LUDNOŚĆ, MIESZKALNICTWO, USŁUGI W 70. ROCZNICĘ URODZIN PROFESORA JERZEGO DZIECIUCHOWICZA

University of Łódź Department of Population and Services Studies LUDNOŚĆ, MIESZKALNICTWO, USŁUGI W 70. ROCZNICĘ URODZIN PROFESORA JERZEGO DZIECIUCHOWICZA POPULATION, HOUSING, SERVICES 70 th ANNIVERSARY OF PROFESSOR JERZY DZIECIUCHOWICZ pod redakcją Ewy Klima Łódź 2014

RADA WYDAWNICZA Jerzy Dzieciuchowicz (redaktor naczelny), Ewa Klima (redaktor tematyczny) Anna Janiszewska (sekretarz), Remus Anghel, Sokol Axhemi Gholam Jamnejad, Anna Karwińska, Stanisław Mordwa, Ray C. Riley Tadeusz Siwek, Andrea Szėkely REDAKCJA NAUKOWA Ewa Klima REDAKCJA TECHNICZNA, SKŁAD I ŁAMANIE Aleksandra Retkiewicz PROJEKT OKŁADKI Stanisław Mordwa Fotografie wykorzystane na okładce są autorstwa Agnieszki Mordwy i Magdaleny Wasylkowskiej Wydrukowano z gotowych materiałów dostarczonych do Wydawnictwa UŁ przez Wydział Nauk Geograficznych Copyright by Uniwersytet Łódzki, Łódź 2014 Wydane przez Wydawnictwo Uniwersytetu Łódzkiego Wydanie I ISSN 1733-3180 Wydawnictwo Uniwersytetu Łódzkiego 90-131 Łódź, ul. Lindleya 8 www.wydawnictwo.uni.lodz.pl e-mail: ksiegarnia@uni.lodz.pl tel. (42) 665 58 63, faks (42) 665 58 62 Druk i oprawa: Quick Druk

SPIS TREŚCI WSTĘP BIOGRAFIA DR HAB. JERZEGO ZYGMUNTA DZIECIUCHOWICZA, PROF. UŁ (KATARZYNA KIKOSICKA)... 7 11 CZĘŚĆ I LUDNOŚĆ 1. REFLEKSJE NAD GEOGRAFIĄ LUDNOŚCI W KONTEKŚCIE DOROBKU NAUKOWEGO JERZEGO DZIECIUCHOWICZA (STANISŁAW LISZEWSKI)... 1.1. Wstęp... 1.2. Zarys historii rozwoju badań nad geografią ludności w Polsce.. 1.3. Dorobek naukowy Jerzego Dzieciuchowicza w badaniach geograficznych nad ludnością. 1.4. Zmiany w liczbie ludności miast Łódzkiego Obszaru Metropolitalnego... 1.4.1. Okres międzywojenny II RP (lata 1921/25 1939)... 1.4.2. Okres III RP (lata 1988 2011). 1.5. Podsumowanie 2. PRZESTRZENNE ZRÓŻNICOWANIE PRZEMIAN DEMOGRAFICZNYCH W POLSCE W LATACH 2002 2011 (SŁAWOMIR KUREK)... 2.1. Wprowadzenie 2.2. Zmiany w zaludnieniu 2.3. Przyrost naturalny i ruch wędrówkowy ludności 2.4. Zmiany w strukturze wieku ludności.. 2.5. Typologia struktury wieku ludności 2.6. Podsumowanie 3. TRAFNOŚĆ PROGNOZOWANEGO POZIOMU MIGRACJI W PRACACH GUS (DOROTA KAŁUŻA-KOPIAS).. 3.1. Wprowadzenie. 3.2. Prognozowanie demograficzne... 3.3. Migracje we współczesnej Polsce... 3.4. Ocena założeń dotyczących ruchu wędrówkowego ludności w wybranych prognozach GUS z ostatnich dwóch dekad 3.5. Podsumowanie 4. PRZEGLĄD DOROBKU PROFESORA JERZEGO DZIECIUCHOWICZA Z GEOGRAFII LUDNOŚCI I GEOGRAFII SPOŁECZNEJ W LATACH 1969 2013 (KATARZYNA KIKOSICKA). 4.1. Wstęp... 4.2. Badania redystrybucji przestrzennej i migracji ludności 4.3. Badania geodemograficzne. 4.4. Badania Polonii francuskiej 4.5. Wyznania religijne.. 4.6. Plansze i atlasy 4.7. Podsumowanie 21 22 22 28 34 35 36 39 43 44 45 49 56 67 71 75 76 76 79 82 88 91 92 93 95 98 99 100 101

4 Spis treści CZĘŚĆ II MIESZKALNICTWO 1. PROBLEMATYKA MIESZKALNICTWA W BADANIACH PROFESORA JERZEGO DZIECIUCHOWICZA (ANDRZEJ MATCZAK).. 1.1. Wprowadzenie. 1.2. Geneza i rozwój badań geograficznych problematyki mieszkalnictwa.. 1.3. Geneza i rozwój badań mieszkalnictwa w łódzkim ośrodku geograficznym. 1.4. Badania mieszkalnictwa w dorobku naukowym Profesora Jerzego Dzieciuchowicza. 1.5. Podsumowanie 2. BUDOWNICTWO MIESZKANIOWE W STREFIE PODMIEJSKIEJ WROCŁAWIA (STANISŁAW CIOK) 2.1. Wprowadzenie. 2.2. Demograficzne uwarunkowania rozwoju budownictwa mieszkaniowego. 2.3. Ruch budowlany w obszarze metropolitalnym Wrocławia ze szczególnym uwzględnieniem strefy podmiejskiej.. 2.4. Zmiany morfologiczne siedlisk... 3. PRZESTRZEŃ MIESZKANIOWA MIAST WOJEWÓDZTWA ŁÓDZKIEGO (LIDIA GROEGER) 3.1. Wprowadzenie. 3.2. Mierniki zróżnicowania przestrzeni mieszkaniowej... 3.3. Typologia miejskiej przestrzeni mieszkaniowej miast województwa łódzkiego... 3.4. Podsumowanie 4. ELDERLY PEOPLE AND THEIR QUALITY OF LIFE CHALLENGES FOR GEOGRAPHY (EWA KLIMA, ANNA JANISZEWSKA, STANISŁAW MORDWA)... 4.1. Introduction. 4.2. Old age in Poland in the 21 st century.. 4.3. The notion of quality of life in social sciences... 4.4. Elements of quality of life of the elderly specific for this age group.. 4.5. Quality of life of the elderly international perspective 4.6. Quality of life of the elderly and explanatory theories... 4.7. Conclusion... 5. ŚRODOWISKO MIESZKANIOWE W PRACY BADAWCZEJ PROFESORA JERZEGO DZIECIUCHOWICZA PRZEGLĄD LITERATURY (PIOTR BINCZYK) 5.1. Wprowadzenie. 5.2. Problematyka badawcza i cele badań.. 5.3. Zakres czasowy i przestrzenny badań. 5.4. Materiały źródłowe i metody badań 5.5. Wyniki badań.. 5.6. Podsumowanie 107 108 109 111 113 122 127 128 130 133 140 149 150 151 167 170 173 174 176 179 181 183 185 187 191 192 192 193 194 194 197

