 1931. Aus dem Leben der Bienen. Julius Springer Verlag, Berlin, pp. 160. Iuga V.G. 1958. Hymenoptera, Apoidea, Fam. Apidae, Subfam. Anthophorinae. W: Fauna Rep. Pop. Romine. Insecta 9(3). Kosior A., Fijał J. 1992. Analiza faunistyczno-ekologiczna owadów pszczołowatych Apoidea województwa zamojskiego. Stud. Ośrodka Dok. Fizjograf. 20: 13-53. Krzysztofiak A., Krzysztofiak L. 2003. Ochrona owadów gniazdujących w glinie i drewnie na terenie Wigierskiego Parku Narodowego. Parki narodowe 3. Mučalica Z. 1987. Rasprostranjenje i životni ciklus vrste Anthophora parietina F. (Anthophorinae, Apoidea). Bull. Nat. Hist. Mus., Beograd, B, 42: 85-102. Nasonov N. 1892. O zemljanych postrojkach nekotorych odinočnych pčel. Varš. Univ. Izv., Varšava, 4: 1-11. Pniewski Z. 1962. Interesujące stanowisko porobnicy murarki Anthophora plagiata Ill. w Poznaniu. Przyr. Polski Zach. 6: 1-3. Wójtowski F. 1964. Z doświadczeń nad tworzeniem przenośnych kolonii porobnic (Anthophora parietina F.). Rocz. Wyższ. Szk. Roln. w Poznaniu 19: 177-184. Wójtowski F. 1967. Badania nad użytecznością gospodarczą pszczół porobnic (Anthophora parietina F.) w nasiennictwie koniczyny czerwonej. Rocz. Wyższ. Szk. Roln. w Poznaniu 36: 271-282. 10
MICHAŁ BARAN*, ROBERT GWIAZDA** *32-400 Myślenice, ul. Słowackiego 12/7 e-mail: ovis@o2.pl **Instytut Ochrony Przyrody PAN 31-120 Kraków, al. Mickiewicza 33 e-mail: gwiazda@iop.krakow.pl Siewkowce Charadrii Zbiornika Dobczyckiego dynamika przelotu, struktura gatunkowa i liczebność w zależności od poziomu wody Wstęp W literaturze jest sporo danych o dynamice przelotu ptaków siewkowych na zbiornikach zaporowych. Ptaki te są zagrożone ze względu na postępujące znikanie obszarów podmokłych w Europie. Badania siewkowców w środkowej i południowo-zachodniej Polsce pokazały, że zbiorniki zaporowe mogą być bardzo ważnym środowiskiem dla ptaków migrujących (Stawarczyk i in. 1996, Dyrcz i in. 1998, Janiszewski i in. 1998). Mało jest danych o tej grupie ptaków ze zbiorników podgórskich, które zwykle nie stwarzają tak dobrych warunków dla ptaków jak płytkie zbiorniki nizinne. Dane takie posiadamy dla Zbiornika Otmuchowskiego (Dyrcz 1981), Nyskiego (Stawarczyk i in. 1996) i Mietkowskiego (Dyrcz i in. 1998). Bardzo niewiele wiadomo o migracji siewkowców na południu kraju. Fragmentaryczne dane ze Zbiornika Goczałkowickiego (Bocheński 1986) i Rożnowskiego (Krzanowski 1950) nie pozwalają na określenie znaczenia tych zbiorników dla siewkowców w okresie przelotów. Zbiorniki zaporowe charakteryzują się sezonowymi, a nawet dobowymi zmianami poziomu wody. Czasem zmiany te są gwałtowne i szybkie. Powoduje to niestabilność 11
środowiska i okresowe jego polepszanie lub pogarszanie. W przypadku ptaków siewkowych mogą pojawiać się lub zanikać dogodne obszary żerowiskowe. Awifauna Zbiornika Dobczyckiego była badana od początku jego napełnienia (Gwiazda 1989, 1996a, 1996b, 2000). Jest to zbiornik podgórski, w którym mało jest dogodnych siedlisk dla ptaków wodno-błotnych. W pierwszych latach istnienia zbiornika ptaki siewkowe były bardzo nieliczne ponieważ brakowało odpowiednich siedlisk. Najpierw wynikało to z piętrzenia zbiornika, a potem z utrzymywania stabilnego poziomu wody, co uniemożliwiało żerowanie tej grupie ptaków. W drugiej połowie lat 90-tych sytuacja ta uległa zmianie i przez większą część roku zbiornik miał obniżony poziom wody zwłaszcza jesienią (Materek 2000), co powodowało odsłanianie dużych połaci cofki zbiornika. Celem pracy było określenie znaczenia Zbiornika Dobczyckiego dla siewkowców. W związku z tym zbadano Ryc. 1. Zbiornik Dobczycki i jego lokalizacja. Zakreskowane obszary dna pozostawały odsłonięte przy niskim poziomie wody Dobczyce Reservoir and its localisation. Cross-hatched bottom area remained denudated in the low water level. 12
