II. FORTYFIKACJE TWIERDZY 91

3 SPIS TREŚCI SPIS TREŚCI................................................................................ 3 SŁOWNICZEK FORTYFIKACYJNY.................................................................... 5 WSTĘP.................................................................................... 6 I. HISTORIA 9 CYTADELA STRACHU.................................................................................. 9 PASKIEWCZOWSKA WARSZAWA......................................................................... 17 OKRES POWSTANIA STYCZNIOWEGO................................................................... 25 ROSYJSKA WARSZAWA............................................................................ 33 WARSZAWA NAJWIĘKSZĄ TWIERDZĄ KRÓLESTWA.....................................................39 WIDZĘ MOJĄ WARSZAWĘ WIELKĄ...1915-1939............................................................ 66 POWSTANIE WARSZAWSKIE..................................................................... 80 II. FORTYFIKACJE TWIERDZY 91 RDZEŃ TWIERDZY 91 CYTADELA WARSZAWSKA (ALEKSANDROWSKA)............................................... 92 FORT JASIŃSKIEGO (ŚLIWICKIEGO)..................................................... 97 FORT LEGIONÓW (WŁADIMIR).............................................................. 100 FORT TRAUGUTTA (ALEKSIEJ)................................................... 103 FORTY MIEROSŁAWSKIEGO (PAWEŁ) I HAUKE-BOSAKA (GIEORGIJ).......................................... 106 FORT SOKOLNICKIEGO (SIERGIEJ)........................................................... 107 BATERIA NADBRZEŻNA RYMKIEWICZA.................................................. 109 FORTY PIERŚCIENIA ZEWNĘTRZNEGO 111 FORT I BIELANY........................................................................ 113 FORT II WAWRZYSZEW.................................................................... 114 FORT IIA BABICE............................................................................... 115 FORT III BLIZNE............................................................................. 117 FORT IV CHRZANÓW............................................................................. 119 FORT V WŁOCHY............................................................................. 121 FORT VI OKĘCIE.................................................................... 123 FORT VII ZBARŻ........................................................................... 125 FORT VIIA SŁUŻEWIEC................................................................. 127 FORT VII SŁUŻEW........................................................................... 128 FORT IX CZERNIAKÓW (SADYBA, DĄBROWSKIEGO).......................................... 130 FORT X AUGUSTÓWKA.......................................................................... 132 FORTY PRASKIE - XI, XIA, XII, XIIA, XIII, XIV, WAWER I KAWĘCZYN..................................... 133 FORTY PIERŚCIENIA WEWNĘTRZNEGO 135 DZIEŁO POŚREDNIE BURAKÓW....................................................... 137 FORT BEMA............................................................... 138 DZIEŁO POŚREDNIE GÓRCE/ULRYCHÓW............................................... 141 FORT WOLA......................................................... 141 PUNKT OPORU / ODOLANY/CZYSTE.......................................... 141 FORT SZCZĘŚLIWICE.................................................... 142 PUNKT OPORU / RAKOWIEC.................................................... 144 WAŁ MIĘDZYFORTOWY PRZY UL. RACŁAWICKIEJ.......................................... 145 FORT MOKOTÓW.................................................. 146

4 PUNKT OPORU / WIERZBNO.......................................................... 149 BATERIA KRÓLIKARNIA........................................................................ 149 FORT PIŁSUDSKIEGO.......................................................................... 150 WAŁ FORTECZNY BERNARDYŃSKA WODA.............................................................. 152 WAŁ FORTECZNY SIEKIERKI......................................................... 153 III. CERKWIE TWIERDZY WARSZAWA 155 IV. CARSKIE WIZYTY W TWIERDZACH 162 V. PRZYKŁADOWE TRASY ZWIEDZANIA 171 TRASA I: SPACER DOOKOŁA CYTADELI..................................................... 171 TRASA II: FORTY CYTADELI.......................................... 176 TRASA III: FORTY PÓŁNOCNO-ZACHODNIE.......................................... 179 TRASA IV: FORTY OCHOTY I MOKOTOWA.......................................... 182 TRASA V: ROSYJSKIE ŚLADY W MIEŚCIE.......................................... 187 LITERATURA....................................................................... 190 SPIS ŹRÓDEŁ ILUSTRACJI ARCHIWALNYCH............................................. 192

