AGROTERRORYZM WYZWANIEM DLA KWARANTANNY I OCHRONY ROŚLIN

Progress in Plant Protection / Postępy w Ochronie Roślin, 46 (1) 2006 AGROTERRORYZM WYZWANIEM DLA KWARANTANNY I OCHRONY ROŚLIN JERZY J. LIPA Instytut Ochrony Roślin Zakład Metod Biologicznych i Kwarantanny Miczurina 20, 60-318 Poznań J.J.Lipa@ior.poznan.pl I. WSTĘP Międzynarodowa Konwencja o Biologicznej Różnorodności (CBD), a przede wszystkim Międzynarodowa Konwencja Ochrony Roślin (IPPC) zapobiegają lub spowalniają rozprzestrzenianie się organizmów obcych, w tym agrofagów (chwasty, szkodniki, patogeny), co następuje w wyniku ich naturalnej migracji oraz międzynarodowego handlu produktami rolno-spożywczymi oraz leśnymi (Lipa 2003, 2006). Nadzór fitosanitarny w tym zakresie wykonują właściwe służby państwowe, a w Polsce zadania te wypełnia Państwowa Inspekcja Ochrony Roślin i Nasiennictwa (PIORiN). Jednakże w ostatnich latach zagrożenie fitosanitarne na różnych kontynentach oraz w poszczególnych krajach dramatycznie wzrosło, nie tylko wskutek intensyfikacji handlu międzynarodowego i zmian klimatu, ale także wskutek innych przyczyn. Wykorzystanie agrofagów stało się bowiem obiektem zainteresowania międzynarodowych grup terrorystycznych w celach destabilizacji sytuacji gospodarczej w określonych państwach, w następstwie zniszczenia ich zasobów żywnościowych lub spowodowania ograniczeń eksportu i importu artykułów rolno-spożywczych. Wiadomo, że niektóre państwa, m.in., USA, ZSRR, Irak i inne, realizowały lub realizują ofenzywno-obronne programy badawczo-rozwojowe z zakresu wojny biologicznej z użyciem agrofagów, chociaż zabrania tego Konwencja o Zakazie Rozwoju, Produkcji i Przechowywaniu Broni Biologicznej i Toksycznej (BTWC) (Alibek 1999; Whitby i Rogers 1997). Z powyższych względów zagadnienie bioterroryzmu i agroterroryzmu zasługuje na uwagę środowiska specjalistów ochrony roślin w Polsce i dlatego zasadne jest uwzględnienie tej problematyki w programie XLVI Sesji Naukowej Instytutu Ochrony Roślin. II. BIOTERRORYZM I AGROTERRORYZM Zamierzone wykorzystanie biologicznych czynników chorobotwórczych mikroorganizmów i pasożytniczych wyższych organizmów lub ich toksyn przeciw ludności

Agroterroryzm 163 jakiegoś kraju nazywamy bioterroryzmem. Natomiast przypadki bioterroryzmu skierowane przeciw zasobom roślin uprawnych, zwierzętom hodowlanym oraz zmagazynowanym produktom rolnym i spożywczym określa się jako agroterroryzm (DaSilva 1999). Agroterroryzm czyli rolniczy bioterroryzm to zagrożenie jaki wrogi kraj, pojedynczy terrorysta lub ich grupa może stworzyć dla naszego bezpieczeństwa wykorzystując w tym celu: (1) agrofagi choroby i szkodniki roślin oraz chwasty; (2) wirusy, bakterie i toksyny chorobotwórcze dla zwierząt hodowlanych; (3) genetycznie zmodyfikowane organizmy roślinne lub zwierzęce o niepożądanych cechach co sprawia, że wytworzone z nich produkty rolno-spożywcze nie nadają się do spożycia i eksportu (Moncke 2005; Rogers i wsp. 1999). Agroterroryści zakładają, że skutkiem niezauważonego lub zauważonego ataku będzie: (1) destabilizacja ekonomiczna w kraju i duże straty gospodarcze, a przykładem tego mogą być straty oceniane na 9 miliardów dolarów powstałe w Anglii w 2001 roku w pogłowiu