strukturę gatunkową i dynamikę liczebności w zależności od poziomu wody. Teren badań Badania prowadzono na Zbiorniku Dobczyckim (49 52 N, 20 02 E, 269 m n.p.m.) (ryc. 1), który został utworzony w 1986 r. na rzece Rabie (prawym dopływie Górnej Wisły), ok. 30 km na południe od Krakowa. Jego napełnianie zakończono w 1987 roku. Powierzchnia zbiornika przy normalnym poziomie piętrzenia wynosi ok. 985 ha (max 1100 ha), średnia głębokość ok. 11 m, długość ok. 10 km, szerokość ok. 1 km, długość linii brzegowej ok. 42 km. Jest to zbiornik podgórski, eutroficzny. Poziom zbiornika w latach 90-tych ubiegłego wieku i na początku XXI w. nie był stabilny. Na podstawie danych RZGW (Kraków) stwierdzono, że zakres wahań poziomu wody w zbiorniku w okresie od kwietnia do grudnia w latach 1999-2002 wynosił 1,6-3,0 m, w 2004 r. 3,6 m, a w roku 2003 wyraźnie więcej, bo aż 5,6 m. Mediana z dziennych poziomów piętrzenia w tym okresie była najwyższa w 1999 r. (269,6 m n.p.m.), a najniższa w 2003 r. (267,2 m n.p.m.). Strefa litoralu jest na Zbiorniku Dobczyckim wąska ze względu na strome zbocza doliny. Tylko 4,8-5,7% powierzchni zbiornika w 2001 r. i 5,1-5,6% w 2002 r. miało głębokość poniżej 1 m. Brzegi porastają płaty lasu liściastego i mieszanego oraz zarośla łęgowe. Brak jest większych obszarów płycizn i szuwarów. Na północ od zbiornika odchodzi odnoga (Zatoka Wolnicy) o powierzchni 119 ha. Na niewielkich obszarach rośnie wierzba Salix sp. Makrolity występują głównie w Zatoce Wolnicy i w kilku mniejszych obszarach na zbiorniku. Najliczniejsze były trzcina pospolita Phragmites australis, rdest ziemnowodny Polygonum amphibium, pałka szerokolistna Typha latifolia. Ze względu na to, że jest to zbiornik wodociągowy, posiada on strefę ochrony bezpośredniej, przez co jego penetracja przez ludzi jest stosunkowo niewielka. Zespół ryb stanowi 19 gatunków (Amirowicz 2000). Najliczniejsze są leszcz Abramis brama, płoć Rutilus rutilus, ukleja Alburnus alburnus, okoń Perca fluviatilis i sandacz Stizostedion lucioperca. Awifaunę stanowiło ponad 80 gatunków ptaków wodno-błotnych (Gwiazda 2000, M. Baran dane niepubl.). Najliczniejsze były krzyżówka 13
Anas platyrhynchos i śmieszka Larus ridibundus oraz perkoz dwuczuby Podiceps cristatus, czapla siwa Ardea cinerea i kormoran Phalacrocorax carbo. 14 Materiały i metody Podczas przelotów wiosennych i jesiennych prowadzono regularne kontrole Zbiornika Dobczyckiego w latach 1997-2004 przy zastosowaniu lornetek 15 x 50, 10 x 50 i lunet 20-60 x 66 oraz 25-50 x 60. Łącznie skontrolowano zbiornik 263 razy. Rozkład dekadowy dni obserwacji obrazuje rycina 2. Czas trwania liczeń i obserwacji wynosił od 30 minut do kilku godzin. Czas prowadzenia liczeń dostosowany był do aktualnie panujących warunków, tj. konieczny do spenetrowania obszaru dogodnego dla siewkowców. Obserwacje dotyczyły przeważnie obszaru cofki zbiornika (od ujścia Raby do początku wału w miejscowości Banowice 235 wizyt), gdzie panowały najdogodniejsze warunki dla migrujących siewkowców, dlatego dane dotyczące dynamiki przelotu pochodzą wyłącznie z tego obszaru. Najintensywniej liczono ptaki w czasie, kiedy panowały najdogodniejsze warunki do żerowania podczas niskiego stanu wody, kiedy to starano się kontrolować wszystkie odpowiednie dla nich środowiska. Do opisu gatunków wykorzystano również dane pochodzące z Zatoki Wolnica, którą odwiedzano mniej regularnie, a także inne, pojedyncze obserwacje z innych części zbiornika (łącznie 28 wizyt). Dynamikę przelotu częściej spotykanych gatunków przedstawiono na histogramach dekadowych, na których pokazano średnie i maksymalne liczebności w dekadzie. Dane dotyczące poziomów piętrzenia zbiornika w latach 1999-2004 uzyskano z Regionalnego Zarządu Gospodarki Wodnej w Krakowie. Poziom piętrzenia w okresie od czerwca do października był wyraźnie niższy w 2003 r., a najwyższy w 1999 r. (ryc. 2). Analizowano liczebność i strukturę gatunkową siewkowców na Zbiorniku Dobczyckim w latach, kiedy poziom wody był niski (2003 r.), średni (2002 r.) i wysoki (1999 r.). W związku z tym, że większość liczeń ograniczona była do cofki zbiornika, dane na wykresach i w tabelach dotyczą tylko obszaru cofki, zaś dane w opisach gatunków dotyczą całego zbiornika. Powierzchnia cofki, gdzie liczono ptaki wynosiła maksymalnie ok. 90 ha.