Ludność, mieszkalnictwo, usługi w 70. rocznicę urodzin Profesora Jerzego Dzieciuchowicza 5 CZĘŚĆ III USŁUGI 1. USŁUGI W POLSKIEJ LITERATURZE PRZEDMIOTU. UJĘCIE CHRONOLOGICZNO- -TEMATYCZNE (DARIUSZ ILNICKI).. 1.1. Wprowadzenie. 1.2. Początki badań sektora usług do początku lat 70. XX wieku. 1.3. Systematyczne badania usług.. 1.4. Badania usług w pierwszej dekadzie okresu transformacji. 1.5. Współczesna geografia usług.. 1.6. Próba podsumowania.. 2. ROZWÓJ, STRUKTURA PRZESTRZENNA I FUNKCJE CENTRÓW HANDLOWYCH W POLSCE (TOMASZ KACZMAREK).. 2.1. Wprowadzenie 2.2. Rozwój i struktura przestrzenna centrów handlowych w Polsce 2.3. Centra handlowe jako domena dużych miast.. 2.4. Funkcje centrów handlowych w życiu społeczno-gospodarczym miast. 2.5. Perspektywy rozwoju centrów handlowych 2.6. Centra handlowe działania regulacyjne... 3. PROBLEMY Z WYKORZYSTANIEM PRACUJĄCYCH JAKO MIERNIKA ROZWOJU USŁUG (PRZYKŁAD WOJEWÓDZTWA ŚLĄSKIEGO) (FRANCISZEK KŁOSOWSKI).. 3.1. Wprowadzenie. 3.2. Dostępne dane o pracujących.. 3.3. Pracujący wyznaczeni różnymi metodami na przykładzie województwa śląskiego. 3.3.1. Pracujący ogółem. 3.3.2. Pracujący w usługach... 3.3.3. Pracującu wg sekcji usług. 3.3.4. Pracujący w usługach na poziomie gmin. 3.4. Wnioski... 4. CENTRA HANDLOWE JAKO PRZESTRZENIE HYBRYDOWE (AGNIESZKA ROCHMIŃSKA).. 4.1. Wstęp.. 4.2. Centrum handlowe przestrzeń prywatna czy publiczna?... 4.3. Centrum handlowe jako przestrzeń hybrydowa.. 4.4. Podsumowanie 5. PRZEGLĄD DOROBKU PROFESORA JERZEGO DZIECIUCHOWICZA Z ZAKRESU STUDIÓW NAD KIERUNKAMI ORAZ CZYNNIKAMI PRZEMIAN STRUKTURY PRZEST- RZENNEJ USŁUG (KALINA PĘDZIWIATR).. 203 204 206 209 211 214 220 247 248 249 253 256 262 264 269 270 271 273 273 274 275 277 279 281 282 283 290 294 299

WSTĘP Profesora Jerzego Dzieciuchowicza poznałam w październiku 1989 r. To już 25 lat! Aż trudno uwierzyć. Świadomie piszę, że poznałam, a nie, że się poznaliśmy, bo ja byłam wtedy studentką pierwszego roku geografii, a Profesor, wtedy jeszcze doktor, moim wykładowcą. Uczył nas statystyki i, w drugim semestrze, geografii ludności. Szczególnie ten pierwszy przedmiot sprawia, że bezemocjonalna ocena pierwszego naszego spotkania nie może się udać. Pozwolę sobie także, głównie ze względu na moich obecnych i przyszłych studentów, przemilczeć własne dokonania, cóż, jakoś zaliczyłam. Co wtedy myśleliśmy o moim późniejszym Szefie? Chyba głównie, że wie i że ma pojęcie. Na statystyce poległo wielu moich znajomych, nawiasem mówiąc co najmniej dwóch z nich zrobiło później doktoraty, jeden z geografii. Nigdy jednak nikt nie kwestionował wyników egzaminów. Nikt nie podważał kompetencji dra Dzieciuchowicza. Doktor Dzieciuchowicz przychodził ze swoim zeszycikiem, starannie zapisanym kolejnymi wykładami (Boże, ile my byśmy dali za ten zeszycik przed egzaminem!), nie improwizował, zawsze był przygotowany, zawsze przeprowadzał zajęcia i... chodził w robionych na drutach kamizelkach. Profesor trzymał dystans, nie bratał się ze studentami, nie chodził z nimi na piwo, nie opowiadał o swojej rodzinie, nie wypytywał o prywatne sprawy taki miał styl i szanowaliśmy to. Zwracał się do nas, i zdaje się do dzisiaj tak mówi do studentów, per panie kolego lub pani koleżanko. Z tą formą wiąże się anegdotka z późniejszych czasów. Otóż kilka lat temu w jednej z ankiet student dopisał swoją opinię o Profesorze. Nie jestem w stanie przytoczyć dokładnie, ale wymowa była następująca: Pan Profesor spoufala się ze studentami! Podczas zaliczenia kilkakrotnie zwrócił się do mnie per panie kolego, uważam, że to oburzające! student rozbawił Profesora niemal do łez. A propos rozbawienia, nam studentom Doktor Dzieciuchowicz wydawał się bardzo zasadniczy i trochę sztywny, zresztą uczył statystyki, czego można się spodziewać po takich wykładowcach...? Muszę przyznać, że dopiero po latach zrozumiałam, że wcale tak nie było. Profesor potrafi tryskać radością i ma świetne, ironiczne komentarze do rzeczywistości. Problem polega jednak na tym, że do pewnego rodzaju humoru trzeba dorosnąć. Kiedy mieliśmy po 18 19 lat nawet nie wiedzieliśmy, że nasz wykładowca żartuje.

