Wykonywanie podstawowych robót ślusarskich 713[08].Z1.06

MINISTERSTWO EDUKACJI NARODOWEJ Piotr Chmiel Wykonywanie podstawowych robót ślusarskich 713[08].Z1.06 Poradnik dla ucznia Wydawca Instytut Technologii Eksploatacji - Państwowy Instytut Badawczy, Radom 2006

Recenzenci: mgr inż. Alicja Zajączkowska mgr inż. Jacek Widera Opracowanie redakcyjne: inż. Danuta Frankiewicz Konsultacja: inż. Danuta Frankiewicz mgr inż. Teresa Sagan Korekta: Poradnik stanowi obudowę dydaktyczną programu jednostki modułowej (713[08].Z1.06 Wykonywanie podstawowych robót ślusarskich) zawartego w modułowym programie nauczania dla zawodu Montera izolacji budowlanych. Wydawca, Instytut Technologii Eksploatacji - Państwowy Instytut Badawczy, Radom 2006 1

SPIS TREŚCI 1. Wprowadzenie 3 2. Wymagania wstępne 5 3. Cele kształcenia 6 4. Materiał nauczania 7 4.1. Przepisy bezpieczeństwa i higieny pracy podczas wykonywania robót 7 ślusarskich 4.1.1. Materiał nauczania 7 4.1.2. Pytania sprawdzające 8 4.1.3. Ćwiczenia 8 4.1.4. Sprawdzian postępów 9 4.2 Metody obróbki metali 10 4.2.1. Materiał nauczania 10 4.2.2. Pytania sprawdzające 13 4.2.3. Ćwiczenia 13 4.2.4. Sprawdzian postępów 14 4.3. Podstawowe narzędzia, sprzęt i urządzenia stosowane do obróbki metalu. 15 4.3.1. Materiał nauczania 15 4.3.2. Pytania sprawdzające 27 4.3.3. Ćwiczenia 27 4.3.4. Sprawdzian postępów 31 4.4. Zasady montażu i eksploatacji rusztowań rurowych 32 4.4.1. Materiał nauczania 32 4.4.2. Pytania sprawdzające 35 4.4.3. Ćwiczenia 35 4.4.4. Sprawdzian postępów 36 4.5. Materiały metalowe oraz łączniki i elementy mocujące 37 4.5.1. Materiał nauczania 37 4.5.2. Pytania sprawdzające 41 4.5.3. Ćwiczenia 41 4.5.4. Sprawdzian postępów 43 4.6. Warunki techniczne wykonania i odbioru robót ślusarskich 44 4.6.1. Materiał nauczania 44 4.6.2. Pytania sprawdzające 45 4.6.3. Ćwiczenia 45 4.6.4. Sprawdzian postępów 45 5. Sprawdzian osiągnięć 46 6. Literatura 51 2

1. WPROWADZENIE Zdobywając kwalifikacje zawodowe w zawodzie montera izolacji budowlanych będziesz przyswajać wiedzę i kształtować umiejętności zawodowe, korzystając z nowoczesnego modułowego programu nauczania. Do nauki otrzymujesz Poradnik dla ucznia, który zawiera: wymagania wstępne wykaz umiejętności, jakimi powinieneś dysponować przed przystąpieniem do nauki w tej jednostce modułowej, cele kształcenia (wykaz umiejętności) jakie ukształtujesz podczas pracy z tym poradnikiem, czyli czego nowego się nauczysz, materiał nauczania, czyli co powinieneś wiedzieć, aby samodzielnie wykonać ćwiczenia, pytania sprawdzające zestawy pytań, które pomogą Ci sprawdzić, czy opanowałeś podane treści i możesz już rozpocząć realizację ćwiczeń, ćwiczenia, które mają na celu ukształtowanie Twoich umiejętności praktycznych, sprawdzian postępów zestaw pytań, na podstawie którego sam możesz sprawdzić, czy potrafisz samodzielnie poradzić sobie z problemami, jakie rozwiązywałeś wcześniej, wykaz literatury, z jakiej możesz korzystać podczas nauki. W rozdziale Pytania sprawdzające zapoznasz się z wymaganiami wynikającymi z potrzeb zawodu montera izolacji budowlanych. Odpowiadając na te pytania, po przyswojeniu treści z Materiału nauczania, sprawdzisz swoje przygotowanie do realizacji Ćwiczeń, których celem jest uzupełnienie i utrwalenie wiedzy oraz ukształtowanie umiejętności intelektualnych i praktycznych. Po przeczytaniu każdego pytania ze Sprawdzianu postępów zaznacz w odpowiednim miejscu TAK albo NIE właściwą, Twoim zdaniem, odpowiedź. Odpowiedzi NIE wskazują na luki w Twojej wiedzy i nie w pełni opanowane umiejętności. W takich przypadkach jeszcze raz powróć do elementów Materiału nauczania lub ponownie wykonaj ćwiczenie (względnie jego elementy). Zastanów się, co spowodowało, że nie wszystkie odpowiedzi brzmiały TAK. Po opanowaniu programu jednostki modułowej nauczyciel sprawdzi poziom Twoich umiejętności i wiadomości. Otrzymasz do samodzielnego rozwiązania test pisemny oraz zadanie praktyczne. Nauczyciel oceni oba sprawdziany i na podstawie określonych kryteriów podejmie decyzję o tym, czy zaliczyłeś program jednostki modułowej. W każdej chwili, z wyjątkiem testów końcowych, możesz zwrócić się o pomoc do nauczyciela, który pomoże Ci zrozumieć tematy ćwiczeń i sprawdzi, czy dobrze wykonujesz daną czynność. Bezpieczeństwo i higiena pracy Podczas realizacji programu jednostki modułowej musisz przestrzegać zasad ujętych w regulaminach, instrukcjach przeciwpożarowych, przepisach bezpieczeństwa i higieny pracy, ochrony środowiska wynikających z charakteru wykonywanych prac. Z zasadami i przepisami zapoznasz się w czasie nauki. 3

713[08].Z1 Technologia robót pomocniczych 713 [08].Z1.01 Wykonywanie podstawowych robót ciesielskich 713 [08].Z1.02 Wykonywanie podstawowych robót zbrojarskich i betoniarskich 713 [08].Z1.03 Wykonywanie podstawowych robót murarskich 713 [08].Z1.04 Wykonywanie podstawowych robót tynkarskich 713 [08].Z1.05 Wykonywanie podstawowych robót malarskich 713 [08].Z1.06 Wykonywanie podstawowych robót ślusarskich Schemat układu jednostek modułowych 4

2. WYMAGANIA WSTĘPNE Przystępując do realizacji programu jednostki modułowej Wykonywanie podstawowych robót ślusarskich powinieneś umieć: stosować procedury udzielania pomocy przedlekarskiej osobom poszkodowanym, przestrzegać zasad bezpieczeństwa i higieny pracy, przewidywać i zapobiegać zagrożeniom, rozpoznawać i charakteryzować podstawowe materiały metalowe, odczytywać i interpretować rysunki, posługiwać się dokumentacją techniczną, wykonywać przedmiary i obmiary robót, wykonywać pomiary i rysunki inwentaryzacyjne, transportować i dokonywać składowania materiałów oraz sprzętu budowlanego na stanowisku pracy przygotowywać materiały do wykonywania robót pomocniczych. 5