zwierząt wskutek epizoocji choroby pyska i racic; (2) panika wśród konsumentów określonych produktów spożywczych; (3) śmiertelne ofiary wśród ludności wskutek zoonoz czyli chorób odzwierzęcych; (4) spadek zaufania społeczeństwa do władz państwowych (Lewandowska 2001). O znaczeniu powyższych zagrożeń świadczy fakt, że w internecie na hasło bioterrorism uzyskuje się ponad 14 milionów odpowiedzi w języku angielskim, a na hasło agroterrorism uzyskuje się ponad 100 tysięcy odpowiedzi. Natomiast na te same hasła w języku polskim uzyskuje się ponad 40 000 odpowiedzi odnoszących się do bioterroryzmu oraz tylko 23 odpowiedzi dotyczących agroterroryzmu. Dane te wskazują na konieczność upowszechnienia tych terminów oraz określonej tematyki w polskim piśmiennictwie rolniczym oraz w kręgach osób działających w naukach rolniczych w Polsce. III. AGROTERRORYZM W XX WIEKU Akty o charakterze bioterroryzmu i agroterroryzmu znano już w starożytności. Najbardziej znany przykład to biblijny opis plag egipskich, czyli pomoru wśród niemowląt oraz zniszczenia plonów zbóż i innych roślin uprawnych wskutek plagi szarańczy. Jak wiemy ze Starego Testamentu plagi te zmusiły Faraona do uwolnienia ludu Izraela z niewoli egipskiej. Podejrzenia oraz udowodnione przykłady współczesnych aktów agroterroryzmu można znaleźć na stronach internetowych Agroterroryzm chronologia ataków bronią chemiczno-biologiczną na rośliny uprawne oraz zwierzęta domowe w latach 1915 2000 (Internet 1), z których przytoczę tylko trzy: 1943 Niemcy zrzucają z samolotów stonkę ziemniaczaną (Leptinotarsa decemlineata) na Wyspy Brytyjskie; 1950 Rząd NRD oskarża Stany Zjednoczone o umyślne zrzucanie z samolotów stonki ziemniaczanej (L. decemlineata) celem zniszczenia pól ziemniaka; 1996 Rząd USA oskarża Kubę o agroterrorystyczne wprowadzenie raka drzew cytrusowych celem zniszczenia sadów na Florydzie, natomiast rząd Kuby oskarża USA o agroterrorystyczne wprowadzenie wciornastka palmowego (Thrips palmi) celem zniszczenia plantacji palm i innej roślinności na Kubie (Zilinskas 1999).

164 Progress in Plant Protection / Postępy w Ochronie Roślin, 46 (1) 2006 IV. MIĘDZYNARODOWE I NARODOWE INICJATYWY ZAPOBIEGANIA I ZWALCZANIA AGROTERRORYZMU Samolotowy, samobójczy atak terrorystów na budynek Światowego Centrum Handlowego (WTC) w Nowym Jorku w dniu 11 września 2001 roku pobudziły rząd USA oraz wiele międzynarodowych organizacji do wprowadzenia wielu regulacji ustawodawczo-organizacyjnych celem zapobiegania, ochrony przed oraz zwalczania terroryzmu. Uznano bowiem, że przyjęta w 1972 roku Konwencja o Zakazie Rozwoju, Produkcji i Przechowywaniu Broni Biologicznej i Toksycznej (BWTC) nie chroni przed atakami bio- i agroterrorystów. 1. Inicjatywy podejmowane przez FAO Organizacja Rolnictwa i Wyżywienia (FAO) jest depozytariuszem Międzynarodowej Konwencji Ochrony Roślin (ICCP) i z tego względu jest odpowiedzialna za egzekwowanie jej przestrzegania przez państwa członkowskie, a także przystosowywania Konwencji do różnych sytuacji. Z tego względu Komitet Rolniczy FAO (COAG) na 17. Sesji w 2003 roku przyjął program działania pt. Biobezpieczeństwo Żywności i Rolnictwa (Biosecurity in Food and Agriculture) obejmujący programy prewencji i zwalczania agroterroryzmu. 