Kazimierz Bar MATERIAŁY ARCHIWALNE CAW DOTYCZĄCE STANÓW LICZEBNYCH WOJSKA W LATACH 1918 1939 1. Zarys organizacyjno-prawny W związku z dekretem Rady Regencyjnej Królestwa Polskiego z dnia 12 października 1918 roku 1 o przejściu władzy zwierzchniej nad wojskiem polskim w ręce Rady Regencyjnej, przystąpiono do formowania narodowej armii regularnej. Na podstawie tymczasowej ustawy o powszechnym obowiązku służby wojskowej z dnia 27 października 1918 roku 2 przystąpiono do powoływania obywateli Państwa Polskiego do służby wojskowej. Obowiązek służby w wojsku stałym rozpoczynał się 1 stycznia danego roku kalendarzowego, w którym poborowy kończył 20 rok życia. W ślad za tymczasową ustawą o powszechnym obowiązku służby wojskowej w celu powiększenia siły zbrojnej dla obrony granic Polskiej Republiki Ludowej, dekretem z dnia 15 stycznia 1919 roku zarządzono obowiązkowy, częściowy pobór regularny rocznika 1898 3. Następnie ustawą z dnia 7 marca 1919 roku 4 ustalono pobór roczników 1896, 1897, 1898, 1899, 1900 i 1901 na całym obszarze ziem polskich, na których pobór tych roczników nie był dokonywany przez władze polskie. 1 Dziennik Praw Królestwa Polskiego nr 13 z 29.10.1918 r., p. 27 i zmiany w dekrecie z 16.01.1919 r., Dziennik Praw Państwa Polskiego nr 8, p. 119. 2 Dziennik Praw Królestwa Polskiego nr 13 z 29.10.1918 r., p. 28. 3 Dziennik Praw Państwa Polskiego nr 7 z 18.01.1919 r., p. 111. 4 Tamże, nr 22 z 8.03.1919 r.
Postanowienia ustawy nie naruszały dotychczasowych zarządzeń poborowych obowiązujących w całym Państwie. W miarę wprowadzania jej w życie roczniki nią nie objęte miały być stopniowo zwalniane z czynnej służby wojskowej. W maju 1919 roku popisowym roczników 1896, 1897, 1898 i 1899, którzy zostali powołani na obszarze Generalnego Okręgu Krakowskiego do czynnej służby wojskowej na okres 4 miesięcy, przedłużono pierwotny czas służby o 3 miesiące 5, a następnie bezterminowo do czasu ogłoszenia w Wojsku Polskim powszechnej demobilizacji 6. Poza normalnym poborem zgodnie z ustawą z dnia 2 sierpnia 1919 roku każdy pracownik kolei, żeglugi parowej, poczty, telegrafu, telefonu itp. aż do 50 roku życia o ile w myśl obowiązujących ustaw nie podlegał obowiązkowi czynnej służby wojskowej był odpowiednio do swoich kwalifikacji i specjalności powoływany do obsługi komunikacji wojskowej i łączności armii 7. W czerwcu 1923 roku ukazało się rozporządzenie ministra spraw wojskowych wydane w porozumieniu z ministrem spraw wewnętrznych w przedmiocie powołania mężczyzn rocznika 1902 do czynnej służby wojskowej 8. Zezwolono także na ochotnicze zgłaszanie się z całego terytorium Rzeczypospolitej Polskiej do służby w wojsku stałym mężczyzn urodzonych w latach 1903 1905. W maju 1924 roku wydana została ustawa o powszechnym obowiązku służby wojskowej 9, zgodnie z którą wiek poborowy rozpoczynał się z dniem 1 stycznia tego roku, w którym zobowiązany do służby wojskowej mężczyzna kończył 21 rok życia i trwał do końca roku kalendarzowego, w którym kończył 23 lata. Czas trwania służby wojskowej w wojsku stałym zgodnie z ustawą był następujący: we wszystkich rodzajach służby wojskowej, z wyjątkiem jazdy i artylerii konnej 2 lata; w jeździe (kawaleria) i artylerii konnej 2 lata i 1 miesiąc; w rezerwie do końca roku kalendarzowego, w którym rezerwista kończył 40 rok życia; 5 Ustawa z dnia 27.05.1919 r., Dziennik Praw Państwa Polskiego nr 23, z 31.05.1919 r., p. 307. 6 Ustawa z dnia 19.12.1919 r., Dziennik Ustaw Rzeczypospolitej Polskiej nr 2, z 9.01.1920 r., p. 11. 7 Dziennik Ustaw R.P. nr 65 z 14.08.1919 r., p. 326 i nr 67 z 20.08.1919 r., p. 408. 8 Dziennik Ustaw R.P. nr 69 z 19.07.1923 r., p. 548. 9 Dziennik Ustaw R.P. nr 61 z 18.07.1924 r., p. 609.