3. CELE KSZTAŁCENIA W wyniku realizacji programu jednostki modułowej powinieneś umieć: zorganizować, użytkować i zlikwidować stanowisko pracy do wykonywania robót ślusarskich, zgodnie z wymaganiami technologicznymi, zasadami bezpieczeństwa i higieny pracy oraz ochrony przeciwpożarowej, odczytać dokumentację w zakresie niezbędnym do wykonania robót, dokonać trasowania elementów ślusarskich, posłużyć się sprzętem pomiarowym, dobrać materiały do prac ślusarskich, dobrać narzędzia i sprzęt do wykonania robót, posłużyć się narzędziami i sprzętem niezbędnym w pracach ślusarskich, przetransportować i dokonać składowania materiałów na stanowisku pracy, wykonać podstawową obróbkę elementów metalowych (cięcie, profilowanie, piłowanie, prostowanie), dokonać wiercenia, rozwiercania oraz gwintowania otworów, wykonać proste połączenia elementów metalowych, wykonać elementy izolacji z blachy, wykonać i zamontować konstrukcje nośne izolacji, zmontować rusztowanie do wykonania prac, określić szacunkowo ilość materiału do wykonania robót, sporządzić zapotrzebowanie materiałowe, wykonać pracę z zachowaniem przepisów bezpieczeństwa i higieny pracy, ochrony przeciwpożarowej i ochrony środowiska. 6

4. MATERIAŁ NAUCZANIA 4.1. Przepisy bezpieczeństwa i higieny pracy podczas wykonywania robót ślusarskich 4.1.1.Materiał nauczania Główne zagrożenia bezpieczeństwa i higieny pracy podczas wykonywania robót ślusarskich, wynikają z niebezpieczeństwa skaleczenia się ostrymi krawędziami, niewłaściwego posługiwania się narzędziami i maszynami mechanicznymi i ręcznymi oraz nieprzestrzegania ogólnych zasad higieny pracy. Aby wyeliminować zagrożenia musisz przestrzegać następujących zasad: właściwie zaplanować i zorganizować stanowisko pracy, przed użyciem maszyn i urządzeń zapoznać się z instrukcją obsługi, używać ostrych i sprawnych narzędzi, używać sprawnych maszyn i urządzeń, prawidłowo posługiwać się narzędziami i sprzętem, stępić ostre krawędzie po obróbce gdzie występuje skrawanie w obrabianych przedmiotach, zachować ostrożność podczas obsługiwania maszyn i narzędzi mechanicznych, które mogą spowodować urazy lub skaleczenia, nie dokonywać jakichkolwiek napraw, regulacji lub smarowania podczas pracy silników i mechanizmów, stosować osłony na części wirujące i utrzymywać je w dobrym stanie, nie obsługiwać wiertarki i innych maszyn wirujących w rękawicach lub opatrunkach na dłoniach, sprawdzić przed każdym użyciem, czy elektronarzędzia i przewody zasilające nie mają uszkodzeń, używać maszyn i urządzeń elektrycznych zabezpieczonych przez uziemienie, nie naprawiać urządzeń elektrycznych, zachować ostrożność przy transporcie arkuszy blach i innych dużych materiałów, zachować porządek w miejscu pracy i używać odzieży roboczej oraz sprzętu ochronnego, stosować się do zaleceń używania rękawic ochronnych podczas transportu blach, do pracy na wysokości przystępować tylko z aktualnymi badaniami lekarskimi, nie prowadzić montażu i demontażu rusztowań w niekorzystnych warunkach atmosferycznych i o zmroku, przed rozpoczęciem pracy na rusztowaniu mocować poręcze, wchodzić i schodzić z rusztowania wyłącznie po drabinach i schodniach, nie biegać po pomostach rusztowań, nie przeciążać podestów ponad wartości dopuszczalne, nie składować na rusztowaniach materiałów i narzędzi po zakończeniu pracy, nie zrzucać z wysokości żadnych przedmiotów i materiałów, teren przed budynkiem oznakować i zabezpieczyć taśmami lub barierkami, przestrzegać przepisów bezpieczeństwa przeciwpożarowego w czasie pracy. 7

4.1.2. Pytania sprawdzające Odpowiadając na pytania, sprawdzisz, czy jesteś przygotowany do wykonania ćwiczenia. 1) Z czym należy zapoznać się przed obsługą maszyn i urządzeń? 2) Na co należy zwrócić uwagę przy obsłudze urządzeń elektrycznych? 3) Jakie zagrożenia występują podczas wykonywania cięcia materiału? 4) Jakie zagrożenia występują podczas wykonywania otworów? 5) Jakie zagrożenia występują podczas piłowania? 6) Jakie zagrożenia występują podczas wykonywania gwintów? 7) Jakie środki ostrożności należy zachować przy używaniu wiertarek? 8) Kiedy nie wolno używać rękawic? 9) Jakie niebezpieczeństwa mogą grozić podczas montażu i demontażu rusztowania rurowego? 10) Jakie zabezpieczenia stosuje się przy pracy na wysokości? 4.1.3. Ćwiczenia Ćwiczenie 1 Ustal zagrożenia występujące podczas wykonywania robót ślusarskich. Uzupełnij tabelę wpisując: w kolumnie pierwszej zagrożenia dla zdrowia, występujące podczas wykonywania robót ślusarskich. w kolumnie drugiej środki ochrony osobistej lub zabezpieczenia chroniące człowieka przed tymi zagrożeniami. Sposób wykonania ćwiczenia Aby wykonać ćwiczenie powinieneś: 1) wpisać do tabeli zagrożenia zdrowia przy robotach ślusarskich, 2) wpisać do odpowiedniej tabeli środki ochrony indywidualnej lub zabezpieczenia, 3) wskazać środki ostrożności, jakie należy zachować podczas wykonywania tych robót, 4) zaprezentować efekty swojej pracy, 5) dokonać samooceny pracy. Wyposażenie stanowiska pracy: arkusz ćwiczeniowy, długopis, instrukcje obsługi stosowanych maszyn i urządzeń, literatura z rozdziału 6. Ćwiczenie 2 Ustal zagrożenia występujące podczas wykonywania montażu i demontażu rusztowań rurowych. Uzupełnij tabelę wpisując: a) w kolumnie pierwszej zagrożenia dla zdrowia, występujące podczas montażu i demontażu rusztowań rurowych. b) w kolumnie drugiej środki ochrony indywidualnej lub zabezpieczenia chroniące człowieka przed tymi zagrożeniami. 8

Sposób wykonania ćwiczenia Aby wykonać ćwiczenie powinieneś: 1) wymienić i wpisać do tabeli zagrożenia zdrowia podczas montażu i demontażu rusztowań rurowych, 2) wpisać do odpowiedniej tabeli środki ochrony indywidualnej lub zabezpieczenia, 3) wsakazać środki ostrożności, jakie należy zachować podczas wykonywania tych robót, 4) zaprezentować efekty swojej pracy, 5) dokonać samooceny pracy. Wyposażenie stanowiska pracy: arkusz ćwiczeniowy, długopis, literatura z rozdziału 6. Po wykonaniu ćwiczeń sprawdź swoją wiedzę wykorzystując załączony sprawdzian postępów. W tym celu poproś o pomoc nauczyciela, z którym wspólnie ocenicie, jakie poczyniłeś postępy. Jeżeli będziesz miał trudności z odpowiedzią na pytania sprawdzianu teoretycznego, powtórz wiadomości zawarte w materiale nauczania. Odpowiedzi na wszystkie pytania powinny być twierdzące. W przeciwnym razie musisz powtórzyć całe ćwiczenie lub część wskazaną przez nauczyciela. 4.1.4. Sprawdzian postępów Tak Nie Czy potrafisz: 1) korzystać z instrukcji obsługi? 2) bezpiecznie obsługiwać urządzenia elektryczne? 3) bezpiecznie wykonywać cięcie materiału? 4) bezpiecznie wykonywać otwory w materiale? 5) bezpiecznie piłować elementy metalowe? 6) bezpiecznie wykonywać gwinty? 7) bezpiecznie obsługiwać wiertarkę? 8) bezpiecznie montować i demontować rusztowanie rurowe? 9) bezpiecznie pracować na wysokości? 9

