Zwycięstwo Oktawiana nad Markiem Antoniuszem nie tylko kończyło okres

Podobne dokumenty
Historia Rzymska Kasjusza Diona - Historii, 5

OSTRÓDZKI PRZEGLĄD HISTORYCZNY

Title: [Daria Janiszewska: Wojna domowa w Rzymie w latach : recenzja]

WŁADCY CZECH I WĘGIER GENEALOGIA

Opis wystawy W 90-tą rocznicę Powstania Wielkopolskiego Grupa Leszno

LITERATURA. Bohater z książką w ręku. Omów wpływ lektur na życie postaci literackich na podstawie analizy wybranych przykładów.

Kryteria oceniania- historia klasa I

Spis treści. Wstęp Rozdział III

MONARCHIA KAZIMIERZA WIELKIEGO ( )

Ewa Maj, Tomasz Koziełło "Komunikowanie polityczne Narodowej Demokracji ", Ewa Maj, Lublin 2010 : [recenzja]

Kierunek: Historia Dokumentacja dotycząca opisu efektów kształcenia dla programu kształcenia

Wokół myśli pedagogicznej Jana Władysława

II POKAZ FILATELISTYCZNY POCZET DOWÓDCÓW 2. KORPUSU POLSKIEGO

Spis treści. Analiza i modelowanie_nowicki, Chomiak_Księga1.indb :03:08

Przedmiot humanistyczny (C) - opis przedmiotu

HISTORIA klasa 1 Liceum Ogólnokształcącego (4 letniego)

STOSUNKI PAŃSTWO - KOŚCIÓŁ W POLSCE

Jerzy Topolski Teoretyczne problemy wiedzy historycznej. Antologia tekstów

Liturgia jako święta gra. Elementy teatralizacji w tzw. Mszy Trydenckiej

Bogusław Ulijasz "System wyborczy w Rzeczypospolitej Polskiej", Marek Chmaj, Wiesław Skrzydło, Warszawa 2015 : [recenzja]

MODEL ODPOWIEDZI HISTORIA

Test kompetencji pisali uczniowie klas drugich. Obejmował zadania wielokrotnego wyboru, wymagające krótkiej odpowiedzi oraz rozszerzonej odpowiedzi.

Historia. (na podstawie Wikipedii) Strona 1

Wydawnictwo Astra poleca

Recenzja opracowania M. Bryxa. pt: Rynek nieruchomości. System i funkcjonowanie.

Źródła dosyć szeroko przedstawiają wydarzenia kilku ostatnich tygodni rządów Makryna, kiedy zmagał się on z uzurpacją Elagabala. Wynika to stąd, że

KRÓLEWSKIE RODY DANII

Średniow iecze. 1. Europa i świat A1 B1 C1 D1 E1. 2. Język, komunikacja i media A2 B2 C2 D2 E2. 3. Kobieta i mężczyzna, rodzina A3 B3 C3 D3 E3

MODEL ODPOWIEDZI I SCHEMAT OCENIANIA ARKUSZA II Z HISTORII

EGZAMIN GIMNAZJALNY W ROKU SZKOLNYM 2012/2013

Publikacja pod patronatem wiedza24h.pl. Wypracowania Zbigniew Herbert. Wybór wierszy

Wstęp. Wejście główne do kościoła Najświętszego Zbawiciela

Mariola Grzebyk "Podstawy zarządzania organizacjami", Leszek F. Korzeniowski, Warszawa 2011 : [recenzja] Polityka i Społeczeństwo nr 10,

Instytut Historii Historia Specjalność SYLABUS HISTORIA KULTURY GRECKO-RZYMSKIEJ

Beata Topij-Stempińska Sprawozdanie z XIX Powszechnego Zjazdu Historyków Polskich "Polska-Bałtyk-Europa" w Szczecinie

PLAN WYNIKOWY DLA KLASY I TECHNIKUM (z praktyką miesięczną)

- o zmianie ustawy o orderach i odznaczeniach wraz z projektem tej ustawy.

Rafał Waśko "Walka na wrażenia", Mariusz Kolczyński, Marek Mazur, Warszawa 2007 : [recenzja] Przestrzeń Społeczna (Social Space) 1/2,

Od autora Mezopotamia kolebka cywilizacji Fenicjanie àcznicy mi dzy Bliskim Wschodem a Êwiatem Êródziemnomorskim Egipt...