w pospolitym ruszeniu do końca roku kalendarzowego, w którym zaliczony do pospolitego ruszenia kończył 50 rok życia (od 1938 roku 60 lat). Zasady służby wojskowej zawarte w ustawie z 1924 roku oraz jej nowelizacji w latach 1928 i 1933 10, obowiązywały do kwietnia 1938 roku, kiedy to ustawą z dnia 9 kwietnia 1938 roku 11 dokonano ich modyfikacji. W ślad za ustawą wydano rozporządzenie ministrów: spraw wojskowych, spraw wewnętrznych i opieki społecznej z dnia 7 lutego 1939 roku w sprawie wykonania ustawy o powszechnym obowiązku służby wojskowej 12. 2. Zawartość aktowa W materiałach archiwalnych Naczelnego Dowództwa Wojska Polskiego z lat 1918 1921 znajduje się zbiór (kolekcja) stanów liczebnych wojska liczących 85 jednostek archiwalnych. Zawiera on dane dotyczące stanu ilościowego sił zbrojnych od marca 1918 roku do końca roku 1921. Zgromadzone w zbiorze raporty zmian stanu, zawierają informacje o liczbie oficerów, podoficerów i szeregowców. W raportach z listopada 1918 roku wykazany jest stan ilościowy garnizonów: Warszawa, Ostrów Mazowiecka, Mińsk Mazowiecki, twierdzy Dęblin, a także stan ludzi w zakładach karnych i szpitalach 13. Brak jest natomiast zestawień zbiorczych o stanie liczebnym całej siły zbrojnej w tym okresie. Na podstawie raportów stanu z grudnia 1918 roku można stwierdzić postępujące stopniowo zwiększanie stanów ilościowych w poszczególnych okręgach generalnych oraz na froncie 14. Materiały z 1919 roku zawierają dane o liczebności poszczególnych frontów, grup operacyjnych, dywizji i oddziałów wojskowych, przy czym występuje wyraźne rozróżnienie stanów liczebnych armii na froncie i w kraju. Przeważają jednak raporty 10 Dziennik Ustaw R.P. nr 46 z 18.04.1928 r., p. 458 oraz nr 60 z 4.08.1933 r., p. 455. 11 Dziennik Ustaw R.P. nr 25 z 13.04.1938 r., p. 220. 12 Tamże, nr 20 z 17.03.1938 r. 13 CAW, Naczelne Dowództwo WP Stany liczebne, t. 5. 14 Tamże.