4.2. Metody obróbki metali 4.2.1. Materiał nauczania Roboty ślusarskie polegają na ręcznej obróbce materiałów mające na celu wykonanie różnych przedmiotów, robót montażowych oraz naprawczych maszyn i urządzeń. Znaczenie robót ślusarskich wykonanych ręcznie jest w dalszym ciągu bardzo duże, pomimo daleko posuniętego zmechanizowania prac. Wykańczanie, dopasowywanie, składanie części w zespoły trzeba nadal wykonywać ręcznie. Trasowanie jest czynnością wykonywaną przed obróbką przedmiotu i polega na wyznaczeniu na powierzchniach przedmiotów linii granicznych obróbki, osi symetrii, środków otworów i zarysów części. Cięcie jest to rozdzielanie materiału na dwie lub więcej części. Można tego dokonać przy pomocy krawędzi tnących oraz metodą skrawania lub wypalania. Rys 1. Cięcie blachy nożycami [2, s. 103] Rys 2. Ścinanie blachy w imadle [6, s. 874] Ścinanie, przecinanie, wycinanie Metali polega na skrawaniu materiału narzędziem z końcówką o kształcie klina. Jest to metoda mało dokładna i pracochłonna. Stosuje się ją tam gdzie nie ma odpowiednich maszyn. Czynności te stosowane są między innymi do: ścinania łbów nitów, odcinania potrzebnych odcinków prętów lub fragmentów blach, wycinania rowków lub otworów. Rys 3. Przecinanie blachy [3, s.41] Rys 4. Przecinanie płaskownika na kowadle 1) blacha, 2) podkładka, 3) kowadło [15, s. 24] 10

Prostowanie Ma na celu usunięcie zniekształceń, które powstały w czasie transportu, niewłaściwego składowania, podczas obróbki mechanicznej cieplnej lub spawania. Gięcie (profilowanie) Jest to nadanie przedmiotowi żądanego kształtu, dzięki działaniu określonych sił bez skrawania materiału. a) b) c) Rys 5. Przykłady elementów giętych a) z pręta, b),c) z blachy [rys. aut] Żłobienie blachy Jest to profilowanie brzegu blachy, które polega na zagięciu krawędzi lub wgnieceniu rowka. Czynność ta ma na celu przygotowanie brzegów do połączenia elementów lub nadanie sztywności. Rys 6. Połączenie płaszczy z blachy przy zastosowaniu żłobienia [4, s. 141] Piłowanie Jest to skrawanie warstwy z obrabianej powierzchni w celu nadania mu odpowiedniego kształtu, wymiaru i gładkości lub stępieniu ostrych krawędzi. Rys 7. Piłowanie powierzchni [15, s.31] Przebijanie Stosuje się do wykonywania otworów, od których nie wymaga się dużej dokładności. W blachach cienkich otwory można wykonywać ręcznie, a w grubych na specjalnych urządzeniach i maszynach. Rys 8. Ręczne przebijanie otworów w grubych blachach a) wstępne, b) końcowe. [6, s.614] 11

Wiercenie Jest to wykonywanie otworów walcowych w przedmiocie obrabianym, które w zależności od średnicy otworu można wykonać w jednym lub kilku etapach, stopniowo zwiększając średnice wierteł. Kolejne wiercenia nazywa się powiercaniem. Rys 9. Wiercenie, powiercanie [15, s.108] Rys 10. Rozwiecanie [15, s.108] Rozwiercanie Jest ostatnim etapem wiercenia otworu po wierceniu wstępnym i ostatecznym. Ma na celu wygładzenie wywierconego otworu oraz uzyskanie dokładnego wymiaru. Pogłębianie Stosuje się w celu zdjęcia zadziorów z krawędzi otworu oraz utworzenia wgłębienia na łeb śruby, wkrętu lub nitu. Rys 11. Pogłębianie a) walcowe, b) stożkowe [15, s.109] Rys 12. Gwintowanie [15, s.109] Gwintowanie Czyli nacinanie gwintów wykonuje się w uprzednio wywierconych otworach lub na średnicach zewnętrznych prętów, wałków i rur. Kalibrowanie gwintów Polega na powtórnym gwintowaniu śrub i nakrętek, w których gwint został lekko uszkodzony i uniemożliwia montaż. Nitowanie Polega na łączeniu części metalowych najczęściej blach przy pomocy nitów o różnych kształtach. Podczas nitowania swobodny koniec nitu jest spęczany i kształtowany w zakuwkę. Rys.13. Czynności podczas nitowania: a) dociskanie blach, b) rozklepywanie trzonu, c),d) formowanie łba, formowanie łba. [18, s.123] 12

Rys.14. Rodzaje nitowania: a) zwykłe, b) dwustronnie kryte, Rys.15. Nitowanie nitami c) jednostronnie kryte, d) półkryte [8, s.57] a) rurkowym,b) drążonym [8, s.57] 4.2.2. Pytania sprawdzające Odpowiadając na pytania, sprawdzisz, czy jesteś przygotowany do wykonania ćwiczeń. 1. Co to jest trasowanie? 2. Co to jest cięcie? 3. Jakimi metodami można ciąć materiał? 4. Kiedy stosuje się prostowanie przedmiotów? 5. Co to jest gięcie? 6. Na czym polega piłowanie? 7. Jaka jest różnica między wierceniem i powiercaniem? 8. Na czym polega rozwiercanie? 9. Kiedy stosuje się pogłębianie otworu? 10. Na czym polega gwintowanie? 11. Co to jest kalibrowanie gwintu? 12. Na czym polega nitowanie? 4.2.3. Ćwiczenia Ćwiczenie 1 Ustal metody obróbki metali pokazane na rysunkach przygotowanych przez nauczyciela. Wypisz ich nazwy na kartkach i przyporządkuj do rysunków. Sposób wykonania ćwiczenia Aby wykonać ćwiczenie powinieneś: 1) zorganizować stanowisko pracy, 2) zaplanować przebieg wykonania ćwiczenia plan zapisać w zeszycie, 3) przestrzegać zasad bezpieczeństwa i higieny pracy, 4) zapoznać się z poszczególnymi metodami obróbki metali, 5) nazwać poszczególne metody obróbki metali, 6) posegregować metody obróbki metali zgodnie z ich zastosowaniem, 7) utworzyć plakat odpowiednio układając rozpoznane obróbki metali, 8) uzasadnić sposób ich ułożenia, 9) sporządzić w zeszycie notatkę z przeprowadzenia ćwiczenia, 10) sformułować wnioski z realizacji ćwiczenia, 11) zaprezentować efekty swojej pracy, 12) dokonać samooceny pracy. 13

Wyposażenie stanowiska pracy: plansze z rysunkami lub zdjęcia ilustrujące rodzaj obróbek metali, tablica o miękkim podłożu, w które łatwo wbijać szpilki, zestawy kartek w różnych kolorach i o różnym kształcie, literatura. Po wykonaniu ćwiczeń sprawdź swoją wiedzę wykorzystując załączony sprawdzian postępów. W tym celu poproś o pomoc nauczyciela, z którym wspólnie ocenicie, jakie poczyniłeś postępy. Jeżeli będziesz miał trudności z odpowiedzią na pytania sprawdzianu teoretycznego, powtórz wiadomości zawarte w materiale nauczania. Odpowiedzi na wszystkie pytania powinny być twierdzące. W przeciwnym razie musisz powtórzyć całe ćwiczenie lub część wskazaną przez nauczyciela. 4.2.4. Sprawdzian postępów Tak Nie Czy potrafisz: 1) określić, w jakim celu wykonujemy trasowanie? 2) określić, jakimi metodami można ciąć materiał? 3) wymienić, kiedy stosuje się prostowanie przedmiotów? 4) scharakteryzować czynności ciecia? 5) scharakteryzować czynności piłowania? 6) scharakteryzować czynności wiercenia i powiercania? 7) scharakteryzować czynności rozwiercania? 8) określić cel stosowania pogłębienia otworów? 9) scharakteryzować czynności gwintowania? 10) scharakteryzować czynności kalibrowania gwintu? 11) określić kolejność czynności wykonywane podczas nitowania? 14