8 Wstęp Nasze prawdziwe spotkanie z Profesorem odbyło się w roku 2001, już w nowej siedzibie Wydziału, na ul. Kopcińskiego. Był to konkurs na stanowisko adiunkta w Katedrze Gospodarki Przestrzennej i Planowania Przestrzennego. W spotkaniu uczestniczył jeszcze prof. Andrzej Werwicki. Praca u człowieka, który uczy statystyki! Byłam strasznie przejęta! Tak bardzo, że niewiele pamiętam. Jedno jednak utkwiło mi w głowie na zawsze. Profesor powiedział czego ode mnie bezwzględnie oczekuje lojalności. Rozumiem to i doceniam. Trudno bowiem mówić o budowie zespołu, jakim są pracownicy jednej Katedry, jeśli nie można sobie ufać. No i zaczęłam pracę u Profesora Dzieciuchowicza... Szybko okazało się, że to bardzo interesujący człowiek. Z zawodowego punktu widzenia najbardziej cenię u niego rzetelność, otwartość na nowe idee i erudycję. Rzetelność Profesor nie koloryzuje w swoich tekstach, nie pomija milczeniem niewygodnych wyników, zawsze opiera się na miarodajnych źródłach. Otwartość na nowe idee nigdy nie usłyszałam, że nie mogę podjąć jakiegoś tematu badawczego. Przeciwnie, zazwyczaj Szef wspierał nawet dość egzotyczne pomysły swoich pracowników. Mimo, że sam reprezentuje podejście ilościowe, nie zdarzyło mu się deprecjonować tekstów pisanych w oparciu o badania jakościowe. Profesor na bieżąco śledzi literaturę geograficzną i nie tylko zresztą geograficzną. Każdy kto kiedykolwiek był w jego pokoju wie, że ma duży zbiór prac filozoficznych, historycznych, socjologicznych, atlasów i innych wydawnictw i, co ważne, nie należy do kategorii kolekcjonerów książek, lecz do kategorii czytelników. Z żalem muszę przyznać, że mój Szef jest wyznawcą tuwimowskiej zasady, iż kto książki pożycza, ten nie zasługuje na ich oddanie. Jeżeli już coś człowiek wyprosi, najczęściej ze łzami w oczach, to musi oddać i to najwyżej po tygodniu, jeszcze się nie zdarzyło, żeby było mu zapomniane. Erudycję jak już zaznaczyłam, Profesor czyta. A jak przeczyta to potrafi wykorzystać. Zresztą otwarty umysł i erudycja nie ograniczają się do spraw czysto zawodowych. Z dużym zaskoczeniem, tuż po rozpoczęciu u niego pracy odkryłam, że Profesor ma inne niż tylko geografia zainteresowania! Słucha bluesa i jazzu (nie tylko oczywiście), czyta beletrystykę, ogląda i kolekcjonuje filmy. Pamiętam jak kilka lat temu życzliwie śmiał się z moich odkryć takich jak np. Nina Simon czy Aretha Franklin. Razem zachwycaliśmy się Joss Stone i Możdżerem. Na pewno czas zmienia nasz ogląd przeszłej sytuacji. Pozwala dostrzec to, co w codzienności umyka lub jest zbyt powierzchownie interpretowane. Tak było z moją oceną zaangażowania Szefa w korektę niektórych z moich prac. Muszę szczerze przyznać, że zadręczałam go rozmowami, referowałam osobiście, a nawet przez telefon! Profesor cierpliwie słuchał, podrzucał jakąś myśl, delikatnie sugerował zmiany i przede wszystkim zadawał pytania, nigdy niczego nie narzucał. Byłam jednak rozczarowana, bo na zostawionych mu do sprawdzenia

Ludność, mieszkalnictwo, usługi w 70. rocznicę urodzin Profesora Jerzego Dzieciuchowicza 9 tekstach nie nanosił poprawek, a wiedziałam, że inni profesorowie to robią. Przy jakiejś okazji podzieliłam się tą myślą (a raczej frustracją) z jedną z ówczesnych doktorantek Profesora. Powiedziała, że ona także nie ma niczego pozaznaczanego w pracach, które zostawia mu do przeczytania. Jakiś czas potem obie doznałyśmy olśnienia a co by było gdybyśmy te poprawki na swoich tekstach miały...?! Myśl banalna, ale pozwolę sobie jednak bycie mentorem nie zawsze polega na nanoszeniu poprawek i mówieniu podopiecznemu co ma robić. Czasem wystarczy zadać kilka trafnych pytań podczas rozmowy, nawet przez telefon. Panie Profesorze dziękujemy! Książka Ludność Mieszkalnictwo Usługi dedykowana jest Profesorowi Jerzemu Dzieciuchowiczowi w 70. rocznicę jego urodzin. Do współpracy zaprosiliśmy osoby, które współpracowały, bądź współpracują z Profesorem, jego kolegów i wychowanków. Podział książki na trzy części odpowiada trzem głównym tematom zainteresowań badawczych Jubilata. Do jego dorobku w poszczególnych dziedzinach odnoszą się znane autorytety i nasi najmłodsi koledzy, jego obecni doktoranci. Książka ukazuje się jako 13. już numer czasopisma Space Society Economy powołanego w Katedrze Gospodarki Przestrzennej i Planowania Przestrzennego z inspiracji Profesora Dzieciuchowicza. Zespół