2. Antyterrorystyczna ustawa i dyrektywa USA Z uwagi na ekonomiczne, psychologiczne i polityczne następstwa terrorystycznego ataku 11 września 2001 roku na budynek WTC w Nowym Jorku, podjęto w USA niezwykle intensywne i szerokie wysiłki organizacyjne i ustawodawcze, związane z zapobieganiem i zwalczaniem bioterroryzmu i agroterroryzmu. Najdobitniejszym wyrazem tego jest przyjęcie przez Kongres w 2002 roku Ustawy o Ochronie przed Rolniczym Bioterroryzmem (ABPA 2002) oraz wdrożenie w 2004 roku Dyrektywy o Obronie Zdrowia, Rolnictwa i Żywności Stanów Zjednoczonych (HPSD), które regulują różne zagadnienia w tym zakresie (USDA-APHIS 2002). Ustawa ABPA 2002 określa, że czynnik biologiczny groźny z punktu widzenia terroryzmu to: Jakikolwiek mikroorganizm lub wirus, substancja infekcyjna lub biologiczny produkt, który może być genetycznie lub biotechnologicznie zmieniony, lub jakikolwiek naturalnie występujący lub bioinżynieryjny komponent jakiegokolwiek mikroorganizmu, wirusa, substancji infekcyjnej, lub produkt biologiczny zdolny do spowodowania: 1) śmierci, choroby lub innego zaburzenia biologicznego u człowieka, zwierzęcia, rośliny lub innego żywego organizmu, 2) zepsucia się żywności, wody, urządzeń, lub jakichkolwiek materiałów, 3) szkodliwych zmian w środowisku. Ustawa ta zobowiązuje Ministerstwo Rolnictwa (USDA) do: 1) ustalenia wykazu toksyn, wirusów, mikroorganizmów i wyższych organizmów, które mogą stanowić zagrożenie dla amerykańskiego rolnictwa; 2) upoważniania i prowadzenia rejestru laboratoriów i instytutów, w których takie mikroorganizmy i toksyny mogą być przechowywane i badane. Ustawa wymienia m.in. szarkę śliw (Plum Pox Potyvirus), śluzaka ziemniaka (Ralstonia solanacearum), raka ziemniaka (Synchytrium endobioticum) oraz niektóre inne

Agroterroryzm 165 agrofagi takich upraw jak: drzewa cytrusowe, kukurydza, ziemniak, ryż, soja i drzewa pestkowe. Ministerstwo Rolnictwa USA oraz Ministerstwo Zdrowia Publicznego USA ustaliły Listę Wybranych Czynników (tzw. Select Agent List), która obejmuje 54 gatunki mikroorganizmów podzielonych na trzy grupy: grupa szkodliwych dla ludzi 21 gatunki; grupa szkodliwych dla ludzi i zwierząt 23 gatunki; grupa szkodliwych dla roślin uprawnych 10 gatunków (tab. 1). Tabela 1. Wykaz szczególnie niebezpiecznych sprawców chorób roślin uprawnych wymienionych w ustawie i dyrektywie o agroterroryzmie w USA (USDA-APHIS 2002) Table 1. List of particularly dangerous plant pathogens listed in the ABPA Act and in the HSDP-9 Directive in the USA (USDA-APHIS 2002) Nazwa choroby Plant disease Zielenienie cytrusów Citrus greening Mączniak rzekomy kukurydzy Philippine downy mildew of corn Rdza soi Soybean rust Szarka śliw Plum pox of stone fruits Bakteryjny uwiąd (śluzak) ziemniaka Bacterial wilt, brown rot of potato Mączniak pasiasty kukurydzy Brown stripe downy mildew of corn Rak ziemniaka Potato wart or potato canker Bakteryjna smugowatość liści ryżu Bacterial leaf strike of rice Choroba Pierce a cytrusów Citrus variegated chlorosis Liberobacter africanus Liberobacter asiaticus Sprawca choroby Infective agent Peronosclerospora philippinensis Phakospora pachyrhizi Plum pox potyvirus Ralstonia solanacearum, rasa 3, biowar 2 Sclerophthora rayssiae var. zea Synchytrium endobioticum Xanthomonas oryzae pv. oryzicola Xylella fastidiosa Należy podkreślić dużą aktywność Amerykańskiego Towarzystwa Fitopatologicznego w tworzeniu systemu bezpieczeństwa agroterrorystycznego w USA (Internet 2; Schaad i wsp. 1999). 