4.3. Podstawowe narzędzia, sprzęt i urządzenia stosowane do obróbki metalu 4.3.1. Materiał nauczania Większość czynności ślusarskich wykonuje się na stole ślusarskim, wyposażonym w narzędzia i przyrządy pomiarowe, imadło służące do zamocowania materiału lub przedmiotu obrabianego. Przy robotach ślusarskich bardzo ważne jest uzyskanie dokładności podanej na rysunku lub szkicu. Stanowisko do robót ślusarskich powinno być wyposażone w narzędzia i przyrządy pomiarowe o określonej dokładności. Przy pomiarach z dokładnością do 1 mm używa się: przymiaru kreskowego oraz miarki składanej lub zwijanej. Rys 16. Przymiar [3, s.61] Rys.17 Miarka składana [12, s. 27] Do pomiarów z większą dokładnością stosuje się przyrządy pomiarowe. Najczęściej używa się suwmiarek, które służą do pomiarów z dokładnością 0,1; 0,05 lub 0,02 mm. Rys.18. Suwmiarka [15, s.44] Narzędzia i przyrządy do trasowania. Czynności trasowania wykonuje się na równym stole lub na płycie traserskiej za pomocą odpowiednich narzędzi i przyrządów traserskich. Rys 19. Narzędzia i przyrządy traserskie a) rysik, c) punktak, c),d),e) kątowniki, f),g) cyrkle [10 s.39] Rys 20. Cyrkiel drążkowy [12, s.28] 15

Rysik wykonany z drutu stalowego o zahartowanych i zaostrzonych końcach używany jest do wykonywania rys traserskich. Punktak służy do punktowania wytrasowanych linii w celu ich utrwalenia lub zaznaczenia środka otworu. Kątowniki stosuje się do trasowania i sprawdzania kątów prostych, rysowania tras równoległych i prostopadłych do obrobionej krawędzi przedmiotu. Trasowanie kątów innych niż proste, wykonuje się przy pomocy kątowników ukośnych lub nastawnych. Rys 21. Kątowniki a) prosty, b), c) ukośne, d) nastawny. [12, s.28] Cyrkle są używane do trasowania okręgów, łuków, podziału na równe części kątów i odcinków a także do przenoszenia długości z przymiaru kreskowego na przedmiot. Do trasowania okręgów o dużych promieniach stosuje się cyrkiel drążkowy. Przed przystąpieniem do trasowania przedmiot należy oczyścić. Widoczność linii kreślarskich można zwiększyć przez pomalowanie farbą traserską. Narzędzia i urządzenia do cięcia metali. Do cięcia blach cienkich używa się przy pomocy nożyc ręcznych lub dźwigniowych. Rys 22. Nożyce ręczne [15, s.30] Blachy grubsze można ciąć przy użyciu urządzeń mechanicznych. Elektryczne nożyce przenośne pozwalają na wycinanie blach o dowolnych kształtach. Rys.23. Zmechanizowane nożyce ręczne [12, s.38] 16

Na nożycach stołowych i gilotynowych można ciąć blachy wzdłuż linii prostej. Rys 24. Nożyce gilotynowe ręczne [12, s.34] Cięcie takich przedmiotów metalowych o niewielkich przekrojach jak pręty, płaskowniki czy rurki można wykonywać piłką ręczną. Elementem tnącym piłki ręcznej jest brzeszczot zamocowany w ramce. W zależności od rodzaju i twardości ciętego materiału stosuje się brzeszczoty o różnym kącie nachylenia ząbków. Charakterystyczną wielkością brzeszczotów jest podziałka czyli liczba ząbków na długości 25 mm. Do cięcia twardych materiałów używa się brzeszczotów z większa liczbą zębów. Rys 25. Piłka ręczna do metali 1) oprawka, 2) uchwyt stały, 3) rękojeść, 4) uchwyt przesuwny, 5) prowadnica, 6) brzeszczot, 7) kołeczki [2, s.90] Rys 26. Rozpoczynanie cięcia brzeszczotem a) prawidłowe, b) nieprawidłowe [10, s.94] 17

Rys 27. Cięcie płaskownika niskiego [2, s.94] Rys 28. Cięcie wysokiego płaskownika [2, s.95] Rys 29. Cięcie przedmiotów wysokich [2, s.95] Rys 30. Cięcie cienkiej blachy [2, s.95] Rys 31. Zamocowanie do cięcia rury cienkościennej [3,s.46] Rys 32. Cięcie rury piłką ręczną [2, s.97] Popularnym sposobem przecinania przedmiotów metalowych jest cięcie za pomocą tarcz ściernicowych. Do tego celu można używać przecinarek stacjonarnych lub przenośnych szlifierek kątowych. Rys.33. Szlifierka kątowa [20] Szlifierki kątowej nie wolno używać do cięcia blach powlekanych powłokami malarskimi. Do tego celu stosuje się elektronarzędzie zwane rozdzierakiem. 18

Cięcie przedmiotów metalowych o dużych przekrojach wykonuje się przy pomocy urządzeń mechanicznych jak piły ramowe, taśmowe lub tarczowe. Do ścinania i przecinania ręcznego używa się przecinaków, a do wycinania wycinaków Rys.34. Przecinak a) z krawędzią prostą, Rys.35. Przecinanie blachy po linii b) z krawędzią wypukłą [2, s.81] krzywej [2, s. 81] Kąt ostrza tych narzędzi zależy od obrabianego materiału i wynosi od 35 do 80. Do przecinania płaskowników i prętów oraz do przecinania prostoliniowego blach używa się przecinaka z krawędzią tnącą prostą. Przecinaka z krawędzią wypukłą używa się do przecinania po łuku. Wycinaków używa się do wycinania otworów, szczelin i kanałków. Rys.36. Wycinaki do otworów: a) małych, b) dużych. [12, s.39] Rys. 37. Wycinanie otworu w blasze grubej [5, s.258] Rys.38. Wycinak prosty. [2, s.82] Wycinak służy do wycinania dużych otworów w blachach grubości większej niż 3 mm. Po wytrasowaniu granicy otworu należy wewnątrz zarysu wywiercić szereg małych otworów nie naruszając trasy, w odległości około 2 mm od siebie. Następnie wycinakiem wycina się materiał między otworami. Otwór wzdłuż trasy obrabia się pilnikiem. 19

Narzędzia do prostowania elementów metalowych Prostowanie można wykonywać na zimno lub na gorąco, w imadle, na kowadle, na płycie lub na prasie. Młotki stosowane do prostowania muszą być wykonane z miękkiego materiału (miedź, ołów, drewno, guma). Zgięty pręt lub płaskownik najlepiej prostować układając na powierzchni płaskiej wypukłością do góry. Rys 39. Prostowanie płaskownika [15, s.27] Młotkiem należy uderzać w wypukłość co jakiś czas obracając o 180, aby przedmiot prostowany nie wygiął się w drugą stronę. Prostowanie blach polega na wyciągnięciu blachy wokół wypukłości przez uderzanie młotkiem. Rys.40. Schemat prostowania blachy [3, s.53] Uderzenia należy rozpoczynać od krawędzi ku wypukłości. Najmocniej trzeba uderzać przy krawędzi, nie wklepywać samej wypukłości. Prostowanie jest zakończone gdy cała blacha wyłoży się na płycie. Narzędzia i urządzenia do kształtowania blach Gięcie metodą ręczną wykonuje się w imadle, mocując elementobrabiamy tak aby, linia gięcia pokrywała się z poziomem szczęk. Część wystającą ponad szczęki zagina się uderzając młotkiem w drewniany klocek przyłożony do blachy. Rys.41. Gięcie płaskownika a) kształt zetownika, b),c) fazy gięcia 1) gięty płaskownik, 2) przyrząd z kątowników, 3) klocek dystansowy [2, s.117] 20

