Medicina Veterinaria 4(2) 2005, 41-46

Medicina Veterinaria 4(2) 2005, 41-46 NIEWŁAŚCIWY TERMIN UNASIENNIANIA KRÓW JAKO PRZYCZYNA POWTARZANIA RUI SKUTECZNOŚĆ WYBRANYCH METOD POSTĘPOWANIA NA PRZYKŁADZIE JEDNEGO STADA 1 Roland Kozdrowski, Michał Dzięcioł, Jan Twardoń, Grzegorz Jakub Dejneka Akademia Rolnicza we Wrocławiu Streszczenie. W wysokoprodukcyjnej hodowli bydła mlecznego częstym problemem jest powtarzanie rui u krów oraz cicha ruja. W jednym ze stad, gdzie problemem było prawidłowe rozpoznanie rui, zwierzęta podzielono na trzy grupy. Grupa pierwsza w trakcie zabiegu inseminacji otrzymywała iniekcję LH-RH (50 µg lecireliny-supergestran ). W drugiej grupie synchronizowano ruję w drodze dwukrotnej iniekcji cloprostenolu (Oestrophan ) wykonywanej w odstępach 11-dniowych, a krowy unasienniano w 78-82 godz. od drugiej iniekcji. Trzeciej grupie jako kontrolnej nie podawano Ŝadnych leków w celu synchronizacji rui i owulacji. Odsetek krów cięŝarnych stwierdzony po upływie 8 tygodni od zabiegu inseminacji wynosił 50%, 66,6% i 43% krów odpowiednio w grupie 1, 2 i 3. Otrzymane wyniki wskazują, Ŝe w stadach, gdzie występują problemy z wykrywaniem rui i cichą rują pozytywne wyniki moŝe przynieść inseminacja w ustalonym terminie po dwukrotnej iniekcji prostaglandyn. Słowa kluczowe: krowa, powtarzanie rui, cicha ruja WSTĘP Analizując dane przedstawiane w pracy Vishwanatha [2003] moŝna dostrzec, Ŝe procedury zabiegu (ilość plemników w dawce inseminacyjnej) oraz wyniki sztucznego unasienniania krów uzyskiwane w Polsce nie odbiegają od innych krajów. NaleŜy pamiętać, Ŝe na osiągnięcie zadowalających wskaźników płodności wpływa wiele czynników, pośród których na pierwszy plan wysuwają się odpowiednie warunki pielegnacji, Ŝywienia i utrzymania zwierząt. Nie bez znaczenia są takŝe inne czynniki, które zostaną na wstępie pokrótce omówione. 1 Adres do korespondencji Corresponding author: Roland Kozdrowski, Katedra i Klinika Rozrodu, Chorób PrzeŜuwaczy oraz Ochrony Zdrowia Zwierząt, Akademia Rolnicza we Wrocławiu, pl. Grunwaldzki 49, 50 366 Wrocław, e-mail: rkozdrowski@wp.pl

42 R. Kozdrowski i in. Przystępując do zabiegu unasienniania sprawą pierwszoplanową jest kliniczne zbadanie narządu rodnego w celu stwierdzenia rui, szczególnego zwrócenia uwagi na charakter wydzieliny śluzowej oraz wykluczenie ciąŝy. Dopiero po zbadaniu i zakwalifikowaniu samicy do unasienniania naleŝy przystąpić do przygotowania nasienia. Postępowanie odwrotne (często praktykowane) w pewnych przypadkach oznacza bezpowrotną stratę dawki inseminacyjnej. Jedynie nasienie odpowiedniej jakości gwarantuje uzyskanie satysfakcjonujących wyników. UwaŜa się, Ŝe jedna dawka inseminacyjna powinna zawierać nie mniej niŝ 10 x 10 6 plemników o ruchu prawidłowym [Jaśkowski i Szenfeld 1999, Morstin 1998]. Dlatego teŝ zwaŝywszy na fakt, Ŝe podczas procesu kriokonserwacji i rozmraŝania nasienia część plemników traci zdolności ruchowe, umieszcza się w słomce od 15 do 25 mln plemników. Warto zaznaczyć, Ŝe obniŝenie w dawce inseminacyjnej liczby plemników do kilku milionów nie redukuje wskaźników płodności pod warunkiem, Ŝe dany buhaj cechuje się dobrą płodnością. Niemniej zmniejszenie w dawce liczby plemników do 2 mln pociąga za sobą generalnie spadek płodności, chociaŝ unasieniając taką dawką do rogu ipsilateralnego płodność moŝe się kształtować na poziomie 42,2% [Andersson i in. 2004]. Zakładając, Ŝe nasienie przeznaczone do zabiegu zostało dobrze przygotowane na stacjach unasienniania i prawidłowo przechowywane (odpowiedni poziom azotu w kontenerze), waŝnym elementem jest jego rozmroŝenie i zdeponowanie do dróg rodnych samicy. Sposób, w jaki zostaną przeprowadzone te czynności przez osobę wykonującą zabieg, odgrywa istotną rolę. NaleŜy pamiętać, Ŝe słomka powinna być sprawnie wyjęta z kontenera z ciekłym azotem w taki sposób, aby zbyt wysoko nie unosić goblet ze słomkami. Następnie powinna być umieszczana na okres kilkudziesięciu sekund w wodzie o temp. ok. 38 o C, po czym wytarta, odpowiednio nacięta i w prawidłowy sposób umieszczona w pistolecie inseminacyjnym, który naleŝy równieŝ ogrzać pocierając jego powierzchnię suchą i czystą szmatką. Następnie pistolet moŝna umieścić pod ubraniem roboczym, co stwarza dogodniejsze warunki termiczne, a nabiera szczególnego znaczenia w zimnych porach roku. Najczęściej popełnianymi błędami jest rozmraŝanie nasienia w nieodpowiednich warunkach, np.: w wodzie o temperaturze ustalanej na podstawie dotyku dłonią, w kieszeni czy nawet poprzez kilkakrotne pociągnięcie słomki w ustach. Takie postępowanie z pewnością rzutuje na wyniki unasienniania. Obok wyŝej przedstawionych istotnym elementem warunkującym skuteczność wykonanego zabiegu jest wybór odpowiedniego czasu unasienniania. Ruja u krów trwa przeciętnie 13-27 godz., a u jałówek 10-21 godz. Natomiast owulacja występuje około 10 do 15 godz. po zakończeniu objawów rujowych, co w przybliŝeniu daje około 20 do 30 godz. od momentu wystąpienia pierwszych objawów rujowych [Bielański i Tischner 1997]. Warunkiem skuteczności zabiegu unasienniania jest zdeponowanie nasienia w okresie gwarantującym największe prawdopodobieństwo zapłodnienia, który przypada na ostatnie godziny trwania rui lub tuŝ po jej zakończeniu. Uśredniając wszystkie powyŝsze dane moŝna stwierdzić, Ŝe krowy naleŝy unasienniać kilkanaście godz. po zaobserwowaniu pierwszych oznak rui. NaleŜy pamiętać, Ŝe większość krów wchodzi w ruję w godzinach nocnych. Dlatego teŝ zakładając, Ŝe w momencie jej zaobserwowania (godzinny poranne) trwa juŝ ona kilka godzin, najlepszym momentem do wykonania zabiegu są późne godziny popołudniowe. Natomiast, gdy objawy rui zostaną po raz pierwszy zarejestrowane wieczorem, to unasienniać naleŝy rano dnia następnego. Niemniej, coraz częściej praktykowane jest unasiennianie raz na dzień, co ułatwia pracę Acta Sci. Pol.

Niewłaściwy termin unasienniania krów... 43 inseminatora, a skuteczność nie odbiega od metody rano wieczór, wieczór rano, a takie postępowanie ma swoje uzasadnienie, zwaŝywszy na niepewność stwierdzenia rzeczywistego czasu rozpoczęcia rui. W tym miejscu naleŝy podkreślić, Ŝe rozpoznawanie rui w wielu przypadkach pozostawia wiele do Ŝyczenia, szczególnie w przypadku występowania tzw. cichych rui. Wpływają na to kwalifikacje osób obsługujących zwierzęta oraz stopień ich umotywowania do prowadzenia obserwacji. Zwykle mniej problemów z rozpoznawaniem rui występuje w oborach wolnostanowiskowych, gdzie charakterystyczne obskakiwanie się krów jest łatwe do zaobserwowania, a zauwaŝony odruch tolerancji (zwierzę obskakiwane stoi w bezruchu) jest praktycznie najpewniejszym symptomem rui. Ponadto mogą ułatwić rozpoznawanie rui mierniki ruchliwości krów czy teŝ montowanie specjalnych pojemników z farbą w okolicy nasady ogona, które na skutek ucisku przez zwierzę obskakujące pęka i pozostaje barwny ślad łatwy do zaobserwowania. MATERIAŁ I METODY Obserwacje własne przeprowadzono w stadzie krów liczącym 67 krów rasy czarno- -białej i czerwono-białej ze znacznym dolewem krwi holsztyńsko-fryzyjskiej. Wydajność w oborze wynosiła blisko 7000 kg mleka za laktację, a warunki pielęgnacji, Ŝywienia i utrzymania nie budziły zastrzeŝeń. Krowy były utrzymywane w systemie wolnostanowiskowym. Problemem w stadzie była stosunkowo duŝa ilość krów wielokrotnie powtarzających ruję (powyŝej dwóch nieskutecznych zabiegów). W celu ustalenia przyczyny powtarzania przeprowadzono szczegółowy wywiad oraz badanie ginekologiczne narządu płciowego. Wyniki tych badań wskazywały na prawidłowy stan czynnościowy i zdrowotny narządu płciowego krów (w badaniu stwierdzono czynne jajniki, a macice nie wykazywały dostrzegalnych w badaniu klinicznym oznak endometritis). Prowadząc analizę kart inseminacyjnych zaobserwowano, Ŝe większość tych krów miała wykonywany powtórny zabieg unasienniania w odstępach czasu będących wielokrotnością typowego okresu międzyrujowego (np. co ok. 40 lub ok. 60 dni, natomiast jedynie sporadycznie co ok. 21 dni). SpostrzeŜenia te wskazywały na trudności z prawidłowym wykrywaniem rui, co mogło wynikać z powodu tzw. cichych rui i w rezultacie prowadziło do unasienniania w niewłaściwym czasie. Inną przyczyną niepowodzeń mogła być opóźniona owulacja. Obserwacje przeprowadzono na 24 krowach, które podzielono na trzy grupy. Grupa pierwsza licząca 8 sztuk była zgłaszana do zabiegu inseminacji zgodnie z wynikami obserwacji prowadzonymi przez obsługę zwierząt i otrzymała w czasie unasienniania iniekcję analogu LH-RH, tj. 50 µg lecireliny (Supergestran ). Druga grupa licząca 9 sztuk otrzymała dwukrotną iniekcję cloprostenolu w dawce 500 mg (Oestrophan ) w odstępach 11-dniowych, po czym była inseminowana w odstępie 78-82 godz. od drugiej iniekcji preparatu niezaleŝnie od obserwowanych objawów rujowych. Trzecia grupa liczyła 7 sztuk. Były to krowy stanowiące grupę kontrolną, której nie podawano Ŝadnych leków w celu synchronizacji rui i owulacji. Krowy z grupy kontrolnej, podobnie jak z grupy pierwszej, były zgłaszane do zabiegu inseminacji zgodnie z wynikami obserwacji prowadzonymi przez obsługę zwierząt. Podczas zabiegu unasienniania nasienie w kaŝdym przypadku deponowano do trzonu macicy. Badanie na ciąŝę przeprowadzano po upływie 8 tygodni od inseminacji. Medicina Veterinaria 4(2) 2005

44 R. Kozdrowski i in. WYNIKI I DYSKUSJA Otrzymane wyniki przedstawiono w tabeli 1. Z uwagi na stosunkowo małą liczbę krów poddanych obserwacjom nie przeprowadzono analizy statystycznej wyników, a kaŝda następna krowa wzięta do doświadczenia mogłaby zmienić obraz tabeli, dlatego teŝ prezentowane dane naleŝy traktować jako orientacyjne. Niemniej jednak, na podstawie otrzymanych wyników moŝna zaobserwować, Ŝe unasienniając krowy w ściśle ustalonym terminie (grupa 2) otrzymano najwyŝszy odsetek ciąŝ. Ten wynik moŝe potwierdzać tezę postawioną na podstawie wywiadu i badania klinicznego, Ŝe jedną z głównych przyczyn powtarzania w tym stadzie jest inseminacja w niewłaściwym terminie. W innych badaniach [Max 1990] główną przyczynę nieskutecznego unasienniania określono jako nieustaloną, na drugim miejscu wymieniono inseminację w czasie nieoptymalnym dla zapłodnienia, a schorzenia narządów rozrodczych odgrywały znikomą rolę jako przyczyna niepłodności. RównieŜ w badaniach własnych w oparciu o badanie kliniczne nie stwierdzono, aby przyczyną niepłodności były stany zapalne narządu rodnego, natomiast wykazano, Ŝe unasienniając w ściśle określonym terminie moŝna oczekiwać lepszych wyników. Brak wyraźnej poprawy po podaniu LH-RH sugeruje, Ŝe przyczyną nieskutecznych inseminacji nie jest opóźniona owulacja. NaleŜy pamiętać, Ŝe w przypadku opóźnionej owulacji naleŝy rozwaŝyć potrzebę wykonania reinseminacji lub teŝ podawania preparatów GnRH lub hcg [Zduńczyk i Janowski 2003]. Podając wkrótce przed zabiegiem unasienniania preparaty zawierające analogi GnRH moŝemy w pewnym stopniu przeciwdziałać zaburzeniom płodności powstałym na tle opóźnionej owulacji, jednocześnie pamiętając, Ŝe takie postępowanie jest bardziej skuteczne w stadach, gdzie warunki utrzymania, pielęgnacji i Ŝywienia nie budzą zastrzeŝeń [Dejneka 1994], a opinie badaczy co do skuteczności GnRH są podzielone [Archbald i in. 1993, Raś i in. 1991, Stevenson i in. 1990, Swanson i Young 1990]. W przypadku krów wielokrotnie nieskutecznie inseminowanych naleŝy brać takŝe pod uwagę niepłodność tła immunologicznego, a poprawy wyników unasienniania moŝna oczekiwać po zastosowaniu nasienia buhaja innej rasy, poprzez unasiennianie domaciczne lub krycie [Szczubiał 1997 abc]. Tabela 1. Płodność krów w poszczególnych grupach Table 1. Cows fertility in each groups Oceniane parametry Evaluated parameteres Ilość krów Number of the cows Ilość krów cięŝarnych Number of the pregnant cows Odsetek krów cięŝarnych Percentage of the pregnant cows Grupa1 Group 1 Grupa 2 Group 2 Grupa 3 Group 3 8 9 7 4 6 3 50 66,6 43 Sprawą wymagającą takŝe krótkiego komentarza jest miejsce i sposób deponowania nasienia w drogach rodnych samicy. Osoby z długą praktyką nie mają problemów z prawidłową i w miarę szybką kateteryzacją szyjki macicznej, co w znaczny sposób ogranicza ilość i wielkość uszkodzeń dróg rodnych powstałych na tym tle. Najwłaściwszym miejscem do zdeponowania nasienia wydaje się być trzon macicy, choć nie brak Acta Sci. Pol.

Niewłaściwy termin unasienniania krów... 45 opinii skłaniających do deponowania nasienia do rogu(ów) macicy [Lopez-Gatius 2000]. Umieszczenie nasienia w trzonie macicy zabezpiecza przed jego stratami, co ma miejsce w przypadku zdeponowania do szyjki macicznej, daje gwarancję równomiernej dystrybucji do obydwu rogów macicy oraz dodatkowo chroni przed spermaglutyninami znajdującymi się w śluzie szyjkowym. Natomiast zaletą unasienniania do rogów jest ograniczenie strat plemników, co nabiera szczególnego znaczenia przy inseminacji nasieniem o gorszej jakości (mniejsza liczba plemników w dawce, nasienie seksowne). Niemniej jednak z uwagi na niedostateczne umiejętności inseminatorów w zakresie unasienniania do rogów macicy metoda ta nie moŝe być wprowadzona na duŝą skalę. Warto nadmienić, Ŝe są prowadzone próby terenowe z zastosowaniem nowego typu urządzeń inseminacyjnych. W jednym z badań [Verberckmoes i in. 2004] porównano wyniki płodności krów unasiennianych tradycyjnie (do trzonu macicy) oraz unasiennianych takŝe do trzonu macicy przy uŝyciu specjalnego pistoletu z giętką końcówką, dzięki której innej grupie krów deponowano nasienie do rogów macicznych. Otrzymane rezultaty ujawniły lepsze wyniki przy unasiennianiu nowym pistoletem do rogów macicy niŝ tym samym urządzeniem do trzonu macicy, natomiast nie zaobserwowano istotnych róŝnic pomiędzy unasiennianiem tradycyjnym a unasiennianiem do obydwu rogów. Na tej podstawie nasuwa się wniosek, Ŝe tradycyjna metoda inseminacji jest dobrze opracowana, oraz skuteczna w przypadku przeprowadzania inseminacji we właściwym czasie oraz w poprawny sposób, a stosowanie nowych urządzeń umoŝliwiających deponowanie nasienia głęboko do rogów macicznych moŝe mieć zastosowanie w przypadku nasienia o niskiej jakości czy teŝ seksowanego. PIŚMIENNICTWO Archbald L.F., Sumrall D.P., Tran T., Klapstein E., Risco C., Chavatte P., 1993. Comparsion of pregnancy rates of repeat-breeder dairy cows given gonadotropin releasing hormone at or prior to time of inseminaton. Theriogenology 39, 1081-1091. Andersson M., Taponen J., Koskinen E., Dahlbom M., 2004. Effect of insemination with doses of 2 or 15 million frozen-thawed spermatozoa and semen deposition site on pregnancy rate in dairy cows. Theriogenology 61, 1583-1588. Bielański A., Tischner M., 1997. Biotechnologia rozrodu zwierząt udomowionych. Drukol, Kraków. Dejneka G., 1994. Niektóre przyczyny niepowodzeń w inseminacji bydła i sposoby ich zwalczania. Prz. Hod. 62, 2-4. Lopez-Gatius F., 2000. Site of semen deposition in cattle: a review. Theriogenology 53, 1407-1414. Jaśkowski J. M., Szenfeld J., 1999. Wpływ ilości i jakości nasienia oraz techniki unasienniania na wyniki zacieleń krów. Med. Wet. 55, 160-162. Max A., 1990. Analiza przyczyn nieskutecznego unasienniania krów na podstawie badań klinicznych, hormonalnych i immunologicznych. Med. Wet. 46, 352-345. Morstin J., 1998. Wpływ liczby plemników w dawce inseminacyjnej na wyniki unasieniania krów. Prz. Hod. 68, 12-13. Raś A., Glazer T., Woźniak Z., Studziński T., Zduńczyk S., 1991. Wpływ preparatów zawierających syntetyczny GnRH na zaburzenia owulacji i wyniki zacieleń u krów mlecznych. Med. Wet. 47, 3004-306. Stevenson J.S., Call E.P., Scoby R.K., Phatak A.P., 1990. Double insemination and gonadotropinreleasing hormone treatment of repeat-breeding dairy cattle. J. Dairy. Sci. 73, 1766-1772. Medicina Veterinaria 4(2) 2005

46 R. Kozdrowski i in. Swanson L.V., Young A.J., 1990. Failure of gonadotropin-releasing hormone or human chorionic gonadotropin to enhance the fertility of repeat-breeder cows when administered at the time of insemination. Theriogenology 34, 955-963. Szczubiał M., 1997a. Badania nad sposobami przywracania zdolności rozrodczych krowom i jałówkom z zaburzeniami płodności o podłoŝu immunologicznym. Część I. Określenie moŝliwości doboru rasy buhaja do skutecznej inseminacji krów z niepłodnością na tle immunologicznym. Annales UMCS, Sectio DD, Medicina Veterinaria, 52, 219-233. Szczubiał M., 1997b. Badania nad sposobami przywracania zdolności rozrodczych krowom i jałówkom z zaburzeniami płodności o podłoŝu immunologicznym. Część II. Skuteczność inseminacji domacicznej wielokrotnie nieskutecznie inseminowanych doszyjkowo krów z immunologicznymi przyczynami niepłodności. Annales UMCS, Sectio DD, Medicina Veterinaria, 52, 235-244. Szczubiał M., 1997c. Badania nad sposobami przywracania zdolności rozrodczych krowom i jałówkom z zaburzeniami płodności o podłoŝu immunologicznym. Część III. Skuteczność krycia buhajem wielokrotnie nieskutecznie inseminowanych krów z immunologicznymi zaburzeniami płodności. 245-254. Annales UMCS, Sectio DD, Medicina Veterinaria, 52, 219-233. Verberckmoes S., Soom A.V., Pauw I.D., Dewulf J., Vervaet Ch., Kruif A., 2004. Assessmant of a new utero-tubal junction insemination device in dairy cattle. Theriogenology 61, 103-115. Vishwanath R., 2003. Artificial insemination: the state of the art. Theriogenology 59, 571-584. Zduńczyk S., Janowski T., 2003. Powtarzanie u krów [w:] Zaburzenia w rozrodzie zwierząt wysokoprodukcyjnych. Puławy, 170-180. INOPPORTUNELY INSEMINATION TIME AS A REASON OF REPEATING OESTRUS IN COWS EFFICIENCY OF THE CHOSEN PROCEDURES ON THE EXAMPLE OF ONE HERD Abstract. In high-productive dairy herds oestrus returning and silent heat is a frequent problem. In one of herds with the problem with oestrus detection the animals was divided on three groups. In the first group during insemination the LH-RH (50 µg lecirelin- Supergestran ) was administrated. In the second group for oestrus synchronisation two injections of cloprostenol (Oestrophan ) with the interval of 11 days was used and the cows was inseminated in 78-82 h after second injection. In third, control group any drugs was administrated for oestrus synchronisation. The percentage of pregnant cows noted 8 week after insemination amounted 50%, 66,6% and 43% respectively. Obtained results suggest that in herds with oestrus detection problem insemination after twice injections of prostaglandin could give a positive effects. Key words: cow, repeat breeder, silent heat Zaakceptowano do druku Accepted for print: 15.11.2005 Acta Sci. Pol.