Ryc. 2. Liczba kontroli na Zbiorniku Dobczyckim w dekadach poszczególnych miesięcy w latach 1997-2004 Number of counts on the Dobczyce Reservoir in decades of particular months in years 1997-2004. Przegląd gatunków Ostrygojad Haemantopus ostralegus 2 obserwacje: 11.11.1998 1 imm. [Michał Baran MB], 23.08.2001 2 osobniki [Mirosław Kata MK]. Gatunek umieszczony w Polskiej Czerwonej Księdze Zwierząt w kategorii narażony na wyginięcie (VU), skrajnie nielicznie lęgowy i bardzo nielicznie przelotny w Polsce. Szczudłak Himantopus himantopus jedna obserwacja dorosłego osobnika na cofce zbiornika 5.05.2003 [MB, Edward Bobeł EB], zaakceptowana przez KF. Gatunek zagrożony w Europie wymieniony w Załączniku I Dyrektywy Ptasiej UE, wyjątkowo lęgowy i sporadycznie zalatujący w Polsce. Szablodziób Recurvirostra avosetta jedna obserwacja dorosłego osobnika żerującego w cofce 27.05.2001 [MB]. Gatunek zagrożony w Europie wymieniony w Załączniku I Dyrektywy Ptasiej UE, wyjątkowo lęgowy i bardzo nielicznie przelotny w Polsce. Sieweczka rzeczna Charadrius dubius lęgowa w liczbie kilku par. 91 stwierdzeń, najwcześniejsza obserwacja 16.03.2002 1 os. [MB], najpóźniejsza 6.10.2002 4 os. [Krzysztof Kus KK], zwykle kilka osobników, maksymalnie 15-20 os. 19.05.2002 [MB]. Gatunek nielicznie lęgowy i przelotny w Polsce. 15
Sieweczka obrożna Charadrius hiaticula dwie obserwacje wiosenne (najwcześniej 16.03.2002 [MB]) i 27 jesiennych (najpóźniej 11.10.2002 [MB]). Maksymalnie 20-25 ptaków (3.09.2001 [MB]). Gatunek umieszczony w Polskiej Czerwonej Księdze Zwierząt w kategorii narażony na wyginięcie (VU), bardzo nielicznie lęgowy i przelotny w Polsce. Siewka złota Pluvialis apricaria tylko jedno stwierdzenie ptaka w szacie spoczynkowej 8.10.2002 [MB]. Gatunek zagrożony w Europie wymieniony w Załączniku I Dyrektywy Ptasiej UE. Gatunek umieszczony w Polskiej Czerwonej Księdze Zwierząt w kategorii wymarły (EXP), regularnie przelotny w Polsce. Siewnica Pluvialis squatarola 25 obserwacji w okresie migracji jesiennej we wrześniu (17 stwierdzeń) i październiku (8 stwierdzeń), zwykle kilka osobników, maksymalnie 7 (21.09.2002 [MB]). Gatunek regularnie przelotny w Polsce. Czajka Vanellus vanellus stwierdzona 162 razy, przelot wiosenny zaznaczony głownie w marcu (ryc. 3), pierwsze ptaki obserwowano już w lutym 23.02.2000 4 ptaki [KK]. Część obserwacji od marca do lipca dotyczy ptaków lęgowych, stąd zapewne szczyt liczby stwierdzeń i osobników w czerwcu i lipcu. Przelot jesienny równomiernie rozciągnięty do październi- Ryc. 3. Dynamika liczebności czajki na Zbiorniku Dobczyckim w dekadach poszczególnych miesięcy w latach 1997-2004 Number dynamics of the Lapwing on the Dobczyce Reservoir in decades of particular months in 1997-2004. 16
ka (ryc. 3). Ostatnie czajki obserwowano 13.11.2000 6 os. [Robert Gwiazda RG]. Maksymalną koncentrację 80-90 os. zanotowano 2.07.2003 [MB]. Gatunek średnio licznie lęgowy i licznie przelotny w Polsce. Biegus rdzawy Calidris canutus 3 sierpniowe obserwacje: 13.08.2002 1 juv., 26 VIII 2003 3 juv., 31.08.2003 1 juv. [MB]. Gatunek regularnie przelotny w Polsce. Piaskowiec Calidris alba stwierdzany ośmiokrotnie, wyłącznie jesienią (sierpień 1, wrzesień 6, październik 1) przeważnie pojedyncze osobniki. Wyjątkowo w dniach 24- -29.09.2000 przebywało stadko 19-20 osobników [MB]. Gatunek regularnie przelotny w Polsce. Biegus malutki Calidris minuta tylko jedna obserwacja wiosenna 6.05.2003 1 os. w szacie godowej [MB]. Jesienią 22 daty, najwięcej obserwacji z największą liczbą osobników w pierwszej dekadzie września, najpóźniej 2 ptaki 17.10.2002 [MB]. Największe stado min. 45 os. obserwowano 6.09.1998 [MB]. Gatunek regularnie, ale nielicznie przelotny w Polsce. Biegus mały Calidris temmincki 9 stwierdzeń w tym 4 wiosenne (maj) i 5 jesiennych (1 lipiec, 4 sierpień), z reguły po 1-2 os. Maksymalnie 5-6 os. 11.05.2002 [MB]. Gatunek regularnie, ale nielicznie przelotny w Polsce. Biegus krzywodzioby Calidris ferruginea stwierdzony 14 razy, prawie wyłącznie jesienią w sierpniu i wrześniu, głównie w upierzeniu młodocianym, maksymalnie 9 ptaków 10.09.2001 [RG]. Jedna obserwacja wiosenna 8.05.2002 3 ptaki [MB]. Gatunek regularnie przelotny w Polsce. Biegus zmienny Calidris alpina stwierdzony 60 razy. Dwie obserwacje wiosenne 7 os. 16.04.2003 [RG], 2 god. 25.04.2003 [MB]. Szczyt przelotu jesiennego przypadał na przełom września i października, kiedy to stwierdzono też największe stadko 68 os. (25.09.1999 [MB]) (ryc. 4). Podgatunek schinzii zagrożony w Europie wymieniony w Załączniku I Dyrektywy Ptasiej UE. Gatunek umieszczony w Polskiej Czerwonej Księdze Zwierząt w kategorii zagrożony (EN), skrajnie nielicznie lęgowy i regularnie przelotny w Polsce. Biegus płaskodzioby Limicola falcinellus jedna obserwacja pojedynczego osobnika (13.07.2003 [Paweł Kołodziejczyk PK]). Gatunek regularnie, ale bardzo nielicznie przelotny w Polsce. 17