Rys.42. Gięcie blachy w przyrządzie z kątowników [3, s. 50] Ręczne gięcie drutów cienkich wykonuje się szczypcami, a o większej średnicy przy pomocy specjalnych przyrządów. Przed gięciem ważne jest określenie długości materiału potrzebnego do wykonania danego wyrobu na podstawie wymiarów z rysunku gotowej części. Rys.43. Określenie długości materiału [15, s.27] Do obliczeń przyjmuje się długość osi obojętnej, która nie ulega wydłużeniu ani skróceniu i biegnie w środku grubości blachy lub pręta. 2π r L = a + b + c + 2 czyli L = a + b + c + π r 4 Gięcie blach o większych wymiarach wykonuje się na giętarkach krawędziowych. Rys.44. Fazy gięcia krawędziarką I) ustawienie blachy, II) docisk, III) gięcie. 1) belka górna (dociskowa), 2) belka dolna, 3) belka ruchoma. [14, s. 157] Kształtowanie rur lub wyginanie blachy w kształcie łuku wykonuje się na zwijarkach. a) b) c) Rys.45. Schemat działania zwijarki [12, s.44] a) docisk walców na grubość blachy, b) ustawienie walca na promień gięcia, c) zwijanie blachy. 21

W przypadku konieczności usztywnienia brzegów blachy, profiluje się na żłobiarce wgłębienia wzdłuż krawędzi. Rys 46. Żłobiarka [12, s.49] Rys 47. Wymienne krążki kształtujące blachę [12,s. 49] Piłowanie wykonuje się ręcznie przy pomocy pilników. Pilnik jest to hartowana listwa stalowa z naciętymi ząbkami zakończona uchwytem, osadzonym w rękojeści z twardego drewna, wzmocnionej metalową skuwką. Rys 48. Pilnik [2, s.133] Liczba nacięć na długości 10 mm decyduje o przeznaczeniu pilnika: Nr 0 - zdzieraki, Nr 1 równiaki, Nr 2 - półgładziki, Nr 3 - gładziki, Nr 4 - podwójne gładziki, Nr 5 jedwabniki. Im większa jest liczba nacięć na pilniku, tym bardziej gładka jest powierzchnia obrabiana. Rys 49. Pilniki o różnych kształtach i ich zastosowanie a), b) pilniki płaskie, c) pilnik trójkątny, d),e) pilniki okrągłe [2 s.132] Przedmiot podlegający piłowaniu musi być sztywno zamocowany, najczęściej w imadle. Powierzchnia piłowana powinna wystawać ponad szczęki nie więcej jak 5 do 10 mm. Rys 50. Sposób trzymania pilnika ciężkiego (zdzieraka) [2, s.137] Rys 51. Sposób trzymania pilnika równiaka lub gładzika [2, s.138] Pilniki powinny być właściwie używane i konserwowane. 22

Narzędzia do przebijania otworów Przebijanie ręczne otworów wykonuje się przy użyciu młotka i przebijaka. Pod blachę podkłada się podkładkę drewnianą lub ołowianą. Można stosować podkładkę stalową z wywierconym otworem. Rys 52. Przebijanie ręczne otworu przebijakiem [8, s.58] Rys 53. Kleszcze do wycinania otworów na nity [12, str.53] Narzędzia i elektronarzędzia do wiercenia otworów. Wiercenie otworów wykonuje się wiertłami krętymi. Rowki śrubowe wzdłuż wiertła służą do usuwania wiórów podczas wiercenia. Rys 54. Wiertła kręte z chwytem 1) stożkowym, 2) walcowym. a) część robocza, b) szyjka, c) część chwytowa [10, s.93] Wiertła mogą mieć chwyt walcowy lub stożkowy. Mocuje się je w uchwytach wiertarskich szczękowych lub gniazdach stożkowych. Rys 55. Tulejki redukcyjne Morse a do wierteł Rys 56. Uchwyt wiertarski do małych wierteł [3, s.68] [3, s.68] 23

Jeżeli stożkowa część chwytowa wiertła jest mniejsza niż otwór uchwytu stosuje się tulejki redukcyjne. Wiertła z wrzeciona lub tulei redukcyjnej wyjmuje się za pomocą klina. Rys 57. Wyjmowanie wiertła z wrzeciona wiertarki [2, s.164] Kąt części roboczej wiertła zależy od obrabianego materiału. Najczęściej stosuje się wiertła ze stali narzędziowej. Do muru i betonu używa się wierteł z końcówką widiową. Wiertarki ręczne mogą być mechaniczne (z korbką) lub elektryczne i służą do wiercenia otworów o małej średnicy (do 10 mm). Obecnie coraz szersze zastosowanie znajdują wiertarko-wkrętarki o regulowanych obrotach, które stosuje się do wiercenia oraz wkręcania wkrętów i śrub z użyciem odpowiednich końcówek. Do wiercenia większych otworów używa się wiertarek stacjonarnych. Rozwiertaki stosowane są w celu uzyskania gładkiej i dokładnej (tolerowanej) powierzchni otworów. Rys 58. Rozwiertak [3, s.70] Ostrza rozwiertaków mogą być ułożone równolegle lub spiralnie. Przed stosowaniem rozwiertaka, należy wykonać ostatnie powiercanie tak, aby na średnicy otworu pozostawić niewielki naddatek. Pogłębiacze są to narzędzia, którymi wykonuje się wgłębienia w wywierconych uprzednio otworach. Część skrawająca może mieć kształt stożka lub walca. Rys 59. Pogłębiacze a) stożkowy 60, b) walcowy. [15, s.104] Pogłębiacze mocowane są podobnie jak wiertła w uchwytach lub wrzecionach wiertarek. 24

Narzędzia i sprzęt do gwintowania Gwintowanie w otworach wykonuje się przy pomocy gwintowników. Rys 60. Przygotowanie i gwintowanie otworu a) rysunek otworu z gwintem, b) wiercenie, c) pogłębianie, d) komplet gwintowników 1, 2, i 3. [10, s.54] Do gwintowania ręcznego otworów używa się kompletu gwintowników (najczęściej trzech). Część chwytowa gwintownika zakończona jest kwadratem, na który nasadza się pokrętło. Rys 61. Gwintowanie otworów a) ustawianie prostopadłości gwintownika, b) gwintowanie [5, s.261] Gwinty na sworzniach (śrubach) nacina się narzynkami mocowanymi w oprawkach. Rys 62. Narzynka [10, s.51] Rys.63. Oprawka do narzynki [10, s.52] 25

Najczęściej spotykane gwinty w śrubach i nakrętkach to gwinty metryczne. Przy połączeniach rur stosuje się gwinty rurowe. Do sprawdzania skoków gwintów używa się sprawdzianów grzebieniowych (wzorników). Rys 64. Sprawdzian grzebieniowy do gwintów [3, s.73] Narzędzia i sprzęt do nitowania Kalibrowanie gwintu wykonuje się wówczas, gdy części z uszkodzonym gwintem nie można wymienić na nowe. Wykonuje się tymi samymi narzędziami co gwintowanie, czyli gwintownikiem lub narzynką. Nitowanie wykonuje się przy użyciu kompletu narzędzi: wspornik - do podparcia łba nitu, dociskacz (przycisk) do dociśnięcia blach, zakuwnik (nagłówniak) do zakucia łba. Rys 65. Narzędzia do nitowania [8, s.60] Rys 66. Nitownica do nitów zrywalnych [zdj. aut.] Łączenie blach można wykonywać nitami zrywalnymi przy użyciu nitownicy. 26