3. Dyrektywa HPSD-9 w USA Poziom bezpieczeństwo USA przed agroterroryzmem znacznie wzmocniła podpisana przez Prezydenta Dyrektywa HSPD-9 zatytułowana Obrona Rolnictwa i Żywności Stanów Zjednoczonych. Dyrektywa konsoliduje działania pięciu urzędów: Ministerstwa Bezpieczeństwa Narodowego (DHS), Ministerstwa Rolnictwa (USDA), Agencji Ochrony Środowiska (EPA), Prokuratora Generalnego (AG) oraz Centralnej Agencji Wywiadowczej (CIA) w ich działaniach nad przygotowaniem systemu obrony USA przed

166 Progress in Plant Protection / Postępy w Ochronie Roślin, 46 (1) 2006 ewentualnym atakiem agroterrorystycznym oraz niwelowania jego skutków. Jest to bardzo dobry przykład kompleksowego traktowania zagrożenia agroterroryzmem (Internet 5). V. INICJATYWY MIĘDZYNARODOWE Nie dziwi, że FAO zorganizowało w dniach 31.03. 4.04.2003 roku w Rzymie konferencję nt. Biobezpieczeństwo w Przemyśle Spożywczym i Rolnictwie (FAO 2003; Internet 4). Natomiast zorganizowanie przez Federalne Biuro Śledcze (FBI) Międzynarodowego Sympozjum nt. Agroterroryzmu (3 5 maja 2005 r. Kansas City) z udziałem specjalistów z wielu krajów m.in. z Federacji Rosyjskiej, dobitnie wskazuje na międzynarodowe znaczenie tego zagadnienia. Istnieje pełna zgodność, że tylko zjednoczone wysiłki wielu krajów mogą zapobiegać oraz zwalczać skutki bioterroryzmu oraz agroterroryzmu (http://www.fbi-isa.org./presenters.htm) (Internet 3). Na stronach FAO, USDA i innych organizacji jest ogromna ilość informacji o konferencjach na temat agroterroryzmu oraz biobezpieczeństwa w rolnictwie i przemyśle spożywczym. Zainteresowane osoby odsyłam do strony internetowej http://cns.miis. edu/research/cbw/agchron.htm, na której przedstawiono chronologię znanych ataków chemo-, bio- i agroterroryzmu w latach 1915 2000 przeciw zasobom rolniczym i ludzkim w różnych krajach. Na uwagę zasługuje fakt, że w amerykańskim dokumencie raporcie McNair Paper 65: Agricultural Bioterrorism: A Federal Strategy to Meet the Threat w tabeli 2. Państwa i organizacje ze znanymi lub podejrzewanymi bieżącymi lub historycznymi zdolnościami i zainteresowaniami w biologicznej wojnie lub bioterroryzmie wymieniano Polskę, jako kraj realizujący program badań nad wojną biologiczną po Pierwszej Wojnie Światowej. VI. SYTUACJA I INICJATYWY W POLSCE Jak dotąd w Polsce tylko Senat Rzeczpospolitej Polski zorganizował 25 lutego 2003 roku konferencję nt. Jakość i bezpieczeństwo żywności wyzwaniem XXI wieku (Anonim 2003). W jej ramach przeprowadzono panel pt. Przeciwdziałanie zagrożeniom bioterrorystycznym w rolnictwie i gospodarce żywnościowej. Uczestnikami panelu byli nie tylko senatorowie i przedstawiciele środowisk naukowych, ale także Komendy Głównej Policji, Centralnego Biura Śledczego, Biura Rozpoznania Zagrożeń oraz Wydziału Planowania Obrony Ludności. Na konferencji wygłoszono referaty dotyczące środków żywienia zwierząt, jako możliwych wektorów bioterroryzmu (Gajęcki 2003) oraz doświadczeń NATO nad ochroną żywności przed zagrożeniami biologicznymi (Bartoszcze 2003). Problematyka ochrony roślin nie była poruszana chociaż jest wiele analogii do problematyki weterynaryjnej. VII. UWAGI KOŃCOWE Na wspomnianej wcześniej konferencji FAO-COAG w Rzymie w 2003 roku dokonano oceny skali zagrożeń atakami bioterrorystycznymi i agroterrorystycznmi różnych krajów i kontynentów. Oczywiste jest, że zagrożenie agroterroryzmem takich krajów