Ryc. 4. Dynamika liczebności biegusa zmiennego na Zbiorniku Dobczyckim w dekadach poszczególnych miesięcy w latach 1997-2004 Number dynamics of the Dunlin on the Dobczyce Reservoir in decades of particular months in 1997-2004. Batalion Philomachus pugnax łącznie 80 stwierdzeń, maksymalnie 60-70 ptaków 10 i 11.07.2000 [MB]. Przelot wiosenny zaznaczony słabiej niż jesienny na przełomie kwietnia i maja, tylko w tych latach, gdy poziom zbiornika był odpowiednio niski. Szczyt przelotu jesiennego notowano w II dekadzie lipca, drugi słabszy na początku września (ryc. 5). Ostatnie ptaki notowano w pierwszej dekadzie października (1 os. 6.10.X 2002 [KK]). Gatunek zagrożony w Europie wymieniony w Załączniku I Dyrektywy Ptasiej UE. Gatunek umieszczony w Polskiej Czerwonej Księdze Zwierząt w kategorii zagrożony (EN), skrajnie nielicznie lęgowy i regularnie przelotny w Polsce. Bekasik Lymnocryptes minimus zaledwie 1 obserwacja: 10.10.2000 1 os. na cofce zbiornika [RG]. Najprawdopodobniej spowodowane jest to brakiem odpowiednich biotopów, preferowanych przez ten gatunek oraz faktem prowadzenia większości obserwacji z wału okalającego zbiornik (niemożliwość wypłoszenia tego skrytego ptaka). Gatunek umieszczony w Polskiej Czerwonej Księdze Zwierząt w kategorii krytycznie zagrożony (CR), skrajnie nielicznie lęgowy i nielicznie przelotny w Polsce. 18
Ryc. 5. Dynamika liczebności bataliona na Zbiorniku Dobczyckim w dekadach poszczególnych miesięcy w latach 1997-2004 Number dynamics of the Ruff on the Dobczyce Reservoir in decades of particular months in 1997-2004. Kszyk Gallinago gallinago 45 stwierdzeń, zwykle pojedynczych, lub niewielkich grup ptaków. Wiosną zaledwie 3 kwietniowe obserwacje najwcześniejsza 18.04.2004 1 os. [MB]. Najczęściej spotykany od połowy sierpnia, do pierwszej dekady października (ryc. 6). Największe skupienie 24 ptaków 26.09.2004 [MB]. Ostatnie 2 ptaki 13.11.2001 [RG]. Liczebności bekasa kszyka prawdopodobnie są niedoszacowane, ze względu na dość skryty tryb żerowania oraz preferowanie środowisk z roślinnością. Gatunek nielicznie lęgowy, regularnie przelotny w Polsce. Dubelt Gallinago media 2 stwierdzenia pojedynczych ptaków: 3.09.2000 [KK] oraz 25.04.2003 [MB]. Gatunek zagrożony w Europie wymieniony w Załączniku I Dyrektywy Ptasiej UE. Gatunek umieszczony w Polskiej Czerwonej Księdze Zwierząt w kategorii narażony na wyginięcie (VU), bardzo nielicznie lęgowy, skrajnie nieliczny na przelotach w Polsce. Rycyk Limosa limosa siedem stwierdzeń pojedynczych ptaków: dwa w okresie migracji wiosennej i pięć w okresie migracji jesiennej. Najwcześniejsza obserwacja: 16.03.2002 [MB]. Gatunek nielicznie lęgowy, regularnie przelotny w Polsce. Szlamnik Limosa lapponica jedna obserwacja wiosenna (16.04.2003 [RG]) i 3 stwierdzenia jesienne młodych ptaków 19
Ryc. 6. Dynamika liczebności kszyka na Zbiorniku Dobczyckim w dekadach poszczególnych miesięcy w latach 1997-2004 Number dynamics of the Snipe on the Dobczyce Reservoir in decades of particular months in 1997-2004. (19 i 23.09.2003 oraz 17.10.2003 [MB]). Zwykle pojedynczo, raz dwóch ptaków (19.09.2003 [MB]). Gatunek zagrożony w Europie wymieniony w Załączniku I Dyrektywy Ptasiej UE, bardzo nielicznie przelotny w Polsce (poza wybrzeżem). Kulik mniejszy Numenius phaeopus trzy lipcowe obserwacje: 11.07.2000 1 os. [MB, Jacek Niemiec JN], 10.07.2003 1 [PK], 14.07.2003 1 głos [MB, PK]. Gatunek regularnie przelotny w Polsce. Kulik wielki Numenius arquata stwierdzany 16 razy jedynie w sierpniu i wrześniu. Największe stadko 7 ptaków stwierdzono 3.09.2003 [MB]. Gatunek umieszczony w Polskiej Czerwonej Księdze Zwierząt w kategorii narażony na wyginięcie (VU), bardzo nielicznie lęgowy, regularnie przelotny w Polsce. Brodziec śniady Tringa erythropus stwierdzany jedynie jesienią, przelot rozciągnięty, rozpoczynający się w czerwcu (najwcześniej 2 god. 7.06.2003 [MB]). Najwięcej stwierdzeń w sierpniu i wrześniu z maksymalną liczbą 17-18 osobników 20.08.2003 [MB] (ryc. 7). Ostatnie ptaki obserwowano w drugiej dekadzie października, ze skrajną datą 18.10.2003 1 os. [MB]. Gatunek regularnie ale nielicznie przelotny w Polsce. 20