BIOGRAFIA DR HAB. JERZEGO ZYGMUNTA DZIECIUCHOWICZA, PROF. UŁ Profesor Jerzy Zygmunt Dzieciuchowicz urodził się 19 czerwca 1943 r. w Monachium (Niemcy). Jest synem Stanisława Dzieciuchowicza oraz Józefy z domu Stachowicz. Profesor wywodzi się z rodziny robotniczej. Dyplom dojrzałości uzyskał w 1961 r. po ukończeniu XXIII Liceum Ogólnokształcącego w Łodzi im. ks. prof. Józefa Tischnera (mieszczącego się przy al. Marsz. J. Piłsudskiego). Po ukończeniu szkoły średniej rozpoczął studia na kierunku geograficznym Wydziału Biologii i Nauk o Ziemi Uniwersytetu Łódzkiego. W 1966 r. przygotował oraz obronił pracę magisterską pt. Osiedle mieszkaniowe Widzew-Zachód w Łodzi. Monografia geograficzno-ekonomiczna. Promotorem tej pracy był prof. dr hab. Ludwik Straszewicz. Bezpośrednio po uzyskaniu dyplomu magistra ze specjalnością geografia ekonomiczna rozpoczął pracę naukowo-dydaktyczną w Katedrze Geografii Ekonomicznej UŁ na stanowisku asystenta-stażysty, a po roku na stanowisku asystenta. Od roku 1969 J. Dzieciuchowicz pracował na stanowisku starszego asystenta. Stopień doktora nauk geograficznych uzyskał na podstawie rozprawy doktorskiej przedłożonej i obronionej w 1975 r. na Wydziale Biologii i Nauk o Ziemi Uniwersytetu Łódzkiego. Praca ta dotyczyła wewnątrzmiejskich dojazdów do pracy. Promotorem pracy pt. Stopień rozproszenia dojazdów do pracy ludności miasta, na przykładzie Łodzi był ówczesny promotor pracy magisterskiej prof. dr hab. Ludwik Straszewicz. Recenzentami pracy byli prof. dr hab. Kazimierz Dziewoński (Instytut Geografii i Przestrzennego Zagospodarowania PAN w Warszawie) oraz doc. dr Adam Jelonek (Instytut Geografii Uniwersytetu Jagiellońskiego). Za skróconą wersję rozprawy, opublikowaną w 1979 r. w ramach Studiów Komitetu Przestrzennego Zagospodarowania Kraju PAN

12 Katarzyna Kikosicka pt. Rozkłady przestrzenne dojazdów do pracy ludności wielkiego miasta (na przykładzie Łodzi) został nagrodzony przez Ministra Nauki, Szkolnictwa Wyższego i Techniki (1980 r.). Po uzyskaniu stopnia doktora Nauk Geograficznych Profesor pracował na stanowisku asystenta, z kolei (po zmianach organizacyjnych) adiunkta w Katedrze Geografii Ekonomicznej, a następnie w Zakładzie Lokalizacji Produkcji i Gospodarki Przestrzennej. Później został adiunktem w Zakładzie Geografii Usług i Studiów Ludnościowych UŁ. W latach 1982 1990 prof. J. Dzieciuchowicz pełnił funkcję kierownika Laboratorium Technik Graficznych i Obliczeniowych w Instytucie Geografii Ekonomicznej i Organizacji Przestrzeni Uniwersytetu Łódzkiego. Rozprawa habilitacyjna profesora pt. Determinanty demograficzne i społeczno-ekonomiczne redystrybucji przestrzennej ludności aglomeracji miejskich. Przykład aglomeracji łódzkiej została obroniona w 1996 r. w Instytucie Geografii i Przestrzennego Zagospodarowania PAN w Warszawie. Funkcję recenzentów w przewodzie habilitacyjnym sprawowali prof. dr hab. Piotr Korcelli (Instytut Geografii i Przestrzennego Zagospodarowania Kraju PAN), prof. dr hab. J. Witkowski (Szkoła Główna Handlowa) oraz prof. dr hab. Robert Rauziński (Uniwersytet Śląski w Opolu). Recenzentem wydawniczym pracy był prof. dr hab. Andrzej Gawryszewski. Od 1997 r. Profesor kierował Zakładem Studiów Ludnościowych i Gospodarki Przestrzennej, a następnie od 2000 r. do 30.09.2013 r. Katedrą Gospodarki Przestrzennej i Planowania Przestrzennego Uniwersytetu Łódzkiego (ryc. 1). Obecnie posiada tytuł naukowy dr hab. i pracuje na stanowisku profesora nadzwyczajnego. W 2013 r. przeszedł na emeryturę, jednocześnie pracując na część etatu w Katedrze Studiów Ludnościowych i Badań nad Usługami (dawna Katedra Gospodarki Przestrzennej i Planowania Przestrzennego). Zakład Studiów Ludnościowych iigospodarki Przestrzennej Zakład Lokalizacji Produkcji iigospodarki Przestrzennej Laboratorium Technik Graficznych iiobliczeniowych woinstytucie Geografii Ekonomicznej Katedra Geografii Ekonomicznej iiorganizacji Przestrzeni Katedra Gospodarki Przestrzennej iiplanowania Przestrzennego Ryc. 1. Ścieżka zawodowa prof. J. Dzieciuchowicza Źródło: opracowanie własne

Biografia dr hab. Jerzego Zygmunta Dzieciuchowicza, prof. UŁ 13 W latach 1976 1977 Profesor przebywał na czteromiesięcznym stażu naukowym w Instytucie Geografii Uniwersytetu Aix-Marseille we Francji. Prowadził tam wykłady z geografii społeczno-ekonomicznej Polski oraz geografii ludności i osadnictwa. Profesor zgłębiał tam wiedzę dotyczącą najnowszych badań prowadzonych we Francji w zakresie geografii ludności oraz osadnictwa. Zapoznawał się także z aktualnymi problemami planowania przestrzennego regionu Marsylii, Paryża, Grenoble oraz tzw. Wielkiej Delty. Pobyt w Marsylii miał dla Profesora przełomowe znaczenie, jeżeli chodzi o zainteresowania naukowe. Odbyty staż naukowy oraz nawiązane kontakty naukowe zaowocowały późniejszym opublikowaniem wielu artykułów dotyczących polonii francuskiej oraz współautorstwem Atlasu Polonii Francuskiej. Krótsze misje naukowe odbył w ośrodkach geograficznych w Lyonie (Francja), Lille (Francja), Tbilisi (Gruzja) oraz Portsmouth (Wielka Brytania) ryc. 2. Rezultatem odbytych przez profesora krótszych i dłuższych wyjazdów oraz stażów naukowych było m.in.: pogłębianie wiedzy, wymiana doświadczeń oraz poznawanie nowoczesnych programów dydaktycznych, a także prezentacja dorobku naukowego. Ryc. 2. Wyjazdy zagraniczne Profesora J. Dzieciuchowicza Źródło: opracowanie własne