40 linia z Moskwy, oddana do użytku w 1866 r., kończyła się na dworcu Warszawa Brzeska (dziś Wschodnia). WARSZAWA, LATA 90. XIX W. linie kolejowe europejskiego rozstawu linie kolejowe rosyjskiego rozstawu dworce I klasy DWORZEC WIEDEŃSKI Po lewej stronie Wisły niemal do końca XX wieku funkcjonowały tylko dwie duże linie: Warszawsko-Wiedeńska i Warszawsko-Bydgoska. Obie posiadały europejski rozstaw szyn a ich operatorem (w przeciwieństwie do państwowych, prawobrzeżnych linii) były towarzystwa akcyjne, niechętnie wspierane przez władze carskie. Wszelkie projekty innych połączeń były skutecznie blokowane przez Rosjan - ze względów strategicznych hamowali oni rozwój sieci kolejowej (jak i drogowej), na terenach położonych na zachód od Wisły. Podobnym problemem strategicznym było połączenie obu systemów kolejowych w Warszawie. Nie liczono się z potrzebami podróżnych, dla których jego brak był dużym utrudnieniem. Oddany do użytku w 1864 r. drogowy most Aleksandra I (popularnie zwany przez warszawiaków mostem Kierbedzia, od nazwiska konstruktora) nie rekompensował strat wynikających z przeładunku towarów i przesiadek pasażerów. Chcąc dotrzeć do dworca na drugim brzegu rzeki, zmuszeni byli przejeżdżać całe miasto w wagonikach tramwajów konnych.

51 z kolei na ziemiach polskich Nowogieorgijewski Forteczny Oddział Balonowy sformowano 3 czerwca 1894 r. Pierwszym dowódcą tej jednostki został por. Tomiłowski, który w połowie lat dziewięćdziesiątych dokonywał balonem Nowogieorgijewsk wolnych lotów nad Warszawą i Jabłonną. Inni oficerowie tej jednostki, Globa i Mieszczerski wykonywali fotografie Chotomowa i Twierdzy Zegrze z balonu Wersal. Kosztowny wyścig zbrojeń 24. Załoga balonu Nowogieorgijewsk Utrzymanie twierdzy wymagało corocznie ogromnych nakładów finansowych. Składały się na nie wydatki Dyrekcji Inżynierii, Dyrekcji Artylerii, żołd dla kilkudziesięciu tysięcy żołnierzy i oficerów, wydatki Intendentury (piekarnie, młyny, magazyny). Mimo to Rosja zwiększała stale ilość twierdz w Królestwie Polskim i nakłady finansowe przeznaczone na ich utrzymanie. Prowadziła tym samym swoisty wyścig z postępującą ewolucją sztuki wojennej. Wyścig, którego zasadność prowadzenia zweryfikowała I wojna światowa. Na przełomie wieków Warszawa była największą twierdzą na ziemiach polskich. Wielkość garnizonu ilustruje poniższa tabela. Obsada fortec Warszawskiego Okręgu Wojskowego na pocz. XIX w. FORTECA PIECHOTA ARTYLERIA WOJSKA INŻYNIERYJNE ODDZIAŁY POWIETRZNE ODDZIAŁY TELEGRA- FICZNE STACJE GOŁĘBI POCZTO- WYCH minerzy saperzy kompanie bataliony bataliony pułki Warszawa 4 a 2 6 a 4 1 1 1 2 Modlin 4 a 2 6 a 4 1 1 1 Brześć 2 4 a 4 1 1 1 Dęblin 2 4 a 4 1 1 1 Zegrze 2 1 4 1 Osowiec 1 4 2 a 4 1 1 1