KRYTERIA OCENIANIA Z HISTORII W KLASIE II GIMNAZJUM

CLASSICA CATOVICIENSIA SCRIPTA MINORA

Publikacja pod patronatem wiedza24h.pl. Wypracowania Biblia. Najważniejsze zagadnienia cz II

VI. Karty pracy i załączniki do scenariuszy

Stanisław Majewski "Oświata polska Wybór źródeł. Część 1: "Lata ", oprac. S. Mauersberg, M. Walczak, Warszawa 1999 : [recenzja]

Publikacja pod patronatem wiedza24h.pl. Wypracowania Adam Mickiewicz. "Pan Tadeusz"

WYMAGANIA EDUKACYJNE NA POSZCZEGÓLNE OCENY W KLASIE II GIMNAZJUM

Spis tresci. Wykaz 11 Wstçp 13

Dorobek wydawniczy pracowników Instytutu Prawa i Administracji za rok 2011

Wzorcowe efekty kształcenia dla kierunku studiów filologia klasyczna i studia śródziemnomorskie studia pierwszego stopnia profil ogólnoakademicki

LISTA TEMATÓW DO CZĘŚCI USTNEJ EGZAMINU MATURALNEGO JĘZYK POLSKI ROK SZKOLNY 2014/2015 LITERATURA:

WYDZIAŁ BEZPIECZEŃSTWA NARODOWEGO AKADEMII OBRONY NARODOWEJ ZESZYTY DOKTORANCKIE WYMOGI EDYTORSKIE

Spis treêci. I. Wprowadzenie do historii. II. Początki cywilizacji. Od autorów... 8

Wymagania edukacyjne dla uczniów klasy VI na poszczególne oceny z przedmiotu: Historia i społeczeństwo

WYMAGANIA EDUKACYJNE NIEZBĘDNE DO UZYSKANIA POSZCZEGÓLNYCH ŚRÓDROCZNYCH I ROCZNYCH OCEN Z PLASTYKI W KLASIE IV

Studia Pedagogiczne. Problemy Społeczne, Edukacyjne i Artystyczne 20,

2. Zdefiniuj pojęcie mitu. Na wybranych przykładach omów jego znaczenie i funkcjonowanie w kulturze.

Konspekt lekcji otwartej języka polskiego w I klasie liceum ogólnokształcącego

HISTORIA klasa 1 Liceum Ogólnokształcącego (4 letniego)

PRZEGLĄD NAUK HISTORYCZNYCH 2011, R. X, NR 2

PRZYKŁADOWE TEMATY / ZAGADNIENIA

USTNY EGZAMIN MATURALNY Z JĘZYKA POLSKIEGO ROK SZKOLNY: 2012/2013

Tomasz Gackowski, Władza na dywaniku. Jak polskie media rozliczają polityków?, Warszawa 2013, s. 418

HISTORIA WOJSKO POLITYKA

Kompetencje akademickie Wprowadzenie do komunikacji naukowej

Zgłoszenia protokoły Olimpiada Filozoficzna składanie prac

Organizacja informacji

autorstwie przedłożonej pracy dyplomowej i opatrzonej własnoręcznym podpisem dyplomanta.

Spis treści. Dział I Kształt terytorialno-administracyjny i ludność Polski. Do Czytelnika Przedmowa... 13

Budowanie wizerunku współczesnego polityka. Opracowała: mgr Diana Mościcka Uniwersytetu Warmińsko Mazurskiego w Olsztynie

GATUNKI DZIENNIKARSKIE

Kilka słów o autorze. Józef Mackiewicz (ur r., zm. 31 stycznia 1985) polski pisarz i publicysta.

Dział I Kształt terytorialno-administracyjny i ludność Polski

WYKAZ SPRAWDZANYCH UMIEJĘTNOŚCI ODNIESIENIE ZADAŃ DO PODSTAWY PROGRAMOWEJ

KONKURS z HISTORII DLA UCZNIÓW SZKOŁY PODSTAWOWEJ z WOJEWÓDZTWA PODKARPACKIEGO W ROKU SZKOLNYM 2016/17

ZASADY PRZYGOTOWANIA PRAC LICENCJACKICH W INSTYTUCIE NEOFILOLOGII W CHEŁMIE

spis treści Wprowadzenie... 7 Tomasz Nowakowski Władza Piastów we współczesnej historiografii polskiej w świetle innych nauk społecznych...