14 Katarzyna Kikosicka Na uwagę zasługuje także dbałość Profesora J. Dzieciuchowicza o integrację środowiska geografów, zwłaszcza młodych pracowników naukowych. Świadczą o tym zorganizowane przez Profesora konferencje naukowe. J. Dzieciuchowicz był organizatorem lub współorganizatorem wielu międzynarodowych oraz krajowych konferencji, zjazdów oraz seminariów naukowych (1975, 1978, 1990, 1995, 1999, 2000, 2002, 2004, 2007, 2010), pełniąc rolę ich sekretarza naukowego, wiceprzewodniczącego lub przewodniczącego. Profesor uczestniczył także aktywnie w pracach wydziałowych, uniwersyteckich komisji oraz rad. Uczestniczył m.in. w pracach: Komisji Nagród i Odznaczeń WNG, Komisji Badań i Finansów WNG, Komisji Dydaktycznej WNG, Komisji Wyborczej WBNZ UŁ, Rady Programowej Kierunku Gospodarka Przestrzenna WNG i WZ UŁ, Rady Bibliotecznej UŁ, Rady Bibliotecznej WNG UŁ, senackiej Komisji Dyscyplinarnej dla pracowników naukowo- -dydaktycznych UŁ, czy Kolegium Elektorów UŁ. J. Dzieciuchowicz zorganizował współpracę Katedry Gospodarki Przestrzennej i Planowania Przestrzennego UŁ z wieloma instytucjami, biurami oraz jednostkami samorządowymi, towarzystwami i przedsiębiorstwami. Wśród wielu instytucji wymienić można m.in.: Biuro Planowania Przestrzennego Województwa Łódzkiego, Regionalny Ośrodek Badań i Dokumentacji Zabytków w Łodzi, Instytut Europejski, Centralne Muzeum Włókiennictwa, Muzeum Sztuki w Łodzi, Muzeum Kinematografii w Łodzi, Towarzystwo Naukowe Nieruchomości, Kopalnia Węgla Brunatnego Bełchatów, czy Elektrownia Bełchatów. Poza działalnością naukowo-badawczą prof. J. Dzieciuchowicz od połowy lat 90. prowadził działalność redakcyjną czasopism naukowych. W latach 1996 1997 był sekretarzem Redakcji Naukowo-Dydaktycznej Folia Geographica UŁ, następnie w latach 1997 1999 został członkiem Rady Redakcyjnej tego czasopisma. W latach 2000 2012 pełnił funkcję redaktora naczelnego Redakcji Naukowo-Dydaktycznej Folia Geographica Socio-Oeconomica, zaś od 2001 r. jest członkiem Rady Konsultacyjnej Geographia Polonica Wydawnictwa Instytutu Geografii i Zagospodarowania Przestrzennego Polskiej Akademii Nauk. Prof. J. Dzieciuchowicz jest również od 2002 r. redaktorem naczelnym czasopisma wydawanego w Katedrze Gospodarki Przestrzennej i Planowania Przestrzennego UŁ pt. Space Society Economy (Przestrzeń Społeczeństwo Gospodarka). W ramach serii wydawniczej monografii naukowych Redakcji Naukowo- -Dydaktycznej Folia Geographica Socio-Oeconomica J. Dzieciuchowicz zredagował około 20 prac, natomiast w przypadku czasopisma Folia Geographica Socio-Oeconomica był redaktorem naukowym 10 tomów. Oprócz czasopism oraz serii wydawniczych Profesor recenzował wiele prac zbiorowych, w tym habilitacje oraz doktoraty. J. Dzieciuchowicz był członkiem PTG (w latach

Biografia dr hab. Jerzego Zygmunta Dzieciuchowicza, prof. UŁ 15 1972 1975 pełnił funkcję sekretarza, a w 1987 r. prezesa Oddziału Łódzkiego). W latach 1996 1998 był również członkiem zespołu badawczego Komitetu Przestrzennego Zagospodarowania Kraju PAN. J. Dzieciuchowicz realizował swoje prace badawcze z skali globalnej, regionalnej, a także lokalnej, kładł przy tym nacisk zarówno na płaszczyznę poznawczą, jak i teoretyczno-metodologiczną. Badania prowadzone przez Profesora J. Dzieciuchowicza wchodzą w zakres geografii ludności, geografii społecznej, geografii miast, geografii usług, a także geografii regionalnej, gospodarki przestrzennej i planowania przestrzennego. Zrealizowane przez Profesora prace badawcze obejmują cztery główne nurty badawcze. Pierwszy z nich dotyczy przestrzennych procesów oraz struktur demograficznych i społecznych w miastach, aglomeracjach oraz regionach miejskich, w tym problematyki definitywnych i wahadłowych migracji ludności, a także ewolucji przestrzennej i demograficzno-społecznej emigracji polskiej we Francji. Drugi nurt badawczy dotyczy stanu oraz rozwoju przestrzennego, struktury, waloryzacji oraz typologii przestrzennej budownictwa mieszkaniowego oraz rejonizacji warunków środowiska mieszkaniowego w ośrodkach i regionach miejskich. Natomiast do trzeciego nurtu należą studia nad kierunkami i czynnikami przemian struktury przestrzennej usług. Czwarty nurt reprezentują studia odnoszące się do Łodzi i regionu łódzkiego. Do najważniejszych badawczych osiągnięć teoretycznych J. Dzieciuchowicza należy autorstwo kognitywnej teorii zachowań migracyjnych oraz teorii migracji bazującej na koncepcji kapitału ludzkiego. Wśród wszystkich opracowań publikowanych przez Profesora ogromną rolę odgrywają prace dotyczące Łodzi oraz regionu łódzkiego (ponad 60 publikacji). J. Dzieciuchowicz był współautorem wielu publikacji, wśród których należy wymienić: Zarys monografii województwa łódzkiego, S. Liszewski (red.) (2001) czy Struktury i procesy kształtujące łódzki region społeczno-gospodarczy, A. Jewtuchowicz, A. Suliborski (red.) (2002), Rola wyznań religijnych w kształtowaniu przestrzeni miejskiej Łodzi, J. Dzieciuchowicz (red.) (2004), Łódź. Monografia miasta wersja polska S. Liszewski (red.) (2006) oraz angielskojęzyczna (2009). Należy także pamiętać o kilku wydaniach Atlasu Miasta Łodzi (wersja polskojęzyczna i angielskojęzyczna). W ciągu kilkudziesięciu lat Profesor zajmował się badawczo budownictwem mieszkaniowym oraz warunkami mieszkaniowymi, czego wynikiem była m.in. monografia pt. Środowisko mieszkaniowe wielkiego miasta. Przykład Łodzi (2011). Zainteresowania naukowe skupiały się również na usługach, czego przykładem były: redakcja i współautorstwo trzech monografii naukowych pt. Usługi rynkowe w Łodzi w okresie transformacji (2005), Usługi nierynkowe w przestrzeni miejskiej Łodzi (2006) i Usługi dla producentów i biznesu w przestrzeni wielkomiejskiej.