54 27. Jeden ze zburzonych fortów praskich brzegu Wisły. W ten sposób zostawiali sobie otwartą drogę powrotu do stolicy Królestwa. Plan kasacji twierdz Królestwa nie obejmował Twierdzy Modlin. Przyczyny tej decyzji miały podłoże polityczne. Rosjanie obawiali się, że wraz z ustąpieniem armii carskiej z guberni nadwiślańskich, Polacy mogliby wzniecić kolejne powstanie. Zbrojne antyrosyjskie wystąpienie bardzo komplikowałaby położenie walczących na frontach wojsk, a utrzymana, samotnie wysunięta na zachód Twierdza Modlin była gwarantem powrotu Rosjan na polskie ziemie. Dlatego też w razie wojny Modlin miał bronić się do upadłego. Tym samym w XX wieku Rosjanie powrócili do starej koncepcji Mikołaja I, który w Modlinie widział klucz do utrzymania Królestwa Polskiego. Mimo tych radykalnych zmian strategicznych, nadal aktualna była konieczność zapobieżenia manewrowi polski worek. Zdecydowanie większy nacisk Rosjanie kładli na obronę północnego odcinka, stąd tak duże nasilenie ich fortyfikacji na linii Narwi i Biebrzy. Jak się wydaje, odcinek południowy wschodniej części Królestwa Polskiego był celowo zaniedbywany pod względem komunikacyjnym przez sztabowców rosyjskich. Wyżynny charakteru tego obszaru miał dla nich korzystne znaczenie obronne i aby nie ułatwiać Austriakom opanowania tych ziem, nie rozwijali infrastruktury drogowej i kolejowej. Zwiększono tylko ilość wojsk na wschód od Wisły. Na lewym brzegu Wisły nie było już nawet korpusu. Pod Kaliszem, Częstochową i Będzinem stacjonowały jednostki kawalerii XXIII korpusu, w Łodzi były tylko cztery pułki 28. Zburzony schron na Forcie Służewiec

63 dali licencję na budowę stacji, dostarczyli aparaturę nadawczą i odbiorczą, Polacy zaś wznieśli budynki Koszt inwestycji wynosił 2 mln dolarów. Długość pasa na którym stacja nadawcza miała być zlokalizowana wynosiła 4 km, szerokość 500 m. Dawny TRANSATLANTYCKA CENTRALA NADAWCZA BABICE w 1939 r. wartownia FORT II Wawrzyszew budynki radiostacji i elektrowni budynki mieszkalne FORT IIa Babice OSIEDLE BOERNEROWO wartownia KOSZARY Najefektowniejszą częścią stacji było 10 ogromnych kratownicowych masztów, na których rozciągnięta była antena. Każdy z masztów miał wysokość 126,5 metrów, ważył 160 ton. Maszty ustawiono w linii co 384 metry każdy. Teren ogrodzono drutem kolczastym rozpiętym na żelbetowych słupkach z ogrodzeń fortów Wawrzyszew, Babice i Groty. Z tłucznia uzyskanego z Fortu Babice (po wysadzonych jeszcze przez Rosjan kaponierach, tradytorach, schronach pogotowia i potarkach) wykonano drogę łączącą fort z budynkami technicznymi stacji, o długości 1245 m. poligon artylerii i saperów należał do Skarbu państwa. Na Forcie Babice kończyła swój bieg linia byłej wojskowej kolejki wąskotorowej z oddalonego o sześć kilometrów Fortu Bema. Kolejka ta okazała się bardzo przydatna podczas budowy, gdyż materiały budowlane przywożone były do Warszawy, następnie odnogą Obwodowej Linii Kolejowej dostarczane były do Fortu Bema. Tu następował przeładunek na wagoniki kolejki wąskotorowej i na końcu ostatnie sześć kilometrów wieziono je do Fortu Babice. Sam ten fort, wówczas zdemilitaryzowany, posiadał budynki drewniane magazynowe, murowane koszarowe idealne na pomieszczenia dla ekipy budowlanej. Od 1922 r. przystąpiono do prac budowlanych fundamentów pod maszty i budynków elektrowni, radionadawczych i innych. Jednocześnie z budową stacji, na tyłach fortu