KARTA KURSU Historia. Studia niestacjonarne I stopnień (licencjat) Rok I, semestr 2. Kod Punktacja ECTS* 1

Kierunek studiów: Wojskoznawstwo Profil studiów: ogólnoakademicki Stopień studiów: I stopień (studia licencjackie) Forma studiów: studia stacjonarne

Polskie Państwo Podziemne,

ZAGADNIENIA SYSTEMOWE PRAWA OCHRONY ŚRODOWISKA. pod redakcją Piotra Korzeniowskiego

problemy polityczne współczesnego świata

Problemy polityczne współczesnego świata

Monety i plakaty w muzeum

Ks. Wiesław Łużyński. 254 Recenzje

Marzec 68: karykatura antysemicka

- o zmianie ustawy o orderach i odznaczeniach.

Głównym celem opracowania jest próba określenia znaczenia i wpływu struktury kapitału na działalność przedsiębiorstwa.

Symbol EKO S2A_W01 S2A_W02, S2A_W03, S2A_W03 S2A_W04 S2A_W05 S2A_W06 S2A_W07 S2A_W08, S2A_W09 S2A_W10

LITERATURA. 2. Kresy wschodnie w literaturze polskiej. Omów na podstawie wybranych przykładów.

Wymagania edukacyjne z historii dla uczniów pierwszej klasy liceum ogólnokształcącego w SOSWpn Centrum Autyzmu i CZR

Zgromadzenie ludowe. Plebejusze. Niewolnicy. Patrycjusze. Konsulowie. Dyktator

Wystawa plenerowa Powstała, by żyć w 100. rocznicę odzyskania niepodległości Warszawa, 29 maja 20 czerwca 2018

Recenzent: prof. UW dr hab. Stanisław Sulowski. Projekt okładki Jan Straszewski. Opracowanie redakcyjne Joanna Paszkowska ISBN

Publikacja pod patronatem wiedza24h.pl. Wypracowania Julian Tuwim. Wybór wierszy

Kalendarz roku szkolnego 2013/2014

Preferencje Polityczne : postawy, identyfikacje, zachowania 6,

Protokołowała. Dr Julia Zygmunt

1. Rozwijanie treści pracy zgodnie z tytułem. 2. Przechodzenie od ogółu do szczegółu. 3. Zgodność treści z tytułem punktu. 4. Jednolitość formatu

Transkrypt:

Daria Janiszewska, Wojna domowa w Rzymie w latach 193 197, Wydawnictwo Poznańskie, Poznań 2010, ss. 231 Zwycięstwo Oktawiana nad Markiem Antoniuszem nie tylko kończyło okres późnej republiki w dziejach antycznego Rzymu, ale przede wszystkim położyło kres długotrwałej wojnie domowej. Można stwierdzić, że zwycięstwo Oktawiana w wojnie domowej stanowiło podwaliny nowego ustroju, zwanego pryncypatem. Utworzenie nowego ładu i porządku wprawdzie przerwało polityczne i zbrojne konflikty, jakie były toczone w okresie późnej republiki, lecz w dłuższej perspektywie dziejowej nie wytrzymało próby czasu i nie zapobiegło walkom wewnętrznym w Imperium Romanum. W okresie dwóch pierwszych stuleci po narodzeniu Chrystusa brak uregulowanej zasady sukcesji władzy cesarskiej, ambicje dowódców wojskowych oraz siła ich armii doprowadziły dwukrotnie, w wyniku wojen domowych, do osiągnięcia purpury cesarskiej przez wybitne jednostki. Wojna domowa z lat 68 69 wyłoniła zwycięzcę w osobie Wespazjana, a wojna domowa z lat 193 197 w osobie Septymiusza Sewera. O ile Rok Czterech Cesarzy (lata 68 69) został gruntownie opracowany w literaturze naukowej 1, o tyle konflikt zbrojny między Septymiuszem Sewerem, Dydiuszem Julianem, Pescenniuszem Nigrem i Klodiuszem Albinem, czyli pretendentami do tronu cesarskiego po upadku dynastii Antoninów, nie doczekał się dotychczas odrębnego opracowania w formie monografii. Daria Janiszewska, pracownik naukowy Zakładu Archeologii i Historii Starożytnej Uniwersytetu Zielonogórskiego, podjęła się próby opracowania tego tematu, wypełniając tym samym lukę istniejącą nie tylko w polskiej, ale również w obcojęzycznej literaturze przedmiotu. Autorka w swej pracy składającej się z pięciu rozdziałów omawia, opierając się na na różnego rodzaju źródłach, historię wojny domowej z lat 193 197. Oprócz źródeł narracyjnych Janiszewska wykorzystuje szczególnie cenne w badaniach prozopograficznych źródła epigraficzne, jak również źródła numizmatyczne oraz dzieła sztuki, które są bardzo istotne dla rozważań nad propagandą i ideologią władzy cesarskiej. Wykorzystanie źródeł różnego typu wynika nie tylko z prawideł warsztatu historyka starożytności, co wydaje się oczywiste, ale jest spowodowane chociażby istnieniem wyraźnego niebezpieczeństwa związanego z faktem pisania historii przez współczesnych zwycięskiemu Sewerowi starożytnych pisarzy, Herodiana 1 Zob. P. A. L. Greenhalgh, The Year of the Four Emperors, London 1975; K. Wellesley, The Year of the Four Emperors, London 2000; G. Morgan, 69 A. D. The Year of Four Emperors, Oxford New York 2006. 267