16 Katarzyna Kikosicka Przykład Łodzi (2009), a także autorstwo publikacji Wielkie centrum handlowe w przestrzeni miejskiej i podmiejskiej. Manufaktura w Łodzi i Ptak w Rzgowie (2012) oraz Handel w przestrzeni wielkomiejskiej. Przykład Łodzi (2013). W całokształcie działalności naukowo-badawczej J. Dzieciuchowicza ważną dziedzinę stanowiły opracowania aplikacyjne. Profesor był autorem ponad 20 prac aplikacyjnych, prowadzonych w głównej mierze na potrzeby planowania przestrzennego. Przykładem mogą być m.in.: studia inwentaryzacji urbanistycznej czy projekty badawcze: centralne, międzyresortowe i KBN. Profesor był autorem lub współautorem ekspertyzy dla potrzeb polityki mieszkaniowej na obszarze Bełchatowskiego Okręgu Przemysłowego (1984), ekspertyzy z zakresu polityki regionalnej dotyczącej zachowań migracyjnych ludności byłego województwa łódzkiego (1996), diagnozy potrzeb mieszkaniowych przygotowanych w ramach Studium uwarunkowań i kierunków zagospodarowania przestrzennego Łodzi (1998), prognozy demograficznej Sieradza na lata 1998 2020 (1998), ekspertyzy funkcjonowania szlaku komunikacyjnego Łódź Pabianice Dobroń (2000), czy studium zróżnicowania demograficznego regionu łódzkiego (2001 2002). Intensywnej oraz owocnej pracy naukowo-badawczej towarzyszyła praca dydaktyczna. Profesor prowadził zajęcia dydaktyczne głównie na kierunku geograficznym Uniwersytetu Łódzkiego m.in. z podstaw geografii społeczno- -ekonomicznej, geografii ludności, teorii regionalizacji ekonomicznych oraz metod analizy regionalnej, jak również metod kartografii społeczno-ekonomicznej, metod analiz przestrzennych i wybranych problemów rozwoju aglomeracji łódzkiej. W czasie swojej działalności naukowej profesor J. Dzieciuchowicz wypromował 131 magistrów. Był także promotorem 6 prac doktorskich. Do grona doktorantów wypromowanych przez profesora należą: dr Stanisław Mordwa, dr Lidia Groeger, dr Anna Janiszewska, dr Karolina Dmochowska-Dudek oraz dr Wioletta Kucina i dr Paulina Tobiasz-Lis. W czasie swojej kariery naukowej profesor wydał dotychczas 196 publikacji. Szereg prac ukazało się w renomowanych czasopismach zagranicznych (m.in. L Espace Geographique) oraz krajowych (m.in. Geographia Polonica czy Przegląd Geograficzny). Największa liczba publikacji dotyczyła procesów, struktur demograficznych oraz społecznych, a także migracji (ok. 60), środowiska mieszkaniowego (ok. 30) oraz usług (ok. 30). Profesor jest także autorem 47 plansz w pięciu atlasach oraz sześciu opisów do plansz. Rzetelna oraz owocna praca naukowo-badawcza oraz dydaktyczno-wychowawcza Profesora została uhonorowana wieloma nagrodami naukowymi. W1977 uzyskał nagrodę indywidualną Rektora Uniwersytetu Łódzkiego za opublikowanie studium pt. Szczegółowa rejonizacja warunków mieszkaniowych ludności Łodzi w roku 1970. W roku 1980 Profesor został odznaczony nagrodą

Biografia dr hab. Jerzego Zygmunta Dzieciuchowicza, prof. UŁ 17 indywidualną Ministra Nauki, Szkolnictwa Wyższego i Techniki za książkę pt. Rozkłady przestrzenne dojazdów do pracy ludności wielkiego miasta (na przykładzie Łodzi). W 1992 r. otrzymał nagrodę indywidualną Rektora UŁ za cykl trzech opublikowanych artykułów, omawiających przestrzenne struktury i procesy demograficzne w aglomeracji łódzkiej. J. Dzieciuchowicz uzyskał cztery nagrody zespołowe za prace pt.: Problemy geografii nasielenija i prostranstwiennoj organizacji (1984), Transformacja społeczno-ekonomiczna Polski Środkowej (1998), Atlas Polonii Francuskiej (2002) oraz Łódź monografia miasta (2010). Za współautorstwo w publikacji Atlasu Miasta Łodzi Profesor został uhonorowany nagrodą Ministra Infrastruktury (2004). W roku 2004 Rada Miejska w Łodzi przyznała J. Dzieciuchowiczowi odznakę Za Zasługi dla Miasta Łodzi. W czasie swojej pracy naukowo-badawczej Profesor został wyróżniony także złotą odznaką Uniwersytetu Łódzkiego (1987), Złotym Krzyżem Zasługi (1988) oraz medalem UŁ w służbie społeczeństwu i nauce (1997) i Medalem Komisji Edukacji Narodowej (2007). Profesor pozostaje w szczęśliwym związku małżeńskim. Ma dwoje dzieci. Życie rodzinne jest niezwykle cenione i celebrowane przez niego. Poza licznymi zainteresowaniami naukowymi profesor interesuje się także podróżami (choć dziś ich znaczenie jest znacznie mniejsze), literaturą, muzyką, a także filmem. J. Dzieciuchowicz posiada uprawnienia przewodnika górskiego oraz sternika jachtowego. LITERATURA Dzieciuchowicz J., 1995, Biogram naukowy: Jerzy Dzieciuchowicz [w:] Liszewski S. (red.), Geografia osadnictwa i ludności w niepodległej Polsce, lata 1918 1993, t. III, Badacze, PTG, Komisja Geografii Osadnictwa i Ludności, Łódź, s. 26 28. Dzieciuchowicz J., 1995, Determinanty demograficzne i społeczno-ekonomiczne redystrybucji przestrzennej ludności aglomeracji miejskich (przykład aglomeracji łódzkiej), Wydawnictwo UŁ, Łódź, 224 s. Dzieciuchowicz J.Z., 2012, Bibliografia naukowa profesora J. Dzieciuchowicza [rozm. przepr. Kikosicka K., Łódź, 2012, materiały własne]. Strona Katedry Studiów Ludnościowych i Badań nad usługami, http://kgpipp.geo.uni. lodz.pl/index.php [dostęp 10 listopada 2013]. MGR KATARZYNA KIKOSICKA Uniwersytet Łódzki Wydział Nauk Geograficznych Katedra Studiów Ludnościowych i Badań nad Usługami e-mail: kikosicka.k@gmail.com