Krwawodziób Tringa totanus 47 stwierdzeń. Przelot wiosenny, zaczynający się w marcu (najwcześniej 16.03.2002 3 os. [MB]), częściowo nakładał się na obserwacje lęgowych, poje- Ryc. 7. Dynamika liczebności brodźca śniadego na Zbiorniku Dobczyckim w dekadach poszczególnych miesięcy w latach 1997-2004 Number dynamics of the Spotted Redshank on the Dobczyce Reservoir in decades of particular months in 1997-2004. Ryc. 8. Dynamika liczebności krwawodzioba na Zbiorniku Dobczyckim w dekadach poszczególnych miesięcy w latach 1997-2004 Number dynamics of the Redshank on the Dobczyce Reservoir in decades of particular months in 1997-2004. 21
Ryc. 9. Dynamika liczebności kwokacza na Zbiorniku Dobczyckim w dekadach poszczególnych miesięcy w latach 1997-2004 Number dynamics of the Greenshank on the Dobczyce Reservoir in decades of particular months in 1997-2004. dynczych par i płynnie przechodził w obserwacje jesienne (ryc. 8). Najpóźniejsza data, podczas której również obserwowano największe skupienie tego gatunku to 14.10.1997 15 ptaków [RG]. Gatunek nielicznie lęgowy, regularnie ale nielicznie przelotny w Polsce. Brodziec pławny Tringa stagnatilis cztery obserwacje: 14.10.1997 1 os. [RG], 8.05.2002 1 os. [MB], 6.07.2002 2 os. [KK], 6.08.2002 1 os. [MB]. Gatunek umieszczony w Polskiej Czerwonej Księdze Zwierząt w kategorii zagrożony (EN), skrajnie nielicznie lęgowy i bardzo nielicznie przelotny w Polsce. Kwokacz Tringa nebularia 98 stwierdzeń, głównie jesiennych. Szczyt przelotu w drugiej dekadzie lipca (ryc. 9). Największe stadko 66 os. 14.07.2003 [MB, PK]. Najpóźniejsza data 16.10.2001 1 os. [MB, Anna Baran AB]. Gatunek regularnie przelotny w Polsce. Samotnik Tringa ochropus 8 stwierdzeń w okresie migracji wiosennej (najwcześniejsza obserwacja 16.03.2002 [MB]) i 34 w okresie migracji jesiennej. Zwykle pojedynczo lub kilka osobników (maksymalnie 8 os 14.07.2003 [MB, PK]). Gatunek nielicznie lęgowy, regularnie przelotny w Polsce. 22
Łęczak Tringa glareola najliczniejszy brodziec, stwierdzony 95 razy. Przelot wiosenny słabiej zaznaczony od jesiennego, ze szczytem w pierwszej dekadzie maja (ryc. 10). Jesienny szczyt Ryc. 10. Dynamika liczebności łęczaka na Zbiorniku Dobczyckim w dekadach poszczególnych miesięcy w latach 1997-2004 Number dynamics of the Wood Sandpiper on the Dobczyce Reservoir in decades of particular months in 1997-2004. liczebności na przełomie czerwca i lipca, kiedy to koncentracje ptaków dochodziły do 120-130 os. 30.06.2003 [MB] (ryc. 10). Ostatnie łęczaki stwierdzono w pierwszej dekadzie października 10.10.2000 6 ptaków [RG]. Gatunek zagrożony w Europie wymieniony w Załączniku I Dyrektywy Ptasiej UE. Gatunek umieszczony w Polskiej Czerwonej Księdze Zwierząt w kategorii krytycznie zagrożony (CR), skrajnie nielicznie lęgowy i regularnie przelotny w Polsce. Brodziec piskliwy Actitis hypoleucos lęgowy, stwierdzany regularnie 133 razy, najwcześniejsza obserwacja 15.04.2004 [RG], najpóźniejsza 17.10.2002 [MB], zwykle obserwowano po kilka ptaków, maksymalnie ok. 30 os. (15.08.1998 [MB]). Gatunek nielicznie lęgowy, regularnie przelotny w Polsce. Kamusznik Arenaria interpress 3 stwierdzenia: 9 i 10.08.1998 1, 20.08.2003 1 juv. [MB]. Gatunek regularnie ale nielicznie przelotny w Polsce. 23
Płatkonóg szydłodzioby Phalaropus lobatus dwa stwierdzenia: 3 ptaki w szacie godowej żerujące w cofce zbiornika (31.05.2002 [MB]) i 1 młodociany osobnik w Zatoce Wolnicy (10.09.2002 [MB]). Gatunek zagrożony w Europie wymieniony w Załączniku I Dyrektywy Ptasiej UE, skrajnie nielicznie przelotny w Polsce (poza wybrzeżem). 24 Liczebność i struktura gatunkowa zespołu siewkowców w zależności od poziomu wody W trakcie badań stwierdzono występowanie na Zbiorniku Dobczyckim 32 gatunki siewkowców. Wszystkie zaobserwowane gatunki siewkowców podlegają ochronie gatunkowej. Dziewięć z nich należy do gatunków wymagających szczególnej ochrony w Europie (Zał. I Dyrektywy Ptasiej UE), a 10 należy do gatunków zagrożonych w naszym kraju, wpisanych do Polskiej Czerwonej Księgi Zwierząt (Głowaciński 2002). Regularnie stwierdzano przeloty 3 gatunków wymagających szczególnej ochrony w Europie wg Dyrektywy Ptasiej (biegus zmienny, batalion, łęczak) i 3 gatunków z Polskiej Czerwonej Księgi Zwierząt (sieweczka obrożna, biegus zmienny, batalion). Największą liczbę gatunków stwierdzano w sierpniu (do 13 gatunków w 2003 r.). Liczba gatunków stwierdzonych w 2003 r. (niski poziom wody) wynosiła 26, w 2002 