i Kasjusza Diona, którzy odmalowali obraz współczesnych im wydarzeń z perspektywy wytworzonej przez cesarzy dynastii Sewerów. Dodatkowo pewną trudność sprawia opis tych wydarzeń zamieszczony w późnoantycznej Historii Augusta. Autorka monografii nie przedstawia wojny domowej z końca II wieku wyłącznie jako konfliktu, którego głównym aktorem jest zwycięski Septymiusz Sewer, lecz wnikliwie opisuje także jego politycznych konkurentów, których obraz właśnie dzięki analizie źródeł różnego typu, nie zaś tylko tych stricte narracyjnych mógł zostać wzbogacony o wątki nieobecne dotąd w naukowej refleksji i zmieniające nasz sposób myślenia o tych postaciach. W rozdziale pierwszym (s. 20 62) D. Janiszewska przedstawia tło wydarzeń politycznych, które nastąpiły po 31 grudnia 192 roku, czyli po zamordowaniu ostatniego cesarza z dynastii Antoninów Kommodusa. Autorka opisuje przebieg wydarzeń z lat 193 197, głównych bohaterów, ich drogi awansu oraz teatr działań zbrojnych. Dzięki prześledzeniu karier wiemy na przykład, że Sewer współpracował z Nigrem i Albinem podczas usuwania band dezerterów (Bellum Desertorum) w Galii w latach 185 186 (s. 42). Rozdział ten stanowi swego rodzaju wstęp do dalszych rozważań. Drugi rozdział (s. 63 88) przedstawia tło polityczne przewrotu na szczycie władzy w roku 193 oraz politykę personalną Sewera. Spisek na życie Kommodusa, udział w nim spiskowców, rola Pertynaksa to główne wątki poruszone przez autorkę na początku rozdziału. Janiszewska bada również udział późniejszych rywali w walce o purpurę cesarską Septymiusza Sewera, Pescenniusza Nigra i Klodiusza Albina w wydarzeniach, które nastąpiły po śmierci Pertynaksa i przejęciu władzy przez Dydiusza Juliana. Niezwykle cenny wydaje się opis wojskowego zaplecza wojny domowej zawierający zestawienie poszczególnych legionów, które opowiedziały się po stronie wojujących pretendentów do władzy (s. 71 73). Ostatnia część tego rozdziału wykorzystująca metodę prozopograficzną ukazuje przemyślaną strategię personalną Sewera, która wydaje się podstawowym filarem jego politycznego sukcesu. Dzięki ustaleniom tego typu badań autorka potwierdziła chociażby niesłuszność koncepcji prezentowanej przez badaczy przełomu XIX i XX wieku, wedle której Sewer stworzył wokół siebie afrykańskie stronnictwo, złożone z ludzi pochodzenia afrykańskiego (s. 87). W tym miejscu warto nadmienić, że w Polsce badania prozopograficzne elit doby Sewerów są prowadzone również przez Danutę Okoń z Uniwersytetu Szczecińskiego, która senatorom z okresu Sewerów poświęciła rozprawę habilitacyjną 2. W trzeciej części (s. 89 109) Janiszewska prezentuje skutki polityczne wojny domowej, jej konsekwencje dla warstwy senatorskiej (np. proskrypcje), która podczas konfliktu wewnętrznego nie prezentowała jednego, lo- 2 D. Okoń, Severi et senatores. Polityka personalna cesarzy dynastii Sewerów wobec senatorów w świetle badań prozopograficznych (193 235 r. n.e.), Szczecin 2009. 268