zmian stanu ilościowego ludzi, koni i sprzętu wojskowego 15. Brak jest natomiast zbiorczych zestawień stanu liczebnego armii. W okresie od kwietnia do czerwca 1919 roku przybyła z Francji do Polski Armia gen. Hallera, co wydatnie wpłynęło na wzrost liczebny wojska. Jak wykazują materiały archiwalne 1 Biura Sztabu Armii liczyła ona 7 lipca 1919 roku 67.015 osób, w tym 5.633 żołnierzy narodowości francuskiej. Kadrę stanowiło 1.402 oficerów francuskich i 1.239 polskich 16. Materiały te pozwalają ustalić także rozwój i wzrost szeregów armii oraz jej strukturę organizacyjną 17. W myśl rozkazu ministra spraw wojskowych z 1 września 1919 roku rozpoczęto reorganizację oddziałów przybyłych z Francji oraz zjednoczenie ich z polskimi siłami zbrojnymi 18. W połowie 1919 roku liczebność Wojska Polskiego zwiększyła się o podporządkowane Naczelnemu Dowództwu WP jednostki Armii Wielkopolskiej. W grudniu tegoż roku rozpoczął się proces scalania jej z armią utworzoną w kraju 19. W materiałach kolekcji stanów liczebnych Naczelnego Dowództwa WP z roku 1920 znajdują się wykazy stanu liczebnego ludzi, koni i sprzętu wojskowego na poszczególnych frontach, a także ogólne zestawienie stanu armii na pierwszy dzień każdego miesiąca 20. Ponadto jest w kolekcji kilka teczek zawierających tabele stanu liczebnego sił zbrojnych w kraju 21 z tym, że część tych materiałów dotyczy również wojska na froncie z wyszczególnieniem liczebności armii, dywizji, oraz pułków piechoty i jazdy. Materiały archiwalne z roku 1921 uwidaczniają oprócz zestawień stanów liczebnych poszczególnych armii również ogólne stany liczbowe wojska na froncie i w kraju 22. W 1921 roku pojawia się tendencja do zmniejszania liczby wojska, co znajduje odbicie aktach Komisji Oszczędnościowej 23. 15 Tamże, t. 1, 9, 28, 37. 16 CAW, I.123.1.64. 17 Tamże. 18 CAW, I.300.7.24. 19 Tamże. 20 CAW, Nacz. Dow. WP, Stany liczebne, t. 2; a także akta szefa Sztabu Gen., t. 67 oraz akta Oddz. I Szt. Gen., t. 7. 21 CAW, Nacz. Dow. WP, Stany liczebne, t. 3, 62, 71, 76. 22 Tamże, t. 4 i 85. 23 CAW, akta szefa Sztabu Gen., t. 4 i 47.
Wartościowe i interesujące przekazy źródłowe dotyczące stanu liczebnego WP w latach 1922 1939, znajdują się w zespołach akt Sztabu Generalnego (Głównego) 24 oraz Generalnego Inspektoratu Sił Zbrojnych 25. Jeszcze za rok 1922 stany te wykazywane są z rozbiciem na kraj i front, natomiast z lat następnych występują zestawienia zbiorcze stanów faktycznych sił zbrojnych (roczne, kwartalne i miesięczne). W związku z kryzysem gospodarczym, na początku lat trzydziestych, zaznacza się dążność do zmniejszania stanu liczebnego wojska. W tym celu opracowane zostały w grudniu 1931 roku minimalne składy osobowe sił zbrojnych niezbędne dla wegetacji wojska 26. Miały one być stosowane w pułkach broni, przy zredukowanej liczbie oficerów, podoficerów zawodowych, urzędników cywilnych oraz niższych funkcjonariuszy. Z uwagi na wzrost napięcia w stosunkach międzynarodowych oraz zagrożenia wojennego, interesujące wydaje się być prześledzenie stanów ilościowych wojska w okresie od 1 grudnia 1938 roku do 1 czerwca 1939 roku. Dane za lipiec i sierpień 1939 roku nie zachowały się. Materiały z przytoczonego wyżej okresu znajdują się w zespołach akt Generalnego Inspektoratu Sił Zbrojnych 27 oraz Ministerstwa Spraw Wojskowych 28. Struktura organizacyjna wojska w okresie międzywojennym ulegała różnym przemianom. Natomiast stany liczebne wojska ograniczane odpowiednimi ustawami i budżetem, utrzymywały się w latach 1922 1938 w zasadzie, w wyznaczonych granicach. Wynosiły one przeciętnie około 17 tys. oficerów, 30 40 tys. podoficerów zawodowych i nadterminowych oraz 230 tys. szeregowców 29. Dane te nie obejmują Korpusu Ochrony Pogranicza, który stanowił odrębną część sił zbrojnych. 24 CAW, akta szefa Sztabu Głównego, t. 2, 20, 23, 24 i 35; Oddz. I, Wydz. Ogól. Org., t. 10; Oddz. I, Wydz. Mob., t. 8 oraz Kanc. Szt. Gł, t. 1, 94, 102 i 129. 25 CAW, I.302.4.271 282. 26 CAW, Sztab Gen. Oddz. I, Wydz. Mob., t. 142. 27 CAW, I.302.4.281 282. Szczegółowe zestawienie liczebności WP w pierwszej połowie 1939 r. podaje E. K o z ł o w s k i, Wojsko Polskie 1936 1939, Warszawa 1964, s. 323 324. 28 CAW, I.300.34.47 i 48. 29 Wojna obronna Polski 1939, Warszawa 1979, s. 165.