4.3.2. Pytania sprawdzające Odpowiadając na pytania, sprawdzisz, czy jesteś przygotowany do wykonania ćwiczeń. 1) Jakich narzędzi używa się przy wykorzystaniu pomiarów z dokładnością do 1 mm? 2) Z jaką dokładnością można mierzyć suwmiarkami? 3) Czym wykonuje się linie podczas trasowania? 4) Do czego służy punktak? 5) Jakich narzędzi używa się do sprawdzania i trasowania kątów? 6) Jakie zastosowanie przy trasowaniu ma cyrkiel? 7) Czym wykonuje się cięcie cienkich blach po łuku? 8) Jakie czynności wykonuje się za pomocą nożyc stołowych? 9) Jak nazywa się element piłki ręcznej służący do cięcia? 10) Czym należy ciąć blachy powlekane powłokami malarskimi? 11) Gdzie stosuje się przecinak z wypukłą krawędzią tnącą? 12) Jaki pilnik należy dobrać do obróbki wstępnej? 13) Jaki kształt ma część chwytowa wierteł krętych? 14) Jakich narzędzi używa się do wiercenia otworów? 15) Jakie wiertła należy stosować przy wierceniu otworów w betonie? 16) Do czego używa się pogłębiaczy? 17) Jak dobrać wiertło do wiercenia otworu pod gwint? 18) Jakich narzędzi używa się do nacinania gwintu w otworach? 19) Czym nacina się gwint na powierzchniach zewnętrznych (druty i pręty)? 20) Do czego używa się sprawdzianów grzebieniowych? 21) Jakich narzędzi używa się do nitowania? 4.3.3. Ćwiczenia Ćwiczenie 1 Wykonaj płaszcz chroniący izolację rury, na podstawie rysunku dostarczonego przez nauczyciela. Połącz blachę wzdłuż rury stosując zakładkę pojedynczą pokazaną na poniższym rysunku. Rys 68. Połączenie rury na zakładkę pojedyńczą[opracowanie własne] Sposób wykonania ćwiczenia Aby wykonać ćwiczenie powinieneś: 1) zorganizować stanowisko pracy, 2) zaplanować przebieg wykonania ćwiczenia, 3) przestrzegać zasad bezpieczeństwa i higieny pracy, 4) zapoznać się z rysunkiem, 27

5) obliczyć wymiary płaszcza ochronnego z uwzględnieniem zakładki, 6) prześledzić i zapisać kolejność operacji, 7) dobrać odpowiednie narzędzia do wykonania wymienionych operacji, 8) zorganizować stanowisko pracy, 9) wytrasować na powierzchni blachy kształt płaszcza ochronnego, 10) wyciąć blachę według trasowanych linii, 11) stępić ostre krawędzie, 12) wyprofilować blachę płaszcza, 13) wyprofilować zakładki, 14) zmontować i nadać ostateczny kształt, 15) sporządzić w zeszycie notatkę z przeprowadzonego ćwiczenia, 16) sformułować wnioski z realizacji ćwiczenia, 17) zaprezentować efekty swojej pracy, 18) dokonać samooceny pracy. Wyposażenie stanowiska pracy: rysunek techniczny, dokumentacja, arkusz papieru, kalkulator, blacha płaska, narzędzia pomiarowe, narzędzia traserskie, nożyce ręczne lub urządzenie do cięcia blach, przyrząd do profilowania walców lub zwijarka (dla profilu walcowego), giętarka ( dla profilu prostokątnego), kleszcze blacharskie, młotek drewniany, literatura. Ćwiczenie 2 Wyprofiluj z blachy listwę cokołową w kształcie ceownika, na której będą wspierać się płyty izolacji termicznej ściany, na podstawie rysunku dostarczonego przez nauczyciela. W wykonaj listwie otwory do mocowania jej na ścianie. Uwaga. Zachowaj listwę cokołową, będzie potrzebna w jednym z następnych ćwiczeń. Sposób wykonania ćwiczenia Aby wykonać ćwiczenie powinieneś: 1) zorganizować stanowisko pracy, 2) zaplanować przebieg wykonania ćwiczenia, 3) przestrzegać zasad bezpieczeństwa i higieny pracy, 4) zapoznać się z rysunkiem, 5) określić wymiary blachy potrzebnej do wykonania zadania, 6) dobrać odpowiednie narzędzia do wymienionych operacji, 7) wytrasować linie cięcia i gięcia blachy, 8) wyprofilować ceownik według podanych wymiarów, 9) trasować i punktować miejsca przewidywanych otworów 10) wykonać otwory mocowania listwy do ściany, 11) sporządzić w zeszycie notatkę z przeprowadzonego ćwiczenia, 12) sformułować wnioski realizacji ćwiczenia, 13) zaprezentować efekty swojej pracy, 14) dokonać samooceny. 28

Wyposażenie stanowiska pracy: rysunek techniczny, dokumentacja, arkusz papieru, długopis, blacha płaska, narzędzia pomiarowe, narzędzia traserskie, nożyce ręczne lub urządzenie do cięcia blach, przyrząd do gięcia ceownika lub zaginarka, sprzęt do wykonywania otworów (wycinak do otworów, kleszcze do wycinania otworów, przebijak z podkładką, wiertło i wiertarka), literatura. Ćwiczenie 3 Wykonaj z pręta o średnicy 8mm uchwyt do podwieszania konstrukcji o kształcie pokazanym na poniższym rysunku uchwyt wykonaj na podstawie dokumentacji dostarczonej przez nauczyciela. Rys 69. Element gięty z pręta [opracowanie własne] Sposób wykonania ćwiczenia Aby wykonać ćwiczenie powinieneś: 1) zorganizować stanowisko pracy, 2) zaplanować przebieg wykonania ćwiczenia, 3) przestrzegać zasad bezpieczeństwa i higieny pracy, 4) zapoznać się z rysunkiem, 5) obliczyć długość drutu potrzebnego do wykonania zadania, 6) dobrać odpowiednie narzędzia do wymienionych operacji, 7) wytrasować długość drutu, 8) ciąć drut według trasy, 9) stępić ostre krawędzie i wykonać fazki, 10) profilować kształt drutu według rysunku, 11) wykonać gwint narzynką M 8, używając oleju, 12) sprawdzić zgodność wymiarów z rysunkiem, 13) sporządzić w zeszycie notatkę z przeprowadzonego ćwiczenia, 14) sformułować wnioski realizacji ćwiczenia, 15) zaprezentować efekty swojej pracy, 16) dokonać samooceny. 29

Wyposażenie stanowiska pracy: rysunek techniczny, dokumentacja, kalkulator, pręt stalowy o średnicy 8mm, narzędzia pomiarowe, narzędzia traserskie, narzędzie do cięcia drutu, pilnik, narzynka M8 i oprawka do narzynki, olej rzepakowy, przyrząd do gięcia drutów, literatura. Ćwiczenie 4 Wywierć w kątownikach stalowych otwory, a następnie w dwóch otworach wykonaj gwint według rysunku dostarczonego przez nauczyciela. Zaproponuj średnicę wiertła i wykonaj otwór pod gwint. Uwaga. Kątowniki zachowaj, będą potrzebne w jednym z następnych ćwiczeń. Sposób wykonania ćwiczenia Aby wykonać ćwiczenie powinieneś: 1) zorganizować stanowisko pracy, 2) zaplanować przebieg wykonania ćwiczenia, 3) przestrzegać zasad bezpieczeństwa i higieny pracy, 4) zapoznać się z rysunkiem, 5) ustalić kolejność wykonywanych operacji, 6) zebrać potrzebne informacje na podstawie arkusza informacyjnego do metody tekstu przewodniego, 7) dobrać na podstawie poradnika lub katalogu średnicę wiertła potrzebnego do wykonania otworu pod gwint, 8) dobrać odpowiednie narzędzia do wymienionych operacji, 9) zorganizować stanowisko pracy, 10) wytrasować miejsca wiercenia otworów, 11) sprawdzić zgodność wymiarów z rysunkiem, 12) wypunktować środki otworów, 13) wiercić otwory zgodnie z rysunkiem, 14) stępić ostre krawędzie i wykonać fazki, 15) wykonać gwint w wyznaczonych otworach stosując komplet gwintowników, 16) używać oleju jako środka smarującego, 17) sporządzić w zeszycie notatkę z przeprowadzonego ćwiczenia, 18) sformułować wnioski realizacji ćwiczenia, 19) zaprezentować efekty swojej pracy, 20) dokonać samooceny. Wyposażenie stanowiska pracy: rysunek techniczny, dokumentacja, arkusze do wykonania ćwiczenia metodą tekstu przewodniego, 30

poradnik lub katalog z wymiarami gwintów metrycznych, kątowniki lub ceowniki stalowe, narzędzia pomiarowe, narzędzia traserskie, wiertarka i komplet wierteł, pogłębiacz stożkowy, gwintownik i pokrętło do gwintownika, olej rzepakowy, zmiotka lub pędzel do usuwania wiórów, literatura z rozdziału 6. 4.3.4. Sprawdzian postępów Tak Nie Czy potrafisz: 1) rozpoznać narzędzia przy pomiarach z dokładnością do 1 mm? 2) rozpoznać, z jaką dokładnością można mierzyć daną suwmiarką? 3) trasować według rysunku? 4) punktować środki przed wierceniem otworów? 5) dobrać narzędzia do sprawdzania i trasowania kątów? 6) używać cyrkli do trasowania? 7) ciąć cienkie blachy nożycami ręcznymi? 8) posługiwać się nożycami stołowymi? 9) zamocować brzeszczot w ramce piłki do cięcia? 10) ciąć piłką ręczną materiały metalowe? 11) prawidłowo używać szlifierki kątowej? 12) posługiwać się przecinakiem? 13) dobrać pilnik do rodzaju obróbki? 14) zamocować i wymontować wiertło? 15) wiercić, posługując się wiertarką? 16) dobrać wiertło do wiercenia w betonie? 17) wykonywać fazki lub wgłębienia przy użyciu pogłębiaczy? 18) dobrać wiertło do otworu pod gwint? 19) nacinać gwinty w otworach? 20) nacinać gwint na drutach i prętach? 21) używać sprawdzianów grzebieniowych? 22) dobrać narzędzia do nitowania nitami pełnymi? 23) posługiwać się nitownicą do nitów zrywalnych? 31

4.4. Zasady montażu i eksploatacji rusztowań rurowych 4.4.1. Materiał nauczania Do robót prowadzonych na wysokości powyżej 1,20 ponad poziomem podłoża używa się urządzeń pomocniczych zwanych rusztowaniami. Podczas wykonywania montażu izolacji budowlanych najczęściej używa się rusztowań rurowych: stojakowych i ramowych, z którymi zapoznałeś się realizując materiał nauczania na podstawie poradnika dla ucznia,, posługiwanie się podstawowymi pojęciami i terminami z zakresu budownictwa Rys 70. Rusztowanie stojakowe rurowe [12, s.57] Rusztowania rurowe stojakowe montuje się z odcinków rur łączonych ze sobą za pomocą złączy wzdłużnych, krzyżowych i krzyżowo-obrotowych. a) b) c) d) Rys 71. Elementy rusztowań rur stalowych a) podstawka, b) łącznik wzdłużny, c) łącznik krzyżowy, d) pomost roboczy [13, s.204] 32

Stojaki ustawia się na specjalnych podstawkach opieranych na drewnianych podkładach. Pomosty robocze i zabezpieczające o szerokości nie mniejszej niż 1 m układa się na leżniach ułożonych prostopadle do podłużnic. Na wysokości 1,1 m nad pomostem roboczym montuje się poręcz główną, a na wysokości 0,6 m poręcz pośrednią. Wzdłuż pomostu montuje się pionową deskę o szerokości 0,15 m, która zabezpiecza przed spadaniem narzędzi i przedmiotów z rusztowania. Konstrukcję rusztowania należy wzmocnić tężnikami (zastrzałami) w pionie i poziomie, a stojaki zewnętrzne rusztowania na całej wysokości. Rusztowanie powinno być mocowane do konstrukcji budynku i dodatkowo zaopatrzone w odgromnik i uziemienie. Do komunikacji pomiędzy poziomami służą drabiny metalowe ustawione w jednym pionie. Na każdym rusztowaniu powinno się montować co najmniej dwa pomosty: roboczy i zabezpieczający (ułożony tuż pod poziomem roboczym). Rusztowania z rur stalowych przeznaczone do celów specjalnych powinny być zmontowane zgodnie z uprzednio wykonanym projektem. Rusztowania rurowe ramowe Rys 72. Rusztowanie ramowe. 1) rama stojakowa, 2) podłużnica, 3) zastrzał, 4) dźwigar, 5) pomost roboczy, 6) drabina komunikacyjna, 7) podkład drewniany, 8) podstawka śrubowa.[1, s. 157] Rusztowanie ramowe montowane jest z kilku elementów: ram stojakowych z rur stalowych zakończonych u góry czopami, a u dołu gniazdami, podłużnic i zastrzałów łączonych z ramkami na proste zamki, elementów pomostu (drewnianych lub z kratki metalowej), drabinek komunikacyjnych. Rusztowania tego typu można montować do wysokości 30 m. Począwszy od trzeciej kondygnacji rusztowania, montaż powinien się odbywać z uprzednio ułożonego pomostu roboczego zabezpieczonego poręczami. 33

Rusztowania rurowe kolumnowe typu Warszawa Rys 73. Rusztowanie kolumnowe typu Warszawa a) widok, b) ramka [13, s. 207] Rusztowania te wykonane są z gotowych ram z rur stalowych, które nakłada się na siebie parami, kolejną warstwę prostopadle do poprzedniej, opierając całość na podstawkach i może być budowane do wysokości 10 m. Jeżeli wysokość rusztowania jest większa niż 5 m, to należy go mocować do ściany w odległości co 3 m. Podłoże, na którym ustawia się rusztowania powinno być równe, zapewniać stabilność rusztowania, być odwodnione i zapewniać odpływ wód opadowych. Nie wolno ustawiać rusztowań na niestabilnych podkładach takich jak cegły, pustaki, belki. Konstrukcja rusztowania powinna być dostosowana do przenoszenia występujących obciążeń. Powinny być wywieszone tablice z podanym dopuszczalnym obciążeniem pomostu. Pomosty powinny posiadać powierzchnię roboczą umożliwiającą wykonanie pracy oraz składowanie na jej czas równomiernie rozłożonych narzędzi, sprzętu i niezbędnej ilości materiałów. W czasie eksploatacji rusztowania powinny być poddawane przeglądom według odpowiednich harmonogramów, a wyniki przeglądów wpisane do dziennika budowy. Pomosty robocze powinny być na bieżąco oczyszczane z odpadów budowlanych, a podczas zimy ze śniegu i lodu. Demontaż rusztowań danego typu powinien być przeprowadzony według instrukcji zaakceptowanej przez kierownika budowy. Demontaż rusztowań stojakowych rozpoczyna się od zdjęcia bortnic i zastrzałów najwyższego pomostu. następnie rozbiera się pomost, leżnie i schody. Wszystkie elementy należy opuszczać na linach za pomocą krążków. Zabrania się 34

zrzucania elementów z wysokości. Po skończeniu rozbiórki, wszystkie części należy oczyścić, posegregować i ułożyć pod zadaszeniem na podkładach. części metalowe powinny być przetarte smarem w celu ochrony przed korozją. Robotnicy przy montażu i demontażu rusztowań powinni mieć założone pasy ochronne, które w czasie pracy muszą być przymocowane do stałych części budowli. Praca na rusztowaniach ma charakter pracy na wysokości. 4.4.2. Pytania sprawdzające Odpowiadając na pytania, sprawdzisz, czy jesteś przygotowany do wykonania ćwiczeń. 1) Jakie powinno być podłoże pod rusztowania? 2) Jak montuje się rusztowanie typu Warszawa? 3) Jakie pomosty montujemy na rusztowaniach? 4) Jak należy demontować rusztowania? 4.4.3. Ćwiczenia Ćwiczenie 1 Wykonaj montaż rusztowania rurowego o wysokości 3 m. Sposób wykonania ćwiczenia Aby wykonać ćwiczenie powinieneś: 1) zorganizować stanowisko pracy, 2) zaplanować przebieg wykonania ćwiczenia, 3) przestrzegać zasad bezpieczeństwa i higieny pracy, 4) sprawdzić podłoża w miejscu, na którym ma być ustawione rusztowanie, 5) przygotować materiały na podkłady, 6) przygotować odpowiednią ilość elementów rusztowania, 7) zorganizować stanowisko pracy, 8) wypoziomować podkłady, 9) ustawić rusztowanie, 10) sprawdzić ustawienie w pionie, 11) sprawdzić stabilność rusztowania, 12) założyć podesty i drabiny, 13) oznaczyć nośność pomostów roboczych, 14) sporządzić w zeszycie notatkę z przeprowadzonego ćwiczenia, 15) sformułować wnioski realizacji ćwiczenia, 16) zaprezentować efekty swojej pracy, 17) dokonać samooceny. Wyposażenie stanowiska pracy: instrukcja demontażu rusztowania rurowego, komplet elementów rusztowania kolumnowego, materiały na podkłady, podesty, drabiny, poziomnica, listwa do poziomowania, literatura. 35

Ćwiczenie 2 Wykonaj demontaż zmontowanego ćwiczenia nr 1 rusztowania rurowego. Sposób wykonania ćwiczenia Aby wykonać ćwiczenie powinieneś: 1) zdemontować kolejne podesty i pozostałe elementy rusztowania, 2) oczyścić wszystkie części rusztowania 3) posegregować elementy, 4) ułożyć elementy na podkładach pod zadaszeniem, 5) zakonserwować części metalowe przed korozją. Wyposażenie stanowiska pracy: instrukcja demontażu rusztowania rurowego, komplet elementów rusztowania kolumnowego, podesty, drabiny, szczotka druciana, skrobak do czyszczenia, środek konserwujący, literatura z rozdziału 6. 4.4.4. Sprawdzian postępów Tak Nie Czy potrafisz: 1) przygotować podłoże pod rusztowania? 2) montować rusztowanie typu Warszawa? 3) montować pomost roboczy i zabezpieczający? 4) demontować rusztowanie? 36

4.5. Materiały metalowe oraz łączniki i elementy mocujące 4.5.1. Materiał nauczania Materiały metalowe (stal, aluminium, miedź, cynk i ołów) i wyroby metalowe poznałeś już w jednostce modułowej B1.03 - Rozpoznawanie podstawowych materiałów budowlanych. Łączniki są to znormalizowane elementy konstrukcji służące do wykorzystania połączeń metalowych części lub zespołów w czasie montażu. Połączenia elementów metalowych można podzielić na: rozłączne, nierozłączne. Do połączeń rozłącznych zalicza się takie połączenia, które można dowolną ilość razy łączyć i rozdzielać bez uszkodzenia elementów składowych. Połączenie gwintowe jest powszechnie stosowanym połączeniem rozłącznym. Polega ono na skręceniu ze sobą gwintu wewnętrznego z zewnętrznym. Rys 74. Typy połączeń śrubowych: a) śrubą zwykłą, b) śrubą dwustronną, c) śrubą wkrętną.[9, s.271] Rys 75. Gwinty trójkątne: a) prawy, b) lewy. [7, s.27] Rys 76. Łby śrub: a) czwororokątny b) sześciokątny, c) z gniazdem sześciokątnym, d) skrzydełkowy, e) z uchem, f) śruba dwustronna. [rys. aut.] 37

Wkręty są to łączniki z łbem mającym wgłębienie na wkrętak, za pomącą którego są wkręcane. Rys.77. Rodzaje wkrętów na wkrętak płaski: a) z łbem kulistym, b) stożkowym płaskim, c), d) stożkowym soczewkowym, e) walcowym, f) bez łba, g) do drewna [17, s. 110] Rys 78. Nakrętki: a) sześciokątna, b) koronowa, c) czworokątna, d) czołowa otworowa, e) skrzydełkowa, f) rzymska. [rys aut] Łączniki gwintowe wykonywane są w różnych klasach wytrzymałości. Jeżeli śruby lub nakrętki mają podwyższoną klasę wytrzymałości, cechuje się je w określonych miejscach według norm. Podkładki wkłada się między łeb śruby lub między nakrętkę a część łączącą, między innymi w celu zmniejszenia nacisku powierzchniowego. Rys 79. Rodzaje podkładek: a) płaska surowa, b) obrobiona, c) kulista wypukła, d) kulista miseczkowa, e) sprężysta, f) kwadratowa klinowa, g) kwadratowa płaska. [17, s. 112] 38

Klucze stosuje się do zakręcania śrub i nakrętek. Najczęściej są one o niezmiennych wymiarach dostosowane do jednej wielkości śruby lub nakrętki. Mogą też być używane klucze o zmiennym rozstawieniu szczęk (klucze francuskie, szwedzkie itp.). Rys 80. Rodzaje kluczy: a) klucz widlasty, b) oczkowy, c) gniazdowy fajkowy, d) fajkowy czołowy, e) czopkowy czołowy, f) gniazdowy czołowy. [16, s.161] Rys.78. Wkrętak płaski [16, s.161] a) b) c) d) e) f) g) Rys 81. Wkręty: a) do blachy, b) do drewna, c - g) samowiercące d) do blach profilowanych i podłoża drewnianego (FARMER), e) do blach profilowanych i podłoża stalowego, f) krótki podkładkowy, g) krótki do profili blaszanych. [19] a) b) c) d) e) f) g) Rys 82. Kołki: a) rozporowy ze śrubą o łbie sześciokątnym, b) z wkrętem o gnieździe krzyżowym, c) szybkiego montażu bez kołnierza, d) szybkiego montażu z kołnierzem, e) łącznik fasadowy do mocowania izolacji termicznej z trzpieniem nylonowym, f) z trzpieniem metalowym, g) kotwa rozporowa stalowa z nakrętką podkładkową. [19] 39

Nitowanie należy do połączeń nierozłącznych, ponieważ nie można rozłączyć go bez uszkodzenia elementów składowych. Nity wykonane są z metali o dużej plastyczności jak: miękka stal, miedź, mosiądz, aluminium. Rys 83. Kształty nitów: nity: a) e) zwykłe, f) h) drobne; łby nitów: a) kulisty, b) grzybkowy, c) soczewkowy, d) płaski, e) trapezowy; trzonki nitów: a) f) pełny, g) drążony, h) rurkowy. [9, s.297] Rys 84. Nit zrywalny [19] Do innych połączeń nierozłącznych należy lutowanie, spawanie i zgrzewanie. Lutowanie Lutowanie jest to łączenie części metalowych przez zalanie szczeliny między łączonymi elementami roztopionym spoiwem, bez ich nadtapiania. Spawanie Spawanie polega na nadtopieniu brzegów łączonych elementów i wprowadzenie w miejsce łączenia stopionego metalu, co po zmieszaniu i ostygnięciu tworzy spoinę. Rys 85. Spawanie: a) gazowe, b) łukowe [7, s.54] Zgrzewanie Zgrzewanie metali polega na nagrzaniu łączonych części prawie do temperatury topnienia czyli stanu ciastowatości i mocnym dociśnięciu. 40