CZĘŚĆ I LUDNOŚĆ PART I POPULATION

STANISŁAW LISZEWSKI Uniwersytet Łódzki Wydział Nauk Geograficznych Instytut Geografii Miast i Turyzmu 1 REFLEKSJE NAD GEOGRAFIĄ LUDNOŚCI W KONTEKŚCIE DOROBKU NAUKOWEGO PROFESORA JERZEGO DZIECIUCHOWICZA NOTIONS IN POPULATION GEOGRAPHY IN THE CONTEXT OF THE ACADEMIC OUTPUT OF PROFESSOR JERZY DZIECIUCHOWICZ Artykuł wpłynął do redakcji 24.01.2014 r.; po recenzjach zaakceptowany 11.02.2014 r. LISZEWSKI S., 2014, Refleksje nad geografią ludności w kontekście dorobku naukowego Profesora Jerzego Dzieciuchowicza [w:] Klima E. (red.), Ludność, Mieszkalnictwo, Usługi w 70. rocznicę urodzin Profesora Jerzego Dzieciuchowicza. Population, Housing, Services 70 th Anniversary of Professor Jerzy Dzieciuchowicz, Space Society Economy 13, Department of Population and Services Studies, Wydawnictwo Uniwersytetu Łódzkiego, Łódź, s. 21 42. /ISSN 1733-3180/ Prof. zw. dr hab. Stanisław Liszewski, Uniwersytet Łódzki, Instytut Geografii Miast i Turyzmu, ul. Kopcińskiego 31, 90-142 Łódź; e-mail: stliszew@geo.uni.lodz.pl STRESZCZENIE Praca powstała z okazji Jubileuszu Profesora Jerzego Dzieciuchowicza. Składa się ona z trzech różnych części, które łączy jeden nurt przewodni geografia ludności. W pierwszej części autor przedstawił krótki zarys historii badań geografów polskich nad ludnością, ograniczając ten przegląd do XX wieku. Druga część pracy poświęcona została omówieniu dorobku naukowego Jerzego Dzieciuchowicza w zakresie geografii ludności.

22 Stanisław Liszewski Omówienie to dotyczy zarówno publikacji tekstowych, jak i opracowań kartograficznych. W części trzeciej przedstawiono krótkie opracowanie badawcze dotyczące współczesnego wyludniania się miast przemysłowych na przykładzie Łódzkiego Obszaru Metropolitalnego. Pracę kończą wnioski do jakich autor doszedł w wyniku przeprowadzonych analiz. SŁOWA KLUCZOWE: geografia ludności, geodemografia, migracje ludności 1.1. WSTĘP Przypadający w 2013 r. Jubileusz Jerzego Dzieciuchowicza, geografa, profesora Uniwersytetu Łódzkiego, który znaczną część swojego dorobku naukowego poświęcił szeroko rozumianym studiom nad geografią ludności, jest dobrą okazją do szerszego spojrzenia na dotychczasowy rozwój i ewolucję tej subdyscypliny geografii społeczno-ekonomicznej (geografii człowieka) w Polsce. W tym krótkim opracowaniu dedykowanym Jubilatowi skoncentrujemy się na trzech zagadnieniach: zarysie historii, rozwoju badań nad geografią ludności w Polsce, roli i miejscu badań nad geografią ludności w opublikowanym dorobku Jerzego Dzieciuchowicza oraz krótką analizą zmian w liczbie ludności dokonujących się w miastach tworzących współcześnie Łódzką Metropolię Miejską. To ostatnie zagadnienie traktowane jest w tym opracowaniu jako sygnał zachęcający do badań nad aktualnymi procesami ludnościowymi dokonującymi się w miastach naszego kraju. 1.2. ZARYS HISTORII ROZWOJU BADAŃ NAD GEOGRAFIĄ LUDNOŚCI W POLSCE Zainteresowania człowiekiem, a zwłaszcza jego rozmieszczeniem, kolorem skóry czy religią należą do najstarszych, jakie podjął człowiek w procesie poznania i opisania świata. Stały się one również jednym z zadań geografii jako nauki nowożytnej, której powstanie datuje się na początek XIX wieku i jest związane z powołaniem pierwszych samodzielnych katedr geografii na uniwersytetach m.in. w Berlinie (1820 r.) i Krakowie (1848 r.), a także powstaniem najważniejszych geograficznych towarzystw naukowych (Paryż, Berlin, Londyn, Petersburg), które były organizatorami, inspiratorami i promotorami wypraw i badań naukowych. Zarówno w starożytności, jak i w wieku XIX badania rozmieszczenia czy struktur ludności były częścią ogólniejszych studiów regionalnych i nie stanowiły odrębnego (samodzielnego) przedmiotu badawczego geografów.