r. (średni poziom wody) 23, a w 1999 r. (wysoki poziomi wody) tylko 14. Średnia ważona liczba obserwowanych gatunków w okresie od czerwca do października przy niskim poziomie wody wynosiła 5,3 gatunku (SD=1,79, N=5), a przy wysokim 2,8 gatunku (SD=1,12, N=5). W okresie 1999-2004 11 gatunków (sieweczka rzeczna, sieweczka obrożna, czajka, biegus zmienny, batalion, kszyk, brodziec śniady, kwokacz, łęczak, krwawodziób i brodziec piskliwy) stwierdzono w każdym roku badań (tab. 1). Udział czajki w zespole siewkowców w tym okresie wynosił 36,5%, a łęczaka 18,0% (tab. 2). Ponad 5% udziału w zespole siewkowców osiągały jeszcze batalion, biegus zmienny, brodziec piskliwy, kwokacz i sieweczka rzeczna (tab. 2). Liczebność siewkowców na Zbiorniku Dobczyckim w okresie przelotu jesiennego była wyższa niż w okresie przelotu wiosennego. Przy niskim poziomie wody siewkowce były liczniejsze niż
przy wysokim. Od czerwca do października 2003 r. mediana liczebności wynosiła 51 os. (N=33), z maksimum 258 os. ptaków siewkowych. W tym samym okresie w roku 2002 mediana liczebności wyniosła 32 (N=33), z maksimum 133 os., a w roku 1999 mediana 11 os. (szczyt=77, N=13). Na Zbiorniku Dobczyckim stwierdzono wyraźnie wyższe liczebności czajki i łęczaka, a także bataliona i brodźca piskliwego przy niskim poziomie wody (tab. 3). Natomiast nie stwierdzono takiej wyraźnej zależności dla biegusa zmiennego. Dyskusja Zebrane wyniki wskazują na to, że powstanie Zbiornika Dobczyckiego stworzyło nowe środowisko dla siewkowców, którego wcześniej w nie było w dolinie rzeki Raby. Podobnego obszaru nie ma w promieniu wielu dziesiątków kilometrów. Przy niższym stanie wody siewkowce, w tym gatunki rzadkie, mogły wykorzystywać go jako dogodne żerowisko i miejsce odpoczynku w trakcie migracji. Liczba stwierdzonych gatunków siewkowców na Zbiorniku Dobczyckim jest niższa niż na Zb. Turawskim (39 gat.; Stawarczyk i in. 1996), Zb. Nyskim (38 gat.; Stawarczyk i in. 1996) oraz Zb. Jeziorsko (37 gat.; Janiszewski i in. 1998) i Zb. Mietkowskim (37 gat.; Dyrcz i in. 1998). Natomiast jest wyraźnie wyższa niż na innych, dużych zbiornikach podgórskich: Zbiorniku Otmuchowskim (24 gat.; Dyrcz 1981), Zbiorniku Orawskim (18 gat.; Feriancová-Masárová 1962), Zbiorniku Liptowska Mara (9 gat.; Feriancová-Masárová, Ferianc 1979), a także niektórych zbiornikach nizinnych położonych w środkowej i południowej Polsce: Zbiorniku Sulejowskim (23 gat.; Markowski 1982), Zbiorniku Włocławskim (21 gat.; Nowysz-Wesołowska 1976), Zbiorniku Zegrzyńskim (17 gat.; Dombrowski i in. 1990) czy Zbiorniku Rybnik (9 gat.; Rojek 2005). Na wysoką liczbę stwierdzonych gatunków, a także ich liczebność zasadniczy wpływ mają duże wahania poziomu wody i tworzenie rozległych obszarów odkrytego błotnistego dna zwłaszcza jesienią. W trakcie badań raz stwierdzono szczudłaka gatunek sporadycznie zalatujący i dwukrotnie dubelta, który jest skrajnie 25
Tab. 1. Mediana i zakres poziomów piętrzenia zbiornika w okresie IV-X oraz liczebność siewkowców na Zbiorniku Dobczyckim w latach 1999-2004. Median and range of water levels in the period from April to September and abundance of waders on the Dobczyce Reservoir in 1999-2004. Rok Year 1999 2000 2001 2002 2003 2004 Mediana poziomu piętrzenia w okresie IV-X [m n.p.m.] Median of water level 269,6 269,2 269,4 268,8 276,2 268,3 Zakres wahań wody w okresie IV-X [m] Range of water level changes 1,6 2,8 3,0 2,7 5,6 3,8 Liczba kontroli Number of controls 26 31 27 47 44 27 Vanellus vanellus 100 500 122 693 821 164 Tringa glareola 6 202 121 173 641 43 Trigia nebularia 31 95 42 45 230 45 Philomachus pugnax 44 172 11 63 184 15 Calidris alpina 132 32 40 138 99 55 Actitis hypoleucos 42 30 44 88 92 35 Calidris teminckii 1 13 3 2 Calidris minuta 43 8 18 4 Limicola falcinellus 1 Calidris canutus 1 4 26
Tringa erythropus 1 22 2 3 42 5 Gallinago media 1 1 Tringa totanus 9 20 4 6 30 5 Numenius phaeopus 1 2 Numenius arquata 3 1 4 10 3 Calidris alba 39 3 4 Haematopus ostralegus Calidris ferruginea 19 8 7 Phalaropus lobatus 3 Limosa limosa 1 2 4 Tringa ochropus 7 11 8 30 11 Gallinago gallinago 17 28 2 15 51 66 Lymnocryptes minimus 1 Tringa stagnatilis 2 Pluvialis apricaria 1 Pluvialis squatarola 14 30 3 10 Charadrius hiaticula 1 16 69 32 5 14 Charadrius dubius 16 42 42 109 135 36 Recurvirostra avosetta 1 Himantopus himantopus 1 Limosa laponica 1 Arenaria interpres 1 27