Agroterroryzm 167 jak Szwajcaria, Belgia lub Polska są nieporównywalnie mniejsze niż Stanów Zjednoczonych lub Rosyjskiej Federacji. Terroryści bowiem zawsze kierują się chęcią przeprowadzenia ataku, który wywoła największy rozgłos i reperkusje międzynarodowe. Wprawdzie Polska nie wydaje się być bezpośrednio zagrożona agroterrorystycznym atakiem to jednak polscy specjaliści winni śledzić literaturę dotyczącą tego zagadnienia i okresowo temat ten winien być przedstawiany na Sesji Naukowej Instytutu Ochrony Roślin. VIII. LITERATURA Alibek K. 1999. The Soviet Union s anti-agricultural biological weapons. Ann. New York Acad. Sci. 894: 18 19. Anonim 2003. Jakość i Bezpieczeństwo Żywności Wyzwaniem XXI Wieku. Dział Wydawnictw Kancelarii Senatu. Warszawa, 98 ss. Bartoszcze M. 2003. Problemy ochrony żywności przed zagrożeniami biologicznymi w świetle doświadczeń NATO na przykładzie armii USA. s. 31 36. W Jakość i Bezpieczeństwo Żywności Wyzwaniem XXI Wieku. Dział Wydawniczy Kancelarii Senatu, Warszawa, 98 ss. DaSilva E.J. 1999. Biological warfare, bioterrorism, biodefence and the biological and toxin weapons convention. EJB Electronic J. Biotechnol. 2: 107 110. FAO 2003. Biosecurity in Food and Agriculture COAG Committee on Agriculture 17th Session, Rome March 31 April 4, 2003, 36 ss. Gajęcki M. 2003. Środki żywienia zwierząt jako możliwy wektor bioterroryzmu a bezpieczeństwo żywności. s. 17 24. W Jakość i Bezpieczeństwo Żywności Wyzwaniem XXI Wieku. Dział Wydawniczy Kancelarii Senatu, Warszawa, 98 ss. Internet 1. Agro-terrorism: chronology of CBW attacks targeting crops and livestock 1915 2000. http://cns.miis.edu/research/cbw/agchron.htm Internet 2. APS-NET Plant Pathology On-Line Abstracts of the 1999 APS Annual Meeting Symposium: Plant Pathology s Role in Anti-Crop Bioterrorism and Food Security. http://www.apsnet.org/online/feature/biosecurity/abstracts.htm Internet 3. FBI 2005. The first annual international symposium on agroterrorism 2005. http://www.fbi-isa.org/presenters.htm Internet 4. FAO Biosecurity for agriculture and food production. http://www.fao.org.biosecurity Internet 5. Agricultural Bioterrorism: A Federal Strategy to Meet the Threat. McNair Paper 65: 1 84. http://www.ndu.edu.inss/mcnair/mcnair65/01_toc.htm Lewandowska H. 2001. Widmo zarazy rozmowa z prof. Marianem Truszczyńskim. Nauka i Przyszłość 12: 1 3. Lipa J.J. 2003. Zagadnienia kwarantanny roślin w programie międzynarodowych warsztatów projektu Fauna Europejska Jabłonna 27 28.10.2003. Nauka 4: 225 228. Lipa J.J. 2006. Agroterroryzm wyzwaniem dla kwarantanny i ochrony roślin. XLVI Sesja Naukowa Instytutu Ochrony Roślin, Streszczenia, Poznań, 16 17 luty 2006: 59 61. Moncke J. 2005. Agroterrorism: Threats and Preparadness. CSR