100 63. Koszary Fortu Jasińskiego (Śliwickiego) w stronę ul. Jagiellońskiej, odnajdujemy w zaroślach działobitnię czołową, na osi fortu. Jest to ceglany, okrągły budynek z podziemną kondygnacją. Wstęp do niego również jest wolny warto do niego wejść i przekonać się, w jaki stanie znajdują sięwarszawskie zabytki z lat 30. XIX wieku... FORT LEGIONÓW (WŁADIMIR) Lata budowy: 1850 1854 Pozycja GPS: 52.2572802N 21.0069005E Konstrukcja: murowana Stan zachowania: dobry Dostęp: wolny Jeden z najbardziej fascynujących obiektów Twierdzy Warszawa. Doskonale zachowany, jedyny posiadający aż trzy kondygnacje podziemnych przejść. Znajduje się w Parku Traugutta, naprzeciwko Państwowej Wytwórni Papierów Wartościowych. Zbudowany w latach 1850-54 jako baszta artyleryjska na planie litery C. Jego zadaniem była obrona Cytadeli od strony Nowego Miasta. Brama fortu znajduje się w szyi i broniona jest efektownym krenelażem - strzelnicami dla ręcznej broni palnej. Fort posiada fosę osłonięta murowaną galerią przeciwskarpową, połączona z budynkiem rzema kaponierami grodziowymi. Z galerii przeciwskarpy promieniście wybiegają

101 64. Fort Legionów tunele chodników kontrminerskich. Jeden z nich biegnie w kierunku PWPW...Druga kondygnacja podziemi kieruje się w stronę Wisły i kończy przed Wisłostradą. Na końcu tunel jest zalany czyżby ówcześni budowniczowie nie dali sobie rady z warszawską kurzawką? Fort był wielokrotnie modernizowany np. przez wybudowanie baterii artyleryjskiej nad Wisłą (w Parku Traugutta). Na przełomie wieków Rosjanie pomieszczenia fortu użytkowali na potrzeby Archiwum Wojskowego. Tę sama funkcję fort pełnił w II RP. tunele kontrminerskie galeria przeciwskarpowa tunel strzelecki prowadzący do galerii przeciwskarpowej chodnik prowadzący z najniższej kondygnacji do dawnej baterii nadbrzeżnej 65. Orientacyjny szkic baszty, podziemnych kondygnacji i korytarzy Fortu Legionów

139 z płyt piaskowcowych lub betonowych. W 1889 r. na wschód od Fortu wykonano wał o narysie pilastym z wodną fosą. Po kasacie twierdzy w 1909 r. nie wykonywano już na forcie żadnych prac. Z tego okresu pochodzą najstarsze drzewa na wałach fortu. Przygotowano go do burzenia do dziś widoczne 105. Koszary czołowe w Forcie Bema są kwadratowe otwory wykute w murach schronów pogotowia, poternach i magazynach. W latach 1924-1939, już jako Fort Bema był siedzibą Wytwórni Amunicji nr 1. Miesięcznie produkowano tu 2,3 miliona naboi, także granaty, pociski, zapalniki itd. Na dziedzińcu i na zewnątrz fosy (rowu) wzniesiono szereg magazynów, rów przecięto trzema groblami. Zniwelowano również fragment wału na prawym barku, wały wewnętrzne wokół magazynów. W czasie obrony Warszawy hitlerowcy nie zdołali zdobyć fortu, bronionego przez 144 Pułk Piechoty pod wodzą mjr Bronisława Wadasa. Prawdopodobnie we wrześniu 1939 r. uległy zniszczeniu budowle pod wałami prawego barku. W czasie Powstania Warszawskiego fort był obsadzony silnym garnizonem niemieckim i mimo ataku powstańców, nie został zdobyty. Po wojnie był tu obóz dla jeńców 106. Pieczołowicie odrestaurowany most Fortu Bema