Tab. 2. Suma liczebności (No), liczba stwierdzeń (Ns), średnia liczebność na jedną obserwację i udział w zespole poszczególnych gatunków siewkowców na Zbiorniku Dobczyckim w latach 1999-2004 Total abundance (No), number of records (Ns), average number per one record and share in assemblages of the particular species of waders on the Dobczyce Reservoir in 1999-2004. Gatunek Species No (os.) Ns Średnia liczebność (os.) Average number Udział Share (%) Vanellus vanellus 2400 128 18,8 36,5 Tringa glareola 1186 70 16,9 18,0 Calidris alpina 496 55 9,0 7,5 Philomachus pugnax 489 65 7,5 7,4 Tringa nebularia 488 79 6,2 7,4 Charadrius dubius 380 79 4,8 5,8 Actitis hypoleucos 331 105 3,2 5,0 Gallinago gallinago 179 39 4,6 2,7 Charadrius hiaticula 137 28 4,9 2,1 Tringa erythropus 75 31 2,4 1,1 Tringa totanus 74 38 1,9 1,1 Calidris minuta 73 19 3,8 1,1 Tringa ochropus 67 29 2,3 1,0 Pluvialis squatarola 57 20 2,8 0,9 Calidris alba 46 8 5,8 0,7 Calidris ferruginea 34 11 3,1 0,5 Numenius arquata 21 10 2,1 0,3 Calidris teminckii 19 9 2,1 0,3 Limosa limosa 7 7 1,0 0,1 Calidris canutus 5 3 1,7 0,08 Tringa stagnatilis 4 3 1,3 0,06 Numenius phaeopus 3 2 1,5 0,05 Phalaropus lobatus 3 1 3,0 0,05 28
Gallinago media 2 1 2,0 0,03 Arenaria interpres 1 1 1,0 0,02 Lymnocryptes minimus 1 1 1,0 0,02 Limicola falcinellus 1 1 1,0 0,02 Haematopus ostralegus 1 1 1,0 0,02 Pluvialis apricaria 1 1 1,0 0,02 Recurvirostra avosetta Himantopus himantopus 1 1 1,0 0,02 1 1 1,0 0,02 Limosa laponica 1 1 1,0 0,02 nieliczny na przelotach (Tomiałojć, Stawarczyk 2003). Szablodziób, odnotowany raz wiosną 2001 r., należy do gatunków bardzo nielicznie przelotnych. Siewka złota, piaskowiec, kamusznik, kulik wielki i kulik mniejszy były odnotowane rzadziej niż na zbiornikach Śląska czy Zb. Jeziorsko (Stawarczyk i in. 1996, Dyrcz i in. 1998, Janiszewski i in. 1998). Rycyk był spotykany bardzo rzadko podobnie jak na innych zbiornikach. Obserwacja ostrygojada w listopadzie, a także obserwacja brodźca pławnego w październiku należą do najpóźniejszych w kraju (Tomiałojć, Stawarczyk 2003). W czasie przelotu wiosennego i jesiennego dominowała czajka. W czasie przelotu jesiennego zdecydowanie dominowała czajka oraz łęczak. Do dominantów należał także batalion i kwokacz. Zestaw gatunkowy jest typowy dla wnętrza kraju i podobny jak na innych zbiornikach zaporowych południa Polski (Stawarczyk i in. 1996, Dyrcz i in. 1998). Zdecydowanie różni się od wybrzeża, gdzie dominuje biegus zmienny (Gromadzka 1997). Czajka należała do najliczniej stwierdzanych siewkowców na zbiornikach Śląska (Dyrcz 1981, Stawarczyk i in. 1996, Dyrcz i in. 1998) oraz zbiornikach środkowej Polski (Nowysz-Wesołowska 1976, Dombrowski i in. 1990, Janiszewski i in. 1998). Na Zbiorniku Zegrzyńskim w okresie przelotów wiosennych dominowały czajka, batalion i rycyk, a w okresie koczowania i przelotów jesiennych czajka (Dombrowski i in. 1990). 29
Tab. 3. Średnia liczebność wybranych gatunków siewkowców przy różnych poziomach wody w Zbiorniku Dobczyckim w okresie VI-X Average abundance of the selected wader species in different water levels on the Dobczyce Reservoir in the period VI-X. Gatunek Stwierdzone liczebności siewkowych nie należały do wysokich (Tomiałoć i Stawarczyk 2003) Maksymalna liczebność czajki w okresie jesiennego przelotu wynosiła tylko 80-90 os., łęczaka 130 os., bataliona 60-70 os., a biegusa zmiennego 68 os. Maksymalne liczebności czajki występowały jesienią (październik) i wynosiły na Zbiorniku Turawskim 1930 os. (Stawarczyk i in. 1996), na Zbiorniku Mietkowskim 3745 os. (Dyrcz i in. 1998), na Zbiorniku Nyskim 5230 os.(stawarczyk i in. 1996), a na Zbiorniku Jeziorsko 7500 os. (Janiszewski i in. 1998). Łęczak był także liczniejszy na wyżej wymienionych zbiornikach niż na Zbiorniku Dobczyckim. Maksymalne liczebności występowały w lipcu lub sierpniu i wynosiły odpowiednio: 428 os., 300 os., 480 os., 780 os. (Stawarczyk i in. 1996, Dyrcz i in. 1998, Janiszewski i in. 1998). Trzeba jednak zaznaczyć, że powierzchnia wynurzonego dna w cofce Zbiornika Dobczyckiego była znacznie mniejsza niż na zbiornikach Śląska czy na Zbiorniku Jeziorsko. Dynamika przelotu niektórych gatunków siewkowców na Zbiorniku Dobczyckim była nieco inna niż na Zbiorniku Nyskim czy Zbiorniku Turawskim (Stawarczyk i in. 1996). Szczyt liczebności czajki na Zbiorniku Dobczyckim przypadał na ko- 30 Poziom wody Water level Wysoki High (1999) Średni Average (2002) Niski Low (2003) Vanellus vanellus 2,0 20,8 26,6 Tringa glareola 2,0 18,5 44,5 Tringa nebularia 4,5 3,1 13,8 Philomachus pugnax 1,6 3,9 7,1 Calidris alpina 26,4 7,6 10,0 Actitis hypoleucos 1,9 2,7 3,9