jalnego stanowiska politycznego. Septymiusz Sewer podjął działania nie tylko w tej sferze. Lojalność prowincji oraz miast wobec pretendentów do władzy w wojnie domowej była częstokroć kluczowa dla przebiegu działań zbrojnych. Sposób potraktowania Antiochii, Laodycei, Bizancjum czy też Lugdunum przez zwycięskiego Sewera dobrze ilustruje znaczenie osobistych sympatii i antypatii cesarza. Badaczka w tym rozdziale opisuje także metody zdobywania popularności wśród żołnierzy. Sewer pozwalał żołnierzom nie tylko na łupienie pokonanych miast, ale również podwyższał stipendium. Doprowadził także do reformy gwardii pretoriańskiej i nadania żołnierzom ius conubii. Ciekawym przejawem zdobywania popularności wśród żołnierzy było nadawanie wiernym legionom tytułów honorowych (np. fidelis constans) oraz uczynienie swej żony, Julii Domny mater castrorum. Ten ostatni mający niewątpliwie religijny charakter aspekt, poświadczony za pomocą wyrytego w inskrypcji czy wybitego na monecie tytułu, stanowił także narzędzie propagandy, mające na celu umocnienie wierności wobec panującej dynastii. Kolejny, czwarty rozdział (s. 110 157) poświęcony jest właśnie propagandzie, wizerunkowi oraz ideologii głównych uczestników wojny. Autorka stara się wykazać, że konkurenci do władzy w latach 193 197 korzystali z narzędzi propagandy kształtowanych już od panowania pierwszego pryncepsa. Poprzez cenne analizy filologiczne pojęć używanych przez antycznych historyków na określenie wojny domowej autorka przedstawia stosunek ówczesnych kronikarzy wywodzących się z senatu i elit rzymskich do relacjonowanych wydarzeń. Sposób, w jaki kreowano wydarzenia, miał ogromny wpływ na opinię publiczną doby Sewerów. Dodatkowe analizy ówczesnego mennictwa przeprowadzone przez badaczkę nie tylko uzupełniają relacje narracyjne, ale również pozwalają na przedstawienie koncepcji rządów przeciwników politycznych. W ten sposób zostały zaprezentowane obraz i ideologia władzy Dydiusza Juliana oraz Pescenniusza Nigra. W przypadku Klodiusza Albina czytelnik może również śledzić zmianę programu politycznego, co wynika z zachowanych monet wybijanych w Rzymie i Lugdunum. Monety w przypadku Albina są o tyle ważne, że oprócz ideologii władzy potwierdzają relację Historii Augusta o pochodzeniu namiestnika Brytanii z afrykańskiego Hadrumentum. Janiszewska wykazuje również, że strategia autoprezentacji Septymiusza Sewera była wszechstronna i obejmowała wszystkie ówczesne środki przekazu. Autorka udowadnia, że Sewer poprzez mennictwo, rzeźbę, inskrypcje czy też święta państwowe starał się zaprezentować wizję własnego panowania. Deifikacja Helwiusza Pertynaksa i wejście Sewera do rodu Antoninów jako syna Marka Aureliusza i brata Kommodusa były sposobem wyrażenia legitymizacji władzy, kontynuacji polityki poprzednich cesarzy oraz utrzymania autorytetu. W ostatnim, piątym rozdziale (s. 158 177) Janiszewska przedstawia wizerunek Septymiusza Sewera i jego zmiany w historiografii XIX i XX wieku. Ocena tego wizerunku nigdy nie była jednakowa wśród uczonych. Obraz uzurpatora 269