142 109. Jedyny zachowany schron umocnienia autobusowej linii 206 Wagonownia Odolany na końcu ul. Potrzebnej kierujemy się ścieżką wzdłuż torów na zachód i po ok. 100 m skręcamy w prawo, w zarośla. Na miejscu można zobaczyć tylko połowę umocnień, gdyż w latach międzywojennych, w związku z rozbudową torowiska zniwelowano cześć wałów. Zachował się także betonowy schron amunicyjny. Wykute w ścianach otwory sugerują, że obiekt przeznaczony był do wysadzenia. W czasie okupacji cały teren był silnie strzeżony ze względu na ochronę taboru kolejowego. Z tego czasu pochodzi podziemny schron znajdujący się na zachód od fortu szczelina przeciwlotnicza w kształcie litery L. Posiada podwójne wejście oraz wyjście awaryjne. FORT SZCZĘŚLIWICE ruiny kaponiery barkowej poterny z wybieżniami koszary czołowe ruiny kaponiery barkowej Lata budowy: 1886-1890 Pozycja GPS: 52.2069264N 20.9499304E Konstrukcja: ziemna z elementami murowanymi Stan zachowania: średni Dostęp: wolny Znajduje się tuż przy Al. Jerozolimskich, na tyłach kompleksu biurowców firm telekomunikacyjnych. Należy z głównej ulicy skręcić w ul. Śmigłowca i po kilkudziesięciu metrach skręcić w prawo w małą, ślepą uliczkę miedzy ogródkami działkowymi.

169 MIKOŁAJ II ALEKSANDROWICZ ROMANOW 145. Car Mikołaj II Mikołaj II odwiedził Królestwo tylko raz, na przełomie sierpnia i września 1897 r. W czasie tej wizyty Mikołaj II wraz z rodziną i liczną świtą wizytował cały Warszawski Rejon Ufortyfikowany (WRU) i jego poszczególne twierdze Modlin, Zegrze, Obóz Hurki (Legionowo) i oczywiście warszawskie forty. Najważniejszym wydarzeniem był oczywiście uroczysty raut wydany 2 września na Zamku Królewskim z okazji wizyty cara w Warszawie. Zaproszono na niego dwa tysiące gości. Zachwycała iluminacja miasta i samego zamku. Dwie wieże zamkowe przystrojone były elektrycznymi lampkami, taras zamkowy oblany matowym światłem, a naprzeciw, na podwórzu, w części gdzie stacjonowała sotnia kozaków kubańskich, na ziemi z lampionów zrobiono dwa olbrzymie monogramy pary cesarskiej; pośrodku Wisły paliły się światła łuku tryumfalnego Warszawskiego Towarzystwa Wioślarskiego. Most Aleksandrowski (Kierbedzia) cały zalany światłem. Na jego stalowych kratownicach umieszczonych było ponad pięćdziesiąt tysięcy lampionów. Z przeciwnej strony na moście kolejowym (Gdańskim) świecił się ogromnych rozmiarów transparent z napisem Boże, Caria chrani. W narożach Zamku były umieszczone wielkie trójnogi z wrzącą smołą, na praskim brzegu rzeki także płonęły beczki ze smołą. Ilość światła sprawiła, że na Wiśle było widać pływające małe przedmioty. Z wież kościoła św. Anny i z zamku projektory lamp elektrycznych co chwilę wypuszczały w niebo snopy światła. Plac zamkowy jaśniał od świateł ulicznych latarni i tysięcy świec wystawionych w oknach domów. Sale zamkowe, balkony, tarasy, park i fontanny oświetlone były elektrycznymi lam- 146. Rodzina Cesarska.