Refleksje nad geografią ludności w kontekście dorobku naukowego 23 Miejsce człowieka w poznaniu geograficznym jako pierwszy podjął badacz niemiecki Karl Ritter (1779 1859), dla którego głównym celem poznawczym geografii były związki zachodzące między człowiekiem a przyrodą oraz między środowiskiem geograficznym a społeczeństwem. Takie antropocentryczne podejście do badań geograficznych dało początek nurtowi badawczemu, który pod nazwą antropogeografia przetrwał w różnych krajach i środowiskach geografów do połowy XX wieku. W ramach antropogeografii podjęto również badania geograficzne nad ludnością w Polsce. Prześledzenie rozwoju badań geograficznych prowadzonych nad ludnością w naszym kraju ułatwia dość systematyczne monitorowanie powstających i publikowanych prac, a także liczne opracowania przeglądowe, wśród których na szczególną uwagę zasługują artykuły: K. Dziewońskiego (1956), H. Leonhard-Migaczowej (1964), A. Jagielskiego (1988), A. Jelonka (1994, 1997), B. Miszewskiej (1994), W. Kusińskiego (1964ab), a także rozdział w książce Historia geografii polskiej autorstwa A. Gawryszewskiego (2008) zatytułowany Historia geografii ludności. Badania geograficzne nad problematyką ludności prowadzone przez geografów polskich można podzielić na trzy okresy: okres zaborów i II Rzeczypospolita, pierwsze lata Polski Ludowej (1945 koniec lat 60. XX w.) oraz okres współczesny po 1990 r. Interesującym jest fakt, że podstawą tej periodyzacji w mniejszym stopniu były cele i zakres badań geograficznych nad ludnością, a bardziej stopień samodzielności geografii ludności jako subdyscypliny. Dlatego pierwszy z wymienionych okresów identyfikujemy z antropogeografią jako nurtem badawczym geografii, w ramach którego badano związki między ludnością a środowiskiem przyrodniczym. Drugi okres to silne związki badań nad ludnością z formami osadniczymi (głównie z osadnictwem miejskim). Wreszcie trzeci okres rozwoju badań łączy się z samodzielną subdyscypliną geografią ludności, co zaowocowało podjęciem szerokiego wachlarza badań i uruchomieniem przez geografów nowych przestrzeni badawczych, często nakładających się na badania ludności w ramach innych dyscyplin naukowych (demografia, socjologia, ekonomia, statystyka i inne). Początki badań geografów polskich (pierwszy okres) związane są z nurtem deterministycznym w geografii i dotyczą m.in. analiz rozmieszczenia ludności w zależności od środowiska przyrodniczego, a także badań nad wędrówkami górali karpackich, które też były determinowane warunkami przyrodniczymi. Jedną z pierwszych prac z tego okresu jest artykuł Ludomira Sawickiego (1910) zatytułowany Rozmieszczenie ludności w Karpatach Zachodnich. Prac o podobnej tematyce opublikowano w tym okresie więcej, a ich autorami byli geografowie dwóch istniejących wtedy na ziemiach polskich uniwersytetów: w Krakowie i Lwowie.

24 Stanisław Liszewski Zupełnie wyjątkowym opracowaniem obejmującym kompleksowo rozumianą problematykę ludności był wydany przez Eugeniusza Romera (1916) Geograficzno-statystyczny atlas Polski. Atlas ten, w którym znalazły się m.in. mapy nie tylko rozmieszczenia ludności, ale również jej struktury narodowościowe, językowe, wyznaniowe oraz niektóre elementy struktur demograficznych, jak uważa się powszechnie był wykorzystywany podczas Konferencji Pokojowej w Paryżu (E. Romer był w gronie doradców polskiej delegacji, podczas której podjęto decyzję m.in. o delimitacji granicy wschodniej nowo kształtującego się państwa polskiego po I wojnie światowej). Wkład Eugeniusza Romera, jako geografa i kartografa, miał wymierny wpływ na pozytywne rozstrzygnięcia terytorialne dla Polski, a także na ugruntowanie autorytetu E. Romera, a pośrednio również geografii jako nauki potrzebnej społecznie. W okresie między I i II wojną światową niewątpliwie największy dorobek naukowy w zakresie badań geograficznych nad ludnością miał Wiktor Ormicki (Nussbaum), który prowadził badania m.in. nad pojemnością ludnościową obszarów wiejskich, ale również strukturami ludności wyznaniową i demograficzną, a także migracjami zwłaszcza zagranicznymi ludności Polski. Wiktor Ormicki opracował także pierwszą regionalizację Polski opartą o analizy przyrostu naturalnego i rzeczywistego. Analiza opublikowanego dorobku naukowego W. Ormickiego obejmuje około 150 prac, wśród których 48 pozycji zalicza A. Jackowski, red. (2011) do problematyki ludnościowej. Badaczowi temu przypisuje się również autorstwo sformułowanego po raz pierwszy w Polsce programu badań nad geografią ludności (Gawryszewski 2008). Sygnalizując dorobek geografów w zakresie badań ludności w okresie międzywojennym koniecznie wspomnieć należy, że jest on związany z wynikami Spisów Ludności, jakie przeprowadzone zostały w latach 1921 i 1931 na obszarze całej Polski w granicach ustalonych po I wojnie światowej. Spisy te dostarczyły po raz pierwszy w nowych granicach państwa materiałów statystycznych umożliwiających prowadzenie badań w ujęciu przestrzennym. Wprawdzie kompletność tych spisów nie w pełni zaspokajała badaczy, to i tak jest to okres przełomowy w badaniach przestrzennych ludności w Polsce. Drugi okres w rozwoju geografii ludności w Polsce rozpoczyna się po zakończeniu II wojny światowej i jest związany z aktywnym włączeniem się geografów w odbudowę i organizację kraju po straszliwych zniszczeniach wojennych i zmianach granic politycznych Polski. W latach 40. duża część geografów, która przeżyła okupację hitlerowską i pozostała w kraju włączyła się aktywnie w badania i działalność powołanych do życia instytucji państwowych zajmujących się odbudową i przyszłym rozwojem Polski. Geografowie byli głównie zatrudnieni w Biurze Studiów Osadniczo- -Przesiedleńczych (1945 1949), Głównym Urzędzie Planowania Przestrzennego

Refleksje nad geografią ludności w kontekście dorobku naukowego 25 (1945 1949), Państwowej Komisji Planowania Gospodarczego (1949 1956), a także Instytucie Urbanistyki i Architektury (1949 1974). W instytucjach tych powstało szereg ekspertyz i prac badawczych dotyczących problematyki ludnościowej, których autorami byli geografowie. W roku 1945 wznowiły działalność uniwersytety: Jagielloński w Krakowie, im. Adama Mickiewicza w Poznaniu oraz Warszawski, a także, jako polski, Uniwersytet we Wrocławiu. Powołano również do życia trzy nowe, nie istniejące do tego czasu uczelnie: Uniwersytet Marii Curie-Skłodowskiej w Lublinie, Uniwersytet Łódzki i Uniwersytet Mikołaja Kopernika w Toruniu. We wszystkich siedmiu uniwersytetach uruchomiono zakłady lub katedry geografii, które podjęły badania naukowe i rozpoczęły kształcenie geografów. W pierwszych latach programy studiów były indywidualne i często zależały od dorobku naukowego kierownika katedry. Problematyka ludności, zwłaszcza w programach studiów, była łączona z osadnictwem, a przedmiot nosił nazwę geografia osadnictwa i zaludnienia. Prezentowano wówczas pogląd, że formy osadnicze (wsie, osiedla, miasta) powstały i rozwijają się poprzez aktywność ich mieszkańców, co uzasadnia, że nie można odrębnie badać form (morfologii) i odrębnie treści osady, czyli jej mieszkańców. Pogląd ten znalazł definicyjną wykładnię w pracy K. Dziewońskiego (1956), który pisał: Przedmiotem badań w zakresie geