EKONOMISTA CZASOPISMO POŚWIĘCONE NAUCE I POTRZEBOM ŻYCIA ZAŁOŻONE W ROKU 1900 2014 5 W numerze MARIAN GORYNIA, PIOTR TRĄPCZYŃSKI Determinanty efektywności zagranicznych inwestycji bezpośrednich przegląd wyników badań DOROTA WAWRZYNIAK Klimat inwestycyjny a wpływ opodatkowania przedsiębiorstw na bezpośrednie inwestycje zagraniczne w krajach Unii Europejskiej WIESŁAWA LIZIŃSKA, RENATA MARKS-BIELSKA Napływ bezpośrednich inwestycji zagranicznych a rozwój gospodarczy Polski ANNA TOBOLSKA Bezpośrednie inwestycje zagraniczne w przemyśle Polski: struktura działowa i przestrzenna POLSKA AKADEMIA NAUK KOMITET NAUK EKONOMICZNYCH POLSKIE TOWARZYSTWO EKONOMICZNE WYDAWNICTWO KEY TEXT Indeks 357030 ISSN 2299 6184 Cena 49,20 zł (w tym 23% VAT)
WSKAZÓWKI DLA AUTORÓW 1. Redakcja przyjmuje do oceny i publikacji niepublikowane wcześniej teksty o charakterze naukowym, poświęcone problematyce ekonomicznej. 2. Redakcja prosi o składanie tekstów w formie elektronicznej (dokument MS Word na CD, dyskietce lub e-mailem) oraz 2 egzemplarzy wydruku komputerowego. Wydruk powinien być wykonany na papierze A4 z podwójnym odstępem między wierszami, zawierającymi nie więcej niż 60 znaków w wierszu oraz 30 wierszy na stronie, w objętości (łącznie z tabelami statystycznymi, rysunkami i literaturą) do 30 stron. Opracowania podzielone na części powinny zawierać śródtytuły. 3. Wraz z tekstem należy dostarczyć do Redakcji Oświadczenie Autora. Wzór oświadczenia dostępny jest na stronie www.ekonomista.info.pl 4. Do tekstu należy dołączyć streszczenie (200 słów) składające się z uzasadnienia podjętego tematu, opisu metody oraz uzyskanych wyników. Streszczenie powinno zawierać słowa kluczowe (w języku polskim, rosyjskim i angielskim). 5. Przypisy wyjaśniające tekst należy zamieszczać na dole strony, a dane bibliograficzne w tekście przez podawanie nazwisk autorów i roku wydania dzieła, na końcu zdania w nawiasie. W bibliografii zamieszczonej na końcu tekstu (ułożonej w porządku alfabetycznym) należy podawać: w odniesieniu do pozycji książkowych nazwisko, imię (lub inicjały imion) autora, tytuł dzieła, wydawcę, miejsce i rok wydania; w przypadku prac zbiorowych nazwisko redaktora naukowego podaje się po tytule dzieła; w odniesieniu do artykułów z czasopism nazwisko, imię (lub inicjały imion) autora, tytuł artykułu, nazwę czasopisma ujętą w cudzysłów, rok wydania i kolejny numer czasopisma; w przypadku korzystania z internetu należy podać adres i datę dostępu; powołując dane liczbowe należy podawać ich źrodło pochodzenia (łącznie z numerem strony). 6. W przypadku gdy artykuł jest oparty na wynikach badań finansowanych w ramach programów badawczych, autorzy są proszeni o podanie źródła środków. 7. Rysunki proste, wektorowe, w czerni. Linie na wykresach i pola mogą być w szarościach rysunki powinny być czytelne w tej postaci, bez kolorów i efektów specjalnych (np. cieni, faz, płynnych przejść, tekstur, szrafów, efektów przestrzennych). Format wektorowy PDF, EPS, ostatecznie osadzone wykresy z Excela. 8. Nazewnictwo plików teksty: Autor_Tytuł.docx (np. Jan Kowalski_Gospodarka polska.docx); streszczenia do artykułów: Autor_Streszczenia.docx (np. Jan Kowalski_Streszczenia.docx); ewentualne dodatkowe pliki nazywamy w analogiczny sposób: (np. Jan Kowalski_rysunek01.pdf). 9. Warunkiem przyjęcia tekstu do oceny i dalszej pracy jest podanie przez autora pełnych danych adresowych wraz z numerem telefonicznym i adresem e-mail. Autorzy artykułów są również proszeni o podanie danych do notatki afiliacyjnej: tytuł naukowy oraz nazwa uczelni albo innej jednostki (tylko jedna jednostka). Dane afiliacyjne są zamieszczane w opublikowanych tekstach. 10. Opracowanie zakwalifikowane przez Komitet Redakcyjny do opublikowania na łamach EKONOMISTY, lecz przygotowane przez autora w sposób niezgodny z powyższymi wskazówkami, będzie odesłane z prośbą o dostosowanie jego formy do wymagań Redakcji. 11. Materiały zamieszczone w EKONOMIŚCIE są chronione prawem autorskim. Przedruk tekstu może nastąpić tylko za zgodą Redakcji. 12. Redakcja nie zwraca tekstów i nie wypłaca honorariów autorskich.
2014 5
WYDAWCY Copyright by POLSKA AKADEMIA NAUK KOMITET NAUK EKONOMICZNYCH Copyright by POLSKIE TOWARZYSTWO EKONOMICZNE Copyright by WYDAWNICTWO KEY TEXT RADA PROGRAMOWA Marek Belka, Adam Budnikowski, Krzysztof Jajuga, Wacław Jarmołowicz, Mieczysław Kabaj, Eugeniusz Kwiatkowski, Jan Lipiński, Aleksander Łukaszewicz, Wojciech Maciejewski, Jerzy Osiatyński, Stanisław Owsiak, Emil Panek, Antoni Rajkiewicz, Andrzej Sławiński, Andrzej Wernik, Jerzy Wilkin (przewodniczący Rady), Michał G. Woźniak KOMITET REDAKCYJNY Marek Bednarski, Bogusław Fiedor, Marian Gorynia, Brunon Górecki, Joanna Kotowicz-Jawor, Barbara Liberska, Adam Lipowski (zastępca redaktora naczelnego), Zbigniew Matkowski (sekretarz redakcji), Elżbieta Mączyńska, Adam Noga, Marek Ratajczak, Eugeniusz Rychlewski, Zdzisław Sadowski (redaktor naczelny), Tadeusz Smuga, Jan Solarz, Jan Toporowski, Andrzej Wojtyna Wydanie publikacji dofinansowane przez Ministra Nauki i Szkolnictwa Wyższego oraz dodatkowo przez następujące uczelnie: Uniwersytet Ekonomiczny w Poznaniu, Uniwersytet Ekonomiczny w Katowicach, Uniwerstytet Ekonomiczny w Krakowie, Uniwersytet Łódzki Pierwotną wersją czasopisma jest wersja drukowana Polecamy wersje elektroniczne Ekonomisty (e-issn: 2299 6184) na stronie internetowej www.ekonomista.info.pl Adres Redakcji: 00 042 Warszawa, ul. Nowy Świat 49, tel. 22 55 15 416 oraz 417 http://www.ekonomista.info.pl, redakcja@ekonomista.info.pl Realizacja wydawnicza Wydawnictwo Key Text sp. z o.o., 01 142 Warszawa, ul. Sokołowska 9/410 tel. 22 632 11 36, tel. kom. 665 108 002 www.keytext.com.pl, wydawnictwo@keytext.com.pl Nakład 380 egz., ark. wyd. 11,5
Spis treści In memoriam Janusz B E K S I A K (1929 2014).... 651 Teodor K R A M E R (1926 2014).... 657 Artykuły Marian G O R Y N I A, Piotr T R Ą P C Z Y Ń S K I: Determinanty efektywności zagranicznych inwestycji bezpośrednich przegląd wyników badań... 663 Dorota W A W R Z Y N I A K: Klimat inwestycyjny a wpływ opodatkowania przedsiębiorstw na bezpośrednie inwestycje zagraniczne w krajach Unii Europejskiej 685 Wiesława L I Z I Ń S K A, Renata M A R K S - B I E L S K A: Napływ bezpośrednich inwestycji zagranicznych a rozwój gospodarczy Polski... 707 Anna T O B O L S K A: Bezpośrednie inwestycje zagraniczne w przemyśle Polski: struktura działowa i przestrzenna.... 733 Miscellanea Mariusz Z I E L I Ń S K I, Izabela J O N E K - K O W A L S K A, Adam S O J D A: Reakcje rynku pracy na zmiany koniunktury w dużych krajach Unii Europejskiej... 761 Recenzje i omówienia Marcin G O R A Z D A, Filozofia ekonomii (rec. Artur Walasik).... 775 Innovative Economy as the Subject of Investigation in Theoretical Economics (nota bibl. Oded Stark)... 779 Komunikaty Sądu Konkursowego Nagrody Polskiego Towarzystwa Ekonomicznego im. prof. Edwarda Lipińskiego w 2014 r.... 781 Każ dy ar ty kuł za wie ra stresz cze nie w ję zy ku an giel skim i ro syj skim. * An giel sko ję zycz ne stresz cze nia ar ty ku łów za miesz cza nych w Eko no mi ście są re je strowane w serwisie The Central European Journal of Social Sciences and Humanities : http://cejsh.icm.edu.pl Czasopismu Ekonomista przyznano 10 punktów za publikacje (załącznik do komunikatu Ministra Nauki i Szkolnictwa Wyższego z dnia 17 grudnia 2013 r., na podstawie 14 ust. 2 rozporządzenia Ministra Nauki i Szkolnictwa Wyższego z dnia 13 lipca 2012 r. w sprawie kryteriów i trybu przyznawania kategorii naukowej jednostkom naukowym)
Contents In memoriam Janusz B E K S I A K (1929 2014).... 651 Teodor K R A M E R (1926 2014).... 657 Articles Marian G O R Y N I A, Piotr T R Ą P C Z Y Ń S K I: Determinants of the Effectiveness of Foreign Direct Investments A Review Article... 663 Dorota W A W R Z Y N I A K: Investment Climate and the Effect of Corporate Taxation on Foreign Direct Investments in the EU Countries... 685 Wiesława L I Z I Ń S K A, Renata M A R K S - B I E L S K A: Inflow of Foreign Direct Investment and Economic Development in Poland... 707 Anna T O B O L S K A: Foreign Direct Investment in Poland s Industry: Sectoral and Spatial Structure... 733 Miscellanea Mariusz Z I E L I Ń S K I, Izabela J O N E K - K O W A L S K A, Adam S O J D A: Reactions of the Labour Market on Business Cycles in Major EU Countries.. 761 Book Reviews Marcin G O R A Z D A, Filozofia ekonomii (Philosophy of Economics) (rev. Artur Walasik).... 775 Innovative Economy as the Subject of Investigation in Theoretical Economics (a note by Oded Stark)... 779 Announcements From the Jury of the 2014 Edward Lipiński Award of the Polish Economic Society 781 Each article is followed by a summary in English and Russian. * Abstracts of Ekonomista are reproduced in the The Central European Journal of Social Sciences and Humanities : http://cejsh.icm.edu.pl Magazine Economist awarded 10 points for publications (Annex to the Communication from the Ministry of Science and Higher Education of 17 December 2013, pursuant to 14 para. 2 Regulation of the Minister of Science and Higher Education of 13 July 2012 on the criteria and procedure for granting the category of scientific research institutes)
Содержание Статьи Януш Б Е К С Я К (1929 2014).... 651 Теодор К Р А М Е Р (1926 2014)... 657 Статьи Мариан Г О Р Ы Н Я, Пётр Т Р О М П Ч И Н Ь С К И: Детерминанты эффективности прямых иностранных инвестиций обзор результатов исследований. 663 Дорота В А В Ж И Н Я К: Инвестиционный климат и влияние налогообложения предприятий на прямые иностранные инвестиции в странах Европейского Союза 685 Веслава Л И З И Н Ь С К А, Рената М А Р К С - Б Е Л Ь С К А: Приток прямых иностранных инвестиций в Польшу а развитие экономики... 707 Анна Т О Б О Л Ь С К А: Прямые иностранные инвестиции в промышленности в Польше: видовая и территориальная структура... 733 Разное Мариуш З Е Л И Н Ь С К И, Изабела И О Н Е К - К О В А Л Ь С К А, Адам С О Й Д А: Реакция рынка труда на изменение конъюнктуры в крупных странах ЕС... 761 Рецензии и обзоры Марцин Г О Р А З Д А, Философия экономии (рец. Артур Валасик)... 775 Innovative Economy as the Subject of Investigation in Theoretical Economics (библ. заметка Oded Stark)... 779 Объявления Жюри конкурса на премию Польского экономического общества имени проф. Эдварда Липиньского в 2014 г........ 781 Каждая статья сопровождается резюме на английском и руском языках. * Содержание и резюме статей, помещаемых в Экономисте, a также в The Central European Journal of Social Sciences and Humanities : http://cejsh.icm.edu.pl Журнал Ekonomista получил 10 пунктов за публикации (приложение к сообщению Министра науки и высшего образования от 17 декабря 2013 г. на основании 14 абз. 2 Распоряжения Министра науки и высшего образования от 13 июля 2012 г. по вопросам критериев и процедуры присуждения научной категории научным единицам)
Na uk Po ls ka Ak ad em ia Prof. dr hab. Janusz Beksiak (1929 2014) Cześć Jego pamięci Komitet Redakcyjny
652 In memoriam Janusz Beksiak 1929 2014 25 lipca zmarł Janusz Beksiak. Ekonomii poświęcił 60 lat z 85 lat, które przeżył. Pierwszą w swoim życiu pracę ekonomiczną, skrypt dla studentów pt. Wstępne wiadomości o rozwoju rolnictwa w Polsce Ludowej, opublikował w 1955 r., a ostatnią, zespołową publikację zatytułowaną Falowanie aktywności gospodarczej przypadek Polski w 2013 r. Patrząc na owe 60 lat jako na jedną całość, nie można właściwie napisać o tym, jakim był ekonomistą, czego dokonał, gdyż różna była w tych latach gospodarka, którą badał, różna ekonomia, a wreszcie on sam był różnym, zmieniającym się człowiekiem, różne poglądy reprezentował i różne wyznawał wartości. Dlatego pisząc o Januszu Beksiaku jako ekonomiście, dzielę owe 60 lat uprawiania przez Niego ekonomii na trzy mniej więcej równe okresy. Okres pierwszy, 1953 1972, obejmuje lata od początku kariery do osiągnięcia mistrzostwa w zawodzie. Po krótkim okresie przymiarek został w 1956 r. członkiem zespołu Katedry Ekonomii Politycznej na Wydziale Handlu w SGPiS, kierowanej przez Aleksego Wakara. Uczestniczył tam w powstaniu oryginalnej teorii socjalistycznego systemu gospodarczego. Wydaje się, że są następujące najważniejsze ustalenia tej teorii. Ze względu na brak rynku wyceniającego nakłady i wyniki nie można określić, czy w systemie socjalistycznym gospodarowanie odbywa się efektywnie (w sensie Pareta). Proces kierowania gospodarką składa się z dwóch typów czynności: planowania, czyli wyboru metod i kierunków produkcji w drodze porównywania fizycznych wielkości potencjalnych nakładów i wyników (nazwano to bezpośrednim rachunkiem ekonomicznym), oraz zarządzania, czyli oddziaływania na jednostki gospodarcze realizujące plan, tzn. na producentów i konsumentów. W procesie zarządzania organy kierujące mogą posługiwać się nakazami albo cenami i kosztami stworzonymi po to, aby wykonawcy planu wiedzieli, co mają robić, i aby chcieli to robić. Udział J. Beksiaka w powstaniu tej teorii polegał na rozwinięciu koncepcji pragmatycznego potraktowania kategorii kosztów i cen (temu m.in. posłużyły jego prace nad doktoratem, poświęconym regułom rachunku ekonomicznego w spółdzielniach produkcyjnych) oraz na ukazaniu wpływu technicznych ograniczeń wyboru w procesie planowania (inwestowania) na wzrost gospodarczy. Ten problem rozwinął z kolei w swojej pracy habilitacyjnej Wzrost gospodarczy i niepodzielność inwestycji (1965). Opisana pokrótce teoria socjalistycznej gospodarki przyjęta została z nieufnością, chociażby z tego względu, że pojawiła się na przełomie lat 50. i 60. XX wieku w środowisku ekonomicznym, w którym panował ciągle dość siermiężny marksizm. Jej twórcy byli z jednej strony izolowani, z innej poddani wielostronnej krytyce. Za pozytywny skutek tego można uznać pojawienie się opinii o powstaniu w Polsce odrębnej szkoły ekonomicznej, szkoły wakarowskiej. Dwa argumenty
In memoriam 653 przemawiają za tym, że faktycznie taka odrębna szkoła powstała. Są to: stosunek zespołu, a zwłaszcza jego szefa, profesora Wakara, do rzeczywistości gospodarczej, jaką opisywał, i przyjęty w zespole tryb pracy naukowej. Tryb pracy naukowej opisał m.in. J. Beksiak w jednej ze swych publikacji (Polska gospodarka w XX wieku, 2003): książki wspólne powstawały na zasadzie pełnego uzgodnienia poglądów i rezygnacji z autorstwa poszczególnych fragmentów. Polegało to na tym, że każdy z nas pisał pierwszą wersję określonego fragmentu i przedstawiał ją zespołowi. Dyskutowano nad tekstem i przerabiano go wiele razy tak długo, aż wszyscy zgodzili się firmować go jako współautorzy. ( ) Zdarzało się, że osoba nie mogąca podpisać się pod całością opuszczała zespół. O stosunku ekonomisty do rzeczywistości niejednokrotnie wypowiadał się sam profesor Wakar. Jego zdaniem ekonomiści nie są od tego, aby oceniać, czy panujący system gospodarczy jest dobry czy nie, czy jest czy nie jest sprawiedliwy itp. Ekonomiści powinni przyjąć system jako dany, a ich zadaniem jest sprawdzenie, na ile efektywnie pozwala on wykorzystać zasoby i warunki zewnętrzne i co można w jego ramach zrobić, aby stopień tego wykorzystania zwiększyć. Było to stanowisko pragmatyczne, czy raczej prakseologiczne, chociaż, nawiasem mówiąc, większość członków zespołu uważała system socjalistyczny jako raczej dobry, o czym świadczyło ich spore zaangażowanie polityczne w SGPiS i poza Szkołą. Po ukończeniu pierwszego etapu prac nad teorią gospodarki socjalistycznej, zwieńczonego ukazaniem się zespołowej książki Zarys teorii gospodarki socjalistycznej (1965), nastąpił etap drugi. Zaczęto wtedy opisywać sposoby kierowania poszczególnymi procesami gospodarczymi. J. Beksiak skoncentrował się na opisaniu faktycznej i możliwej roli pieniądza w socjalistycznym systemie gospodarczym, czemu poświęcił kilka artykułów i napisaną ze mną książkę Równowaga gospodarcza w socjalizmie (1972). Idea tych prac była również pragmatyczna. Zaproponowano w nich lek na zaobserwowaną przypadłość gospodarki, ujawniającą się ekspansywnością, czyli występowaniem nieliczącego się z ograniczeniami popytu na składniki nakładów produkcyjnych i dóbr konsumpcyjnych u wszystkich jednostek gospodarczych, z negatywną tego konsekwencją w postaci nierównowagi. Lek ten miał polegać na wykorzystaniu pieniądza, a raczej hamulca pieniężnego w postaci ograniczania dopływu pieniądza do wykonawców planu. Rzecz w tym, że J. Beksiak ze współautorką przedstawili opisaną wyżej koncepcję w sposób nie do końca pragmatyczny; pomysł wykorzystania hamulca pieniężnego został przedstawiony dość blado, a zjawisko ekspansywności systemów zarządzania bardzo przekonująco; nie użyto wprawdzie stwierdzenia o strukturalnej słabości systemu socjalistycznego, ale tak w istocie ta zdolność do wywoływania nierównowagi została odczytana przez odbiorców książki. Pewien rozgłos, związany m.in. z zawartymi w omawianej książce poglądami, nie tylko ugruntował pozycję J. Beksiaka jako dojrzałego ekonomisty, ale postawił go w rzędzie pierwszoplanowych postaci polskiej ekonomii. Sam przyczynił się do utrwalenia tej opinii, wydając w 1972 r. książkę Społeczeństwo gospodarujące, w której wyłożył swoją interpretację teorii gospodarki socjalistycznej, w powstaniu której uczestniczył, i swoje poglądy na najważniejsze kwestie metodologiczne ekonomii, w tym przekonanie, że można
654 In memoriam zaplanować przebieg rozwoju gospodarki kraju i skutecznie ów plan realizować. W 1972 r. uzyskał też tytuł profesora. Lata 1972 1995 to okres, gdy J. Beksiak wyznaczał sposoby reakcji ekonomii na odkrywane cechy gospodarki socjalistycznej. W latach 70. następuje zmniejszenie dystansu między ekonomią szkoły wakarowskiej i panującymi w Polsce poglądami ekonomicznymi. Jest to po części efektem powszechnego sięgania do rozwijających się nauk o zarządzaniu i do korzystania z takich pomysłów jak np. wprowadzone przez Janosa Kornaia rozróżnienie w gospodarce sfery realnej i sfery regulacji. Ekonomię szkoły wakarowskiej i ekonomię ogólnie obowiązującą zbliżają też nowe instytucjonalne warunki, w jakich jest tworzona w tym czasie w Polsce ekonomia. Wówczas to uruchomione zostaje finansowanie wielkich projektów badawczych realizowanych zespołowo przez ekonomistów z różnych ośrodków kraju. J. Beksiak, który pod koniec lat 60. stał się po śmierci kierownika katedry faktycznym szefem szkoły wakarowskiej, bierze udział w realizacji projektów zaplanowanych przez istniejący wówczas Instytut Handlu Wewnętrznego oraz działający w SGPiS Instytut Funkcjonowania Gospodarki Narodowej, co daje mu okazję do współpracy z wieloma ekonomistami. On sam inicjuje badania nad zachowaniem przedsiębiorstw uczestników rynku dóbr konsumpcyjnych. W tym określeniu znajdują wyraz najważniejsze zmiany, jakie zaszły w ekonomicznych poglądach J. Beksiaka i szkoły wakarowskiej. Pojawia się słowo rynek (trochę na wyrost, dla określenia bezpośrednich oddziaływań na siebie dawnych wykonawców planu ). Ci ostatni uzyskują pewną podmiotowość, stąd nazwani są przedsiębiorstwami (także trochę na wyrost, gdyż m.in. kierują się różnymi motywami, a nie jak prawdziwe przedsiębiorstwa osiąganiem zysku); wreszcie ważne są zachowania jednostek gospodarczych, a nie tylko stopień realizacji przez nich planu. Dopuszcza się więc pojawienie się procesów i produktów niezaplanowanych przez gospodarujące społeczeństwo, ale uzgodnionych bezpośrednio między sobą przez producentów przedsiębiorstwa. Praktyka gospodarki socjalistycznej lat 70. nie tylko Polski, ale różnych krajów przynosi jeszcze jedno doświadczenie, mianowicie przypadki ogólnych załamań, które likwidowano, zmieniając zarówno zaplanowane proporcje i sekwencje procesów gospodarczych, jak i przyjęte reguły planowania czy kierowania realizacją planów. W ten sposób w teorii gospodarki socjalistycznej pojawił się dodatkowy obok problemu wyboru najlepszego planu i skutecznego kierowania jego realizacją problem wyboru narzędzi i sposobu kierowania gospodarką lub mówiąc inaczej problem reform i zmian systemu gospodarczego. J. Beksiak poświęcił problemowi zmian systemu kilkanaście lat, a właściwie zajmował się nim do końca życia. Najpierw w publicystycznym artykule opisał i przeanalizował pojawiające się w gospodarkach socjalistycznych napięcia wymagające zmian systemu i możliwy sposób dokonania tych zmian. (O załamaniu i poprawie, Kultura 1980, nr 39). Nieco później poświęcił temu problemowi książkę Zmiany w gospodarce (1982). Nawiasem mówiąc, wspomniany wyżej artykuł z Kultury cieszył się niespotykanym powodzeniem jak na publikacje fachowe, przedrukowały go dziesiątki czasopism w kraju, z autorem przeprowadzano liczne wywiady. Uczynił ten artykuł
In memoriam 655 J. Beksiaka kimś, kogo w dzisiejszym języku nazwano by ekonomicznym celebrytą. Ale poważnie mówiąc, J. Beksiak uzyskał wtedy pozycję, która pozwoliła mu na narzucanie środowisku problemów badawczych; takim problemem teorii gospodarki socjalistycznej stał się problemem reform, którym zajmowano się intensywnie do końca jej istnienia w rzeczywistości społecznej, a nawet jeszcze przez kilka lat później. W tym drugim okresie pracy J. Beksiaka jako ekonomisty wystąpił też epizod Jego bezpośredniego zaangażowania politycznego. W drugiej połowie lat 70. został członkiem zespołu doradców ówczesnego I sekretarza PZPR, Edwarda Gierka, która to przygoda zakończyła się burzliwie w 1979 r. opuszczeniem przez J. Beksiaka zespołu doradców i szeregów PZPR. W latach 80. występował jako doradca Solidarności zarówno jawnej, jak i działającej w podziemiu, a pisząc liczne opracowania o kierunkach i zakresie niezbędnych zmian w systemie gospodarczym przedstawiał coraz wyraźniej wątpliwości co do jakości socjalistycznego systemu gospodarczego. Po wyborach parlamentarnych 1989 r., mniej więcej równolegle z pracą nad Zarysem programu stabilizacyjnego i zmian systemowych (opublikowanym w 1990 r.), był rozważany przez chwilę jako kandydat do objęcia znaczącego stanowiska w rządzie T. Mazowieckiego. Zwyciężyła wtedy alternatywna propozycja programowa i rząd zasilili alternatywni kandydaci. Symbolicznym końcem drugiego okresu w życiu J. Beksiaka ekonomisty było powstanie w 1994 r. pracy O restauracji kapitalizmu w Polsce (1994), w której zniknięcie socjalistycznej gospodarki zaakceptował, przestając mówić o zmianach systemu, a wprowadzając pojęcie restauracja kapitalizmu. Następny okres to lata po 1995 r. Budujący się kapitalistyczny system gospodarczy w Polsce J. Beksiak śledzi, koncentrując się na zmianach pozycji przedsiębiorstwa i roli państwa, którym to pojęciem obejmował polityków i aparat administracyjny. Poświęca temu kilka publikacji, a swoje ustalenia z tego zakresu eksponuje w wydawanych edycjach podręcznika ekonomii. Osiągnąwszy wiek, w którym nabrało się już pewnego dystansu do życia i świata, swoją znaczącą publikację z tego okresu opatruje podtytułem: Eseje historyczno-ekonomiczne (publikacja zbiorowa Gospodarka polska w XX wieku, 1999). Ujawnia w niej swoje stałe zainteresowanie historią, a przystępując do analiz historycznych wykazuje pewną istotną zmianę w warstwie metodycznej dociekań naukowych. Mianowicie, pracując wcześniej nad różnymi problemami systemu gospodarczego, był świadomy, że wiedzę o gospodarce i o możliwych sposobach rozwiązywania jej problemów czerpie z praktyki polskiej gospodarki. Jego twórczości naukowej dlatego towarzyszyły wątpliwości, na ile wyprowadzone z jednostkowych w gruncie rzeczy faktów twierdzenia i prawidłowości mogą być uogólnione na inne przypadki życia gospodarczego.w związku z pisanymi w trzecim okresie pracami historyczno-ekonomicznymi (do takich należy również ostatnia Jego praca o falowaniu polskiej gospodarki) powstaje pytanie, co chce osiągnąć, patrząc na historyczne wydarzenia mające miejsce w Polsce czy w innych krajach przez lustro swojej uogólnionej wiedzy o gospodarce. Czy chce dopełnić istniejące interpretacje wydarzeń historycznych, aby je lepiej rozumieć, czy zmierza do skorygowania
656 In memoriam pewnych zapisów wydarzeń historycznych. Nie poznamy już odpowiedzi Janusza Beksiaka na to pytanie. Aby wypełnić obraz Janusza Beksiaka zapytam, czym poza stworzonymi koncepcjami dał się zapamiętać ludziom, którzy go otaczali. Był niewątpliwie bardzo pracowity. Towarzyski, szybki w reakcjach, wykazywał sporo zdumiewających zainteresowań. Za szczególnie godne pozazdroszczenia uznaję posiadanie przez Janusza Beksiaka tej koniecznej porcji uzdolnień aktorskich, dzięki której mógł przez całe życie być atrakcyjnym dla setek mężczyzn i kobiet, młodych i starszych, w otoczeniu których żył i pracował. Urszula Libura-Grzelońska
Prof. dr hab. Teodor Kramer (1926 2014) Cześć Jego pamięci Komitet Redakcyjny
658 In memoriam Teodor Kramer 1926 2014 20 czerwca 2014 r. zmarł w Bielsku-Białej Profesor Teodor Kramer (ur. 27 marca 1926 r. w Ostrowie k/lublińca), szeroko znany nie tylko w kręgach swojej dziedziny nauki ekonomista oraz nauczyciel akademicki związany z czterema polskimi uniwersytetami ekonomicznymi (w Poznaniu, Krakowie, Wrocławiu i Katowicach), twórca i współorganizator szkół naukowych wrocławskiej i katowickiej handlu, rynku i marketingu 1, jeden z najwybitniejszych prekursorów i promotorów tej ostatniej dyscypliny w Polsce. Jego życiorys studencki to lata 1948 1953 spędzone w Akademii Handlowej w Poznaniu, po powrocie do kraju z Anglii (z armii gen. W. Andersa). Po ukończeniu studiów handlowych pracował w tej uczelni jako asystent, a po doktoracie w 1953 r. jako adiunkt (w katedrze profesora Zbigniewa Zakrzewskiego) 2. Po habilitacji w r. 1962 w Wyższej Szkole Ekonomicznej w Krakowie (jako pierwszy habilitant na Wydziale Produkcji i Obrotu Towarowego) 3 został przeniesiony służbowo do Wyższej Szkoły Ekonomicznej we Wrocławiu i powołany jako docent etatowy na stanowisko kierownika Katedry Ekonomiki Obrotu Towarowego. Pełnił ponadto funkcje prodziekana Wydziału Ekonomiki Przedsiębiorstwa, a w latach 1967 1972 prorektora ds. nauki. Od 1973 r. do 1979 r. był dyrektorem stworzonego przez siebie, unikalnego w skali kraju Instytutu Resortowo-Uczelnianego Handlu i Usług AE we Wrocławiu (na mocy porozumienia Uczelni z ówczesnym ministrem handlu wewnętrznego). Pełnił też liczne funkcje społeczne, m.in. przewodniczącego Komisji Handlu Wojewódzkiej Rady Narodowej we Wrocławiu, przewodniczącego Rady Naukowej Instytutu Handlu Wewnętrznego i Usług w Warszawie, był ponadto członkiem Komitetu Nauk Ekonomicznych PAN (1987 1990, 1996 1999). W okresie wrocławskim swojej pracy zawodowej uzyskał oba tytuły naukowe profesora nadzwyczajnego (1969) i profesora zwyczajnego (1974) 4. Po przeniesieniu w 1979 r. do Katowic pełnił w Akademii Ekonomicznej im. K. Adamieckiego w Katowicach funkcję dyrektora Instytutu Obrotu Towarowego i Usług (do 1987 r.), prorektora ds. współpracy z zagranicą (1987 1990), kierownika Katedry Marketingu (1990 1996). W latach osiemdziesiątych pełnił też wiele funkcji społecznych, m.in. w Polskim Towarzystwie Ekonomicznym, w tym prezesa Oddziału Wojewódzkiego PTE w Katowicach (1985 1989), przewodniczącego Wojewódzkiego Komitetu Olimpiady Wiedzy Ekonomicznej PTE, a w uznaniu 1 Zob. Szkoła marketingu i ekonomiki obrotu towarowego Teodor Kramer, w: Księga 60-lecia Akademii Ekonomicznej im. O. Langego, Wyd. AE, Wrocław 2007, s. 381. 2 Doktorat pt. Lokalizacja młynów gospodarczych (promotor Z. Zakrzewski). 3 Rozprawa habilitacyjna pt. Przemiany rynku wiejskiego w związku z procesem industrializacji, Zeszyty Naukowe, WSE, Poznań 1961. 4 Teodor Kramer. Mistrz-nauczyciel-twórca, Wyd. CBiE, AE, Katowice 1996, s.7; hasło: Kramer Teodor Antoni, Encyklopedia Wrocławia, Wyd. Dolnośląskie, Wrocław 2001, s. 418.
In memoriam 659 zasług dla Towarzystwa piastował godność Prezesa Honorowego Oddziału Katowickiego PTE 5 i wiceprzewodniczącego sekcji ekonomicznej Centralnej Komisji Kwalifikacyjnej ds. Kadr Naukowych (1973 1979). Na przełomie lat 80. i 90. współtworzył Katowicką Szkołę Menedżerów. Pracował także w kilku uczelniach niepublicznych, m.in. w Wyższej Szkole Zarządzania Marketingowego i Języków Obcych w Katowicach oraz w Wyższej Szkole Ekonomiczno-Humanistycznej w Bielsku Białej. Był autorem 186 publikacji, w tym autorskich zwartych 24. Oprócz publikacji krajowych publikował również w języku angielskim i niemieckim, jako visiting professor wykładał w kilku uczelniach zagranicznych (we Wiedniu, Helsinkach i Mediolanie). Odbył też kilka owocnych zagranicznych staży naukowych (m.in. British Council w Londynie i DAAD w Dortmundzie). Początkowo, w poznańskim okresie kariery naukowej, Teodor Kramer interesował się zagadnieniami funkcjonowania handlu i rynku wiejskiego, przemysłu produktów konsumpcyjnych, w tym młynarskiego, w związku z procesami industrializacji kraju w realiach gospodarki socjalistycznej (niedoboru), która od 1956 r. przechodziła kolejne fale niekonsekwentnych reform gospodarczych (z których się najczęściej wycofywano). Z tego okresu pochodzą publikowane prace T. Kramera związane kolejno z doktoratem, koniecznościami zmian w uprawianiu nauk ekonomicznych czy będące pokłosiem prac nad habilitacją 6. W okresie wrocławskim pracy naukowo-dydaktycznej prof. T. Kramera pojawia się kilka jego monografii naukowych poświęconych problemom i ograniczeniom działania mechanizmu rynkowego w gospodarce planowej, w których wykazując niewydolność centralnego planowania opowiada się (sam oraz ze współautorami) za uruchomieniem mechanizmu rynkowego już w tej gospodarce, zarówno w zakresie jego funkcji adaptacyjnej, jak i alokacyjnej (tej ostatniej korygowanej mechanizmami polityki gospodarczej) 7. Tezy te rozwija w pierwszym polskim podręczniku pod jego redakcją z dziedziny analizy rynku 8, a jednocześnie podejmuje dość udane próby wdrożenia niektórych z nich do praktyki gospodarczej, m.in. w tzw. eksperymencie wrocławskim (projekty zaimplementowane tworzenia przedsiębiorstw hurtowo-detalicznych, w których z założenia miały ulec skróceniu 5 T. Kramer, Koleje losu, cz. 1: Z Italii do Polski (wspomnienia Żołnierza), cz. 2: Żywot profesora, Wyd. AE, Katowice 2004, s.171. Zob. też hasło: Kramer, Teodor Antoni, Księga jubileuszowa, Uniwersytet Ekonomiczny, Katowice 2013, s. 201. 6 Zob. prace T. Kramera: Przywróćmy powagę naukom ekonomicznym (współautor), Życie Gospodarcze 1956, nr 1; Lokalizacja młynów gospodarczych, Zagadnienia Ekonomiki Rolnej 1959, nr 5, czy Rynek wiejski a proces industrializacji, PWE, Warszawa 1963. 7 Do tej pory nie ma innej doskonalszej metody uwzględniania preferencji konsumentów jak tylko za pośrednictwem rynku ( ). Chłonność i elastyczność sfery obrotu ( ) muszą być uwzględnione w rachunku producenta. Substytucja potrzeb indywidualnych i środków ich zaspokojenia (przy założeniu wolności wyboru konsumpcji) stwarza ogromną liczbę możliwości, które da się rozwiązać ( ) jedynie poprzez rynek. Rynek ( ) spełnia rolę maszyny liczącej, która służy rozwiązaniu tego rodzaju jednoczesnych równań. (T. Kramer, Funkcjonowanie rynku wewnętrznego w Polsce, PWN, Warszawa 1969, s.16.) Zob. też T. Kramer, L. Żabiński, Rynek w procesie zarządzania gospodarką, PWN, Warszawa 1979. 8 Zob. Analiza rynku, red. T. Kramer, PWE, Warszawa 1971.
660 In memoriam drogi przepływu towarów i informacji, aby uelastycznić rynek) 9. W nurcie aplikacyjnym prac T. Kramera mieściły się też wykonywane z uczniami prace badawcze z analizy rynku, w ujęciach bliskich marketingowym (na przykładach rynków branżowych) 10. Jednocześnie z jego inspiracji były podejmowane prace nad przestrzennymi ujęciami handlu, usług, konsumpcji i rynku (m.in. prace J. Kramer, A. Styś, M. Drewińskiego i in.). Podczas pracy w Akademii Ekonomicznej we Wrocławiu, jak i po 1979 r. w Akademii Ekonomicznej w Katowicach, prof. Teodor Kramer, wbrew oporom części ówczesnego środowiska naukowo-dydaktycznego, walczył o równoprawne miejsce dla nauk handlowych w dziedzinie nauk ekonomicznych i kształcenia akademickiego w zakresie handlu, rynku i konsumpcji w czasach i obu miejscach na Dolnym i Górnym Śląsku, w których dominacja przemysłu, zwłaszcza ciężkiego, była największa, a studia w zakresie handlu uważane za mało ważne i przydatne dla praktyki gospodarczej. Działaniom Profesora wspieranego coraz rozleglej przez małżonkę, Profesor Józefę Kramer, towarzyszyło stale przytaczane przez Nich powiedzenie Marka Aureliusza, że trzeba być mądrym w przemycaniu prawdy. W katowickim okresie pracy zawodowej Teodora Kramera do jego kontynuowanych zainteresowań naukowych i badawczych należą te związane z działaniami rynku i jego mechanizmu w gospodarce, w latach 80. XX w. reformowanej najprzód przez rząd Z. Messnera (zrazu poprzez reformę cen i polityki cenowej autorstwa prof. Z. Krasińskiego, a potem przez kompleksowe przygotowanie rozwiązań przez wicepremiera prof. Z. Sadowskiego), a następnie rząd M. Rakowskiego. Zaowocowały one pracą badawczą przygotowaną na zlecenie spółdzielczości handlowej Społem w Katowicach 11, a następnie kolejną monografią naukową Profesora 12. W latach 80. pojawiają się też współautorski podręcznik i pierwszy autorski skrypt z zakresu marketingu, rozszerzony i następnie wydawany kilkakrotnie w latach 90. i pierwszej dekadzie XXI w. 13 Ściśle rozwijana współpraca prof. Kramera z czołowymi europejskimi profesorami marketingu (z nieżyjącymi już Michaelem Thomasem ze Szkocji oraz Hansem Güntherem Meissnerem z Dortmundu) oraz z polskimi ośrodkami akademickimi, w szczególności z krakowskim, przyniosła w efekcie znany, pierwszy w kraju, Leksykon marketingu, pod red. profesorów Jerzego Altkorna i Teodora Kramera, PWE, Warszawa 1998 (był autorem 52 haseł). W 1998 r. prof. T. Kramer pełnił funkcję recenzenta w związku z nadaniem prof. Philipowi Kotlerowi przez 9 T. Kramer, Podstawy eksperymentu wrocławskiego w dziedzinie handlu wewnętrznego, Handel Wewnętrzny 1970 nr 3. 10 Zob. np. T. Kramer, E. Michalski, Popyt ludności miasta Wrocławia na zmechanizowany sprzęt domowy, Eldom, Wrocław, 1966. 11 T. Kramer, J. Kramer, L. Żabiński, Rynkowe struktury organizacyjne w warunkach reformy gospodarczej, Wyd. AE, Katowice 1987. 12 T. Kramer, Rynek Reforma Równowaga, PWN, Warszawa 1989. 13 R. Głowacki, Z. Kossut, T. Kramer, Marketing, PWN, Warszawa 1984; T. Kramer, Marketing, Wyd. AE, Katowice 1983; T. Kramer, Podstawy marketingu, PWE, Warszawa 1996, 2004.
In memoriam 661 Akademię Ekonomiczną w Krakowie godności doktora honoris causa. Od 2010 r. prof. T. Kramer był na emeryturze. O licznych jeszcze innych zasługach T. Kramera dla nauki, dydaktyki i rozwoju współpracy z gospodarką i uczelniami zagranicznymi można wiele pisać (był np. twórcą i propagatorem słynnych konferencji wiślańskich PTE, wraz z Małżonką prowadził także program popularno-naukowy TVP Katowice U Kramerów, propagujący kulturę ekonomiczną i racjonalne gospodarowanie). Był wyśmienitym, bardzo cenionym dydaktykiem, w sposób kompetentny i literacki zarazem przekazującym rozległą wiedzę studentom i współpracownikom. Wypromował 10 profesorów, 20 doktorów, ponad 700 dyplomantów. Wyróżniony został: tytułem doktora honoris causa Akademii Ekonomicznej we Wrocławiu w 2001 r., licznymi nagrodami naukowymi Ministra Nauki i Szkolnictwa Wyższego oraz najwyższymi odznaczeniami państwowymi (Krzyżem Komandorskim Odrodzenia Polski), resortowymi (Medalem Komisji Edukacji Narodowej) czy społecznymi (Odznaką Złotą z Wieńcem PTE). W pamięci uczniów i współpracowników, studentów i praktyków pozostaje jego obraz jako mistrza doskonałego i spolegliwego nauczyciela. Leszek Żabiński
A R T Y K U Ł Y MARIAN GORYNIA, PIOTR TRĄPCZYŃSKI* Determinanty efektywności zagranicznych inwestycji bezpośrednich przegląd wyników badań 1 Wprowadzenie Robbins (1933) uważał ekonomię za dyscyplinę, której przedmiotem zainteresowania jest ludzkie zachowanie jako stosunek między danymi celami i ograniczonymi środkami o alternatywnych zastosowaniach. W najprostszym rozumieniu ekonomia zajmuje się efektywnością rynków w alokacji i koordynacji zastosowań zasobów (Gorynia, Jankowska, Owczarzak 2005). Pojęcie efektywności może być w ekonomii odnoszone do wszystkich przejawów ekonomicznej aktywności człowieka. Specyficznym i stale zyskującym na znaczeniu obszarem pomiaru efektywności jest sfera współpracy gospodarczej z zagranicą, co wynika z dynamicznego rozwoju procesów internacjonalizacji i globalizacji. Ocena efektywności jest w tym obszarze bardzo ważna, gdyż służy określeniu korzyści z międzynarodowej współpracy gospodarczej. Subdyscyplina określana w literaturze jako biznes międzynarodowy koncentruje uwagę na mikroekonomicznych aspektach współpracy gospodarczej z zagranicą, wśród których istotną rolę odgrywają zagraniczne inwestycje bezpośrednie (Gorynia 2012). Odpowiedź na pytanie, jakie czynniki wpływają na efektywność zagranicznych inwestycji bezpośrednich jest ważna zarówno z poznawczego, jak i z aplikacyjnego punktu widzenia. Fundamentalnym celem poznawczym badań w biznesie międzynarodowym powinny być źródła międzynarodowego sukcesu i niepowodzenia przedsiębiorstw (Peng, 2004). Wieloletnie badania nad współzależnością pomiędzy * Prof. dr hab. Marian Gorynia Katedra Konkurencyjności Międzynarodowej, Uniwersytet Ekonomiczny w Poznaniu, e-mail: m.gorynia@ue.poznan.pl; Piotr Trąpczyński, Katedra Konkurencyjności Międzynarodowej, Uniwersytet Ekonomiczny w Poznaniu, e-mail: piotr.trapczynski@ue.poznan.pl 1 Projekt został sfinansowany ze środków Narodowego Centrum Nauki przyznanych na podstawie decyzji DEC-2012/07/N/HS4/00283.
664 Marian Gorynia, Piotr Trąpczyński stopniem umiędzynarodowienia a wynikami ekonomicznymi przedsiębiorstw przyczyniły się do rozwoju dorobku teoretycznego i empirycznego, generując zarazem niespójne wyniki odnośnie do kierunku oraz siły tej relacji (Li 2007). Brak zdecydowanych korzyści związanych z zagraniczną ekspansją próbowano uzasadnić m.in. rosnącymi kosztami umiędzynarodowienia. W celu kompensacji tych kosztów przedsiębiorstwa muszą natomiast skutecznie wykorzystywać swoje zasoby w krajach goszczących o zróżnicowanej charakterystyce (Matysiak, Bausch 2012; Verbeke, Brugman 2009). Uzasadniona wydaje się zatem analiza determinant sukcesu na poziomie zagranicznych filii, a nie wyłącznie przedsiębiorstwa macierzystego, bowiem konkurencja w biznesie międzynarodowym odbywa się w rosnącym stopniu na poziomie krajów goszczących (Nguyen 2011). Konsekwencjom podjęcia zagranicznych inwestycji bezpośrednich (ZIB) na poziomie mikroekonomicznym poświęcono jak dotąd jednak niewiele uwagi (Gorynia, Nowak, Wolniak 2007). W istniejącej literaturze można jednocześnie zaobserwować brak kompleksowego przeglądu i krytycznej oceny dotychczasowych badań nad determinantami wyników ekonomicznych ZIB. Głównym celem tego artykułu jest identyfikacja kluczowych determinant efektywności ZIB oraz kierunku ich oddziaływania. Realizacji tego celu służy próba konceptualizacji pojęcia efektywności ZIB, po której autorzy dokonują przeglądu istniejących badań poświęconych wynikom zagranicznych filii. W wyniku przeglądu zostały wyróżnione cztery nurty badawcze, odrębne pod względem teoretycznym i koncepcyjnym. Podsumowując przeprowadzone rozważania, autorzy wskazują na kierunki dalszych badań. 1. Efektywność zagranicznej ekspansji przedsiębiorstw Odnosząc wspomnianą we wstępie definicję ekonomii według Lionela Robbinsa (1933, 2007) do poziomu mikroekonomicznego, można przyjąć, iż mikroekonomia zajmuje się zwłaszcza alokacją i koordynacją zastosowań zasobów na poziomie przedsiębiorstw 2 (Gorynia 2008, s. 41). W literaturze można stwierdzić brak jednolitej terminologii czy koncepcyjnych fundamentów oceny wyników organizacji 3. W koncepcjach prakseologicznych powstał rozbudowany aparat pojęciowy odnoszący się do zagadnień efektywności. Efektywność jest tutaj rozumiana jako dodatnia cecha działań dających jakiś oceniany pozytywnie wynik bez względu na to czy był on zamierzony, czy nie zamierzony (Gorynia 1995, s. 67). W ekonomii pojęcie efektywności jest sprowadzane do wydajności (maksymalizacji efektu przy danych środkach) lub oszczędności 2 Zdefiniowanie rozpatrywanego poziomu efektywności jest o tyle istotne, że dążenie do efektywności na poziomie przedsiębiorstw nie musi być tożsame z maksymalizacją efektywności na poziomie gospodarki, co uwidocznił niedawny kryzys finansowy (zob. Koronowski 2012, s. 164). 3 Szerzej na ten temat zob. Gorynia i Trąpczyński (2014).
Determinanty efektywności zagranicznych inwestycji bezpośrednich 665 (minimalizacji nakładów przy założonym efekcie) (Otta, Gorynia 1991). Stąd w dyscyplinie tej dominują miary wydajności stanowiące relacje osiągniętych wyników do poniesionych nakładów. Z drugiej strony w ekonomii są stosowane również miary rentowności obrazujące relacje wyniku finansowego do kosztów (Li 2007). Na gruncie teorii organizacji i zarządzania można natomiast zauważyć wszechstronne podejście do zagadnienia efektywności, które wzbogaca ujęcie dominujące w ekonomii. Koncepcje efektywności organizacyjnej wskazują na potrzebę uwzględnienia po stronie nakładów i efektów istotnych czynników, niekoniecznie pozwalających wyrazić się w postaci pieniężnej, zwracając uwagę na rolę kontekstu zewnętrznego, wyrażającą się m.in. w zdolności do przetrwania lub przystosowania się do otoczenia (Gorynia 1995). Venkatraman i Ramanujam (1986, s. 803), odnosząc się do obszaru zarządzania strategicznego, proponują podejście klasyfikacyjne, zgodnie z którym efektywność organizacyjna jest pojęciem szerszym, zawierającym w sobie finansowe i operacyjne (niefinansowe) wyniki przedsiębiorstwa. Uznając konieczność szerokiego rozumienia efektywności, wykraczającego poza kategorie czysto finansowe, Buckley, Pass i Prescott (1988, s. 176) wprowadzają iunctim pomiędzy pojęciem efektywności a konkurencyjnością przedsiębiorstwa, rozumianą jako zdolność do wytwarzania i sprzedaży dóbr, których cena oraz pozacenowe atrybuty przedstawiają atrakcyjniejszą ofertę w porównaniu z krajowymi i zagranicznymi konkurentami. Efektywność stanowi wynikowy wymiar konkurencyjności (competitive performance), dający wyraz skutecznego wykorzystania posiadanych zasobów w procesie konkurowania. Gorynia (2002) formułuje pojęcie pozycji konkurencyjnej, którą określa jako wynik oceny oferty przedsiębiorstwa przez rynek. Proponowana kwantyfikacja pozycji konkurencyjnej uwzględnia zarówno finansowe, jak i operacyjne wymiary efektywności przedsiębiorstwa, obejmując z jednej strony rentowność czy relatywny poziom kosztów, a z drugiej strony zmienne niefinansowe, jak udział w rynku czy poziom lojalności nabywców. Skupiając uwagę na zagadnieniu zagranicznej ekspansji przedsiębiorstw, maksymalizację wyników osiąganych za granicą można uznać za zagadnienie o charakterze fundamentalnym (Brouthers 2002) 4. W zależności od poziomu analizy można wyróżnić badania poświęcone wpływowi stopnia umiędzynarodowienia na efektywność całego przedsiębiorstwa oraz badania skupiające się na efektywności poszczególnych form działalności na rynkach zagranicznych. W pierwszej kategorii badań dominuje koncentracja na księgowych miernikach wyników ekonomicznych (Li 2007). Obok wskaźników rentowności stosowano również miary efektywnościowe, takie jak stosunek kosztów operacyjnych do przychodów ze sprzedaży (Gomes, Ramaswamy 1999) czy techniczną efektywność produkcji (Li 2008). Ta druga miara efektywności jest definiowana jako zdolność do osiągania najwyższego poziomu produkcji przy danych nakładach, na którą wpływają czynniki zewnętrzne, związane z charakterystyką krajów goszczących i branży, a z drugiej 4 Szerzej na temat teoretycznych podstaw zagranicznej ekspansji przedsiębiorstw zob. Gorynia i Trąpczyński (2014).
666 Marian Gorynia, Piotr Trąpczyński strony czynniki na poziomie przedsiębiorstwa, jak stopień umiędzynarodowienia czy wielkość przedsiębiorstwa. Druga grupa badań odnosi się do wyników osiąganych za pomocą specyficznych form zagranicznej ekspansji. Oprócz badań porównujących wyniki ekonomiczne przedsiębiorstw stosujących różne formy działalności zagranicznej, takie jak własne filie, joint venture czy eksport (np. Brouthers, Brouthers, Werner 1999, 2000, 2003), większość badań skupiała się na efektywności samej działalności zagranicznej realizowanej w określonej formie. Zawężając uwagę do prac poświęconych wynikom ZIB, pojęcie efektywności jest w polskiej literaturze często stosowane w kontekście oceny opłacalności projektów inwestycyjnych, opierającej się na tych samych przesłankach metodologicznych, które dotyczą wyboru inwestycji krajowych (Jaworek, Szóstek 2008; Najlepszy 2000). Ponieważ ocena efektywności wiąże się z oszacowaniem przyrostowych przepływów pieniężnych generowanych przez zagraniczny projekt, można tu mówić o efektywności ex ante, ograniczonej do kategorii finansowych. Przyjmując szerszą koncepcję efektywności, przedmiotem rozważań powinien być stopień realizacji zarówno finansowych, jak i niefinansowych wyników zagranicznych filii, a zatem efektywność ex post. W dotychczasowym dorobku badawczym z zakresu wyników zagranicznych filii, często stosowano obiektywne mierniki, obejmujące zmienne finansowe o charakterze księgowym lub oparte na rynkach kapitałowych, jak również zmienne niefinansowe, np. przetrwanie zagranicznej filii na rynku (Nguyen 2011). Ponadto wykorzystywano miary subiektywne oparte na ocenie wyników filii przez menedżerów w określonej skali (zob. np. Delios, Xu, Beamish 2008) lub, w węższym kontekście rentowności, spośród stanów zysk, strata lub próg rentowności (zob. np. Nitsch, Beamish, Makino 1996). W świetle powyższej dyskusji zasadne wydaje się stwierdzenie, iż jednoczesne wykorzystanie subiektywnych miar finansowych i niefinansowych wyników ZIB jest bliższe omawianej wcześniej koncepcji efektywności niż pojedyncze, obiektywne wskaźniki. 2. Metodyka i założenia przeglądu badań Pojęcie efektywności ZIB oraz jej determinant tylko pośrednio pojawia się w istniejącym dorobku teoretycznym (Gorynia, Trąpczyński 2014). Tym samym zasadna wydaje się próba diagnozy obecnych wyników badań z uwzględnieniem ich normatywnych ocen odnośnie do efektywności ZIB. Celem przeprowadzonego badania literatury jest wyodrębnienie kluczowych determinant wyników zagranicznych filii i określenie kierunku ich wpływu. Badanie objęło wiodące czasopisma naukowe z zakresu zarządzania, marketingu, strategii przedsiębiorstw i biznesu międzynarodowego, dostępne poprzez bazy danych EBSCOhost, ScienceDirect, Emerald, JSTOR
Determinanty efektywności zagranicznych inwestycji bezpośrednich 667 i ProQuest 5. Triangulacja tych źródeł miała na celu maksymalizację wyników wyszukiwania, biorąc pod uwagę ograniczoną liczbę artykułów poświęconych tej problematyce. Po zakończeniu procesu gromadzenia źródeł literaturowych, streszczenia zebranych prac zostały poddane wstępnej ocenie w celu zapewnienia ich zgodności z celami niniejszego przeglądu. W ten sposób do ostatecznego przeglądu wyselekcjonowano 84 badania empiryczne. W dotychczasowych przeglądach literatury z zakresu zarządzania wykorzystywano metody ilościowe lub jakościowe, w zależności od celów i przedmiotów przeglądu (szerzej zob. Schmid, Kotulla 2009). Zgodnie z celem niniejszego przeglądu została przyjęta metodyka łącząca metody jakościowe i ilościowe. W deskryptywnej części jakościowej zgromadzony materiał literaturowy został poddany tzw. analizie treści (content analysis) (Seuring, Gold 2012), obejmującej następujące wymiary: 11 podejście teoretyczne, stanowiące punkt wyjścia dla omawianych badań; 11 badane zmienne (zależne i niezależne z uwzględnieniem zmiennych moderujących i kontrolnych); 11 metody badawcze (źródła danych, próby badawcze, procedury analityczne); 11 wyniki badań. Analiza jakościowa, z uwagi na jej subiektywny charakter, została uzupełniona o ilościową analizę kierunku wpływu zmiennych wyjaśniających na zmienne wyrażające efektywność ZIB. Zastosowana została metoda liczenia głosów (vote- counting), podsumowująca dla każdej zmiennej wyjaśniającej liczbę badań, w których ma ona pozytywny, zerowy lub negatywny wpływ na poszczególne zmienne zależne (Zou, Stan 1998). Metoda ta nie umożliwia dokładnej analizy wielkości efektów badanych zmiennych, wykorzystywanej w metodach metaanalitycznych. Zastosowanie metaanalizy do badań stosujących próby badawcze o różnej strukturze i wielkości, heterogeniczne sposoby operacjonalizacji zmiennych oraz narzędzia statystyczne, co ma miejsce w przypadku badań nad wynikami zagranicznych filii, byłoby utrudnione (Sousa, Martínez-López, Coelho 2008). W przeprowadzonym przeglądzie badań przyjęto wiele założeń upraszczających: 11 Uwagę ograniczono do badań poświęconych determinantom wyników zagranicznych filii, powstałych w różnej postaci (przejęcia, joint ventures, greenfield). W analizie zostały pominięte badania nad postinwestycyjną efektywnością fuzji i przejęć, jak również uwarunkowań sukcesu kooperacji w biznesie międzynarodowym (spółek joint venture, aliansów strategicznych itp.), z uwagi na obszerność tych nurtów badawczych i ograniczony zakres niniejszego opracowania. 11 Okres analizy nie podlega żadnym ograniczeniom z uwagi na ograniczoną liczbę badań poświęconych tej problematyce (z wyłączeniem zagadnień wymienionych w poprzednim punkcie), co może ograniczać porównywalność wyników badań. 5 Źródła brane pod uwagę zawężono wyłącznie do publikacji recenzowanych, obejmujących monografie i artykuły naukowe oraz materiały konferencyjne.
668 Marian Gorynia, Piotr Trąpczyński 11 Zgodnie z przeprowadzoną dyskusją terminologiczną zostało przyjęte holistyczne pojęcie efektywności ZIB, oparte na koncepcji pozycji konkurencyjnej Goryni (2002). Zgodnie z nim analiza efektywności powinna obejmować zarówno finansowe, jak i niefinansowe miary wyników. 3. Wyniki przeglądu badań 6 W dotychczasowym dorobku empirycznym można wyróżnić cztery odrębne nurty badawcze, w różnym stopniu podkreślające znaczenie danych determinant efektywności: Formy ZIB a efektywność ZIB Pierwsze badania w tym zakresie, oparte na logice kosztów transakcyjnych, wskazywały na najwyższą efektywność inwestycji greenfield, za którymi znalazły się spółki joint venture i przejęcia (Woodcock, Beamish, Makino 1994; Nitsch, Beamish, Makino 1996). Ich argumentacja opiera się na różnicach w kosztach zarządzania filią założoną w określonej formie. Efektywność danej formy ZIB może jednak mieć charakter sytuacyjny, co wynika z samych założeń teorii kosztów transakcyjnych (Anderson, Gatignon 1986). Kolejne prace wykazały, że wybór formy ZIB zależy od konfiguracji czynników instytucjonalnych (ograniczeń prawnych) i kulturowych (warunkujących potencjał rynku i ryzyko inwestycyjne) (Brouthers 2002) czy niepewności otoczenia (Brouthers, Brouthers, Werner 2000, 2003). Autorzy dochodzą do wniosku, że formy ZIB wybrane zgodnie z przewidywaniami teorii kosztów transakcyjnych, rozszerzonej o czynniki instytucjonalne, prowadzą do lepszych wyników zagranicznej ekspansji. Wynikom tym przeczy jednak badanie Kima i Graya (2008), według którego formy ZIB wybrane na podstawie takich przesłanek przynoszą gorsze wyniki niefinansowe i porównywalne finansowe. Rezultat ten może wiązać się z nieuwzględnieniem przez teorię kosztów transakcyjnych istotnych zmiennych na poziomie zasobów i zdolności przedsiębiorstwa, w tym efektu uczenia się poprzez doświadczenie, jak i jego strategii (Peng 2001). Na brak uniwersalnej wyższości poszczególnych form ZIB wskazują badania porównujące wyniki własnych filii i wspólnych przedsięwzięć, wskazując na gorsze wyniki finansowe własnych filii w krajach o wyższych restrykcjach prawnych (Makino, Beamish 1998), w porównaniu z joint ventures z partnerem doświadczonym na rynku docelowym (Ogasavara, Hoshino 2007) czy w krajach o większym dystansie kulturowym (Mulok, Azimah, Ainuddin 2010). Z drugiej strony niektóre badania dowodzą wyższości własnych filii w obliczu wyższego dystansu instytucjonalnego (Gaur, Lu 2007) lub sugerują brak statystycznej zależności (Pangarkar, Lim 2003). Zwracano ponadto uwagę na wyższą efektywność wła- 6 Wyniki przeglądu zostały również przedstawione w: Gorynia i Trąpczyński (2014).