zaprezentowany przez Alfreda von Domaszewskiego pod koniec XIX wieku jest zupełnie inny od późniejszej oceny dokonanej przez Erica Birleya czy też Aristide Calderiniego. Janiszewska swe rozważania dotyczące wizerunku Sewera w historiografii kończy na przywołaniu artykułu Masona Hammonda 3 z 1940 roku (s. 162). Zastanawiające jest, dlaczego badaczka w tej części pracy nie przedstawia opinii nowszej historiografii, której przedstawicielami są chociażby Anthony R. Birley i Tadeusz Kotula. Dalej autorka opisuje także relacje władcy z senatorami w nowych okolicznościach związanych z końcem wojny domowej. Ciekawą prezentacją poglądów elit rzymskich na sposób sprawowania władzy przez Sewera są przywołane przez autorkę: Mowa Agryppy i Mowa Mecenasa autorstwa Kasjusza Diona oraz Żywot Apolloniusza z Tyany napisany przez Flawiusza Filostratosa. W dalszej części kończącego pracę rozdziału zostały opisane: rola armii jako czynnika umacniającego władzę Sewera, sposoby odwołania się Sewera do ideologii wybitnych poprzedników, którzy również zdobyli władzę w wyniku wojny domowej, tj. do Oktawiana Augusta i Wespazjana, oraz aspekty religijne pierwszych lat rządów Sewera. W uwagach końcowych Janiszewska określa Sewera jako monarchę wojskowego, którego zbiurokratyzowany system współrządzenia państwem był oparty na profesjonalnych jurystach i silnej władzy cesarza. Całość pracy uzupełniają dwa dodatki w postaci kalendarium wojny domowej z lat 193 197 oraz zestawienia legionów, które opowiedziały się po stronie Sewera, Nigra i Albina podczas tego konfliktu. Zaletą pierwszego dodatku jest umożliwienie czytelnikowi dokładnego śledzenia wydarzeń z okresu wojny domowej. Autorka przywołuje częstokroć daty dzienne, które można było ustalić m.in. dzięki kalendarzowi wojskowych uroczystości Feriale Duranum, czy też zapisaniu ich w treści papirusów. Dzięki treści jednego z nich wiemy na przykład, że Egipt przyłączył się do zwycięskiego Sewera 13 lutego 194 roku (s. 52, przyp. 290). Drugi dodatek, mający formę tabeli, w przejrzysty sposób prezentuje czytelnikowi nie tylko nazwę konkretnego legionu, ale również prowincję i obóz, z którego pochodziła dana jednostka wojskowa. Na końcu książki znajduje się wykaz skrótów oraz bibliografia, na którą składa się ponad czterysta opracowań. Wartość pracy znacznie podnoszą zamieszczone w niej ilustracje ukazujące monety, popiersia cesarzy oraz dzieła sztuki. Badacz dziejów starożytnych spotyka się często z problemem opisywania antycznej rzeczywistości za pomocą współczesnej terminologii. Stosowanie przez autorkę pojęć, takich jak opinia publiczna czy też stan wojenny wydaje się zasadne (s. 110, 176), lecz posługiwanie się terminem generałowie (np. s. 70), który stosuje Janiszewska na określenie starożytnych dowódców wojskowych, jest w mym 3 Chodzi o artykuł M. Hammonda, Septimius Severus, Roman Bureaucrat, Harvard Studies in Classical Philology, 51, 1940, s. 137 173. 270

odczuciu bezpodstawne. Pewien redakcyjny błąd, nierzutujący jednak na wysoką ocenę recenzowanej pracy, stanowi podawanie przez autorkę stron (s.), a nie szpalt (szp.) czy kolumn (col.) w przypadku powoływania się na hasła zamieszczone w Realencyclopädie der classischen Altertumswissenschaft (np. s. 64, przyp. 4). Praca mimo swych niekwestionowanych walorów naukowych może być również przydatna czytelnikowi mniej zorientowanemu w tej tematyce. Oryginalne cytaty z dzieł klasycznych zostały podane także w tłumaczeniu polskim, co dla czytelnika nieobeznanego z łaciną czy z greką jest niezwykle ważne. Książka jest napisana językiem przystępnym i potoczystym. Autorka przedstawia dojrzałe tezy i pogłębione wnioski. Układ pracy oraz dobór poszczególnych rozdziałów dokonane przez autorkę wydają się właściwe i czynią pracę wszechstronną. Wykorzystanie różnego rodzaju źródeł oraz oparcie się na literaturze światowej to ogromne zalety recenzowanej książki. Autorka w sposób wyczerpujący prezentuje historię wojny domowej z końca II wieku, oferując nie tylko gronu specjalistów, ale również szerszemu kręgowi czytelników pozycję niezwykle interesującą, dotychczas nieobecną w literaturze naukowej. Karol Kłodziński (Toruń)