Report for Congress, 47 ss. Rogers P., Whitby S., Dando M. 1999. Biological warfare against crops. Sci. Am. 280: 70 75. Schaad N.W., Shaw J.J., Vidaver A., Leach J., Erick B.J. 1999. Crop biosecurity. APSnet Feature, 8 ss. http://www.apsnet.org/online/feature/biosecurity/top.html Whitby S., Rogers P. 1997. Anticrop biological warfare implications of the Iraqi and U.S. programs. Defense Analysis 13: 312 313. Zilinskas R. 1999. Cuban allegations of biological warfare by the United States: assessing the evidence. Critical Rev. Microbiol. 25: 173 227. USDA-APHIS 2002. Agricultural Bioterrorism Protection Act 2002: Listing of Biological Agents and Requirements and Procedures for Notification of Possession. Federal Register 67: 52 283 52 389.

168 Progress in Plant Protection / Postępy w Ochronie Roślin, 46 (1) 2006 JERZY J. LIPA AGROTERRORISM A CHALLENGE FOR QUARANTINE AND PLANT PROTECTION SUMMARY The Convention on Biological Diversity (CBD) endorsed by the International Union of Conservation of Nature (IUCN) and the International Convention on Plant Protection (ICCP) endorsed by the Food and Agriculture Organization (FAO) slow down the spread of weeds and plant pests and pathogens resulting from the international trade of agricultural and forestry goods as well as from the tourist movements. Such spread is under regular and long lasting surveillence of the national veterinary and plant protection and quarantine inspections in all countries. In Poland it is the responsability of the State Inspection of Seed and Plant Protection. However, in the last decade the phytosanitary, veterinary and particularly medical threats have greatly increased due to the growing interest among terroristic groups in the use of human, animal and plant pathogens and pests for acts of bioterrorism. Several countries have undertaken serious precautions against various kinds of terrorism considering tragic consequences of the air suicidal attack on the buildings of the World Trade Center in the New York City on 11th of September 2001. In addition to the accepted in 1972 the Convention on Prohibition of the Development, Production and Stockpiling of Toxin Weapons and on Their Destruction (BWTC) in the United States the Congress and Senate endorsed in 2002 the Agricultural Bioterrorism Protection Act (ABPA). In 2004 the US President signed the Directive HSPD-9 titled Defense of United States Agriculture and Food. Following the above regulations the USDA-APHIS prepared a Selective Agent Lists of plant and animal pathogens which possession or introduction to the United States requires official permission. In Europe FAO-COAG at its 17th Session in 2003 approved the programme Biosecurity in Food and Agriculture and established the internet page for this subject. In Poland the Parliament (Sejm) organized a session on February 23, 2003 on the topic Quality and safety of food a challange in XXI century. One panel was devoted to topic Countering of bioterroristic threats is a challange in XXI century. Without any doubt, threats of agroterrorism should be considered by the plant protection specialists in each country. Key words: agroterrorism, bioterrorism, plant protection, plant quarantine