niec czerwca, a na zbiornikach śląskich we wrześniu i w październiku. Dla łęczaka odnotowano dwa szczyty liczebności na Zbiorniku Dobczyckim: w początku lipca i w połowie września, a na Zbiorniku Nyskim stwierdzono szczyty w połowie lipca i na początku lub w połowie sierpnia. Szczyty liczebności bataliona były na Zbiorniku Dobczyckim w połowie lipca i w początku września, a na Zbiorniku Nyskim i Zbiorniku Turawskim zanotowano trzy szczyty: na przełomie lipca i sierpnia, w końcu sierpnia i w połowie września. Szczyt liczebności kszyka odnotowano we wrześniu na Zbiorniku Dobczyckim i w pierwszej lub drugiej połowie sierpnia na Zbiorniku Turawskim. Dla brodźca śniadego stwierdzono szczyt liczebności w połowie sierpnia lub początku września na Zbiorniku Dobczyckim, a największe koncentracje na Zbiorniku Turawskim miały miejsce w połowie września lub na przełomie września i października. Znaczne wahania poziomu wody na Zbiornikach Otmuchowskim i Mietkowskim przyczyniały się do dużego zróżnicowania miejsc żerowania i odpoczynku dla siewkowców. Płycizny oraz muliste, świeżo wynurzone dno stanowiły dużą powierzchnię na Zbiorniku Otmuchowskim (Dyrcz 1982, Dyrcz i in. 1998). Na Zbiorniku Zegrzyńskim strefy te były bardzo małe, stąd liczebność siewkowców na tym zbiorniku była bardzo mała (Dombrowski i in. 1990). Na Zbiorniku Wonieść w okresie letnim poziom wody był stopniowo obniżany, co powodowało tworzenie płycizn i odsłanianie bagnistych obszarów dna (Kuźniak, Lorek 1991). Stwierdzono duże różnice w liczebności i liczbie gatunków w zależności od poziomu wody. Przy niskich stanach, gdy odsłaniały się błotniste obszary wynurzonego dna, warunki żerowiskowe dla siewkowych były znacznie lepsze. Liczebność siewkowców na Zbiorniku Mietkowskim przy niskim poziomie wody była znacznie wyższa niż przy wysokim. Liczebność czajki przy niskim poziomie wody osiągała średnio 178 os i 262 os. w zależności od roku, a przy wysokim tylko 0,1 os. i 17 os. (Dyrcz i in. 1985). Średnia liczebność biegusa zmiennego przy niskim stanie wody wynosiła 134 os. i 42 os., a przy wysokim nie stwierdzono gatunku lub średnio 2 os. (Dyrcz i in. 1985). Dla bataliona liczebności wynosiły 10,5 os. i 1,2 os. przy niskim poziomie wody i brak stwierdzenia lub 1 os. przy wysokim (Dyrcz i in. 1985). Fakt, że stwierdzono wyższą liczeb- 31
ność biegusa zmiennego w okresie wysokiego poziomu wody był spowodowany tym, że w drugiej połowie września i na początku października, tj. w okresie migracji tego gatunku, poziom wody był obniżony o ok. 1 m w stosunku do normalnego poziomu piętrzenia. Wynika stąd, że obniżenie poziomu wody na zbiorniku, a co za tym idzie odsłanianie dna, stwarza dogodne siedlisko do żerowania siewkowców. W okresie piętrzenia zbiornika i stabilnego poziomu wody stwierdzono występowanie na Zbiorniku Dobczyckim zaledwie 10 gatunków siewkowców (Gwiazda 1989, 1996b). W początkowym okresie istnienia zbiornika stwierdzono większe stado brodźców piskliwych liczące 38 os. (8.05.1990 [RG]). Naturalna sukcesja w zbiorniku, w tym zarastanie makrofitami, powoduje niekorzystne zmiany dla siewkowcow. Natomiast korzystne są podmokłe, otwarte obszary preferowane przez tę grupę ptaków. Wahania poziomu wody w zbiorniku zaporowym opóźniają proces zarastania, ponieważ większość roślin wodnych i błotnych wymaga stabilnego poziomu wody. W roku 2003 w wyniku utrzymującego się niskiego poziomu wody od wczesnej wiosny do zimy większość obszaru cofki zbiornika, która była głównym miejscem zatrzymywania się i żerowania siewkowców, zarosła krzaczastymi formami wierzby Salix sp. Ponadto aktualne plany mówią o przebudowie cofki zbiornika i utrzymywaniu stabilnego poziomu piętrzenia zbiornika. Wszystkie powyższe czynniki mogą spowodować zniszczenie miejsc żerowania i odpoczynku dla tej zagrożonej grupy ptaków w okresie przelotu. Siewkowce będą więc prawdopodobnie znów bardzo nielicznie zatrzymywać się na Zbiorniku Dobczyckim w okresie migracji. Utrzymywanie niższego poziomu wody na tym zbiorniku w okresie od początku lipca do połowy października byłoby korzystne dla siewkowców poprzez stworzenie dogodnego obszaru żerowiskowego na trasie wędrówek pomiędzy terenami lęgowymi a zimowiskami. Wydaje się, że pogodzenie eksploatacji wodociągowego zbiornika zaporowego z potrzebami rzadkich i chronionych gatunków siewkowców jest możliwe. 32 Wnioski 1. Bogactwo gatunkowe siewkowców na Zbiorniku Dobczyckim było duże (stwierdzone 32 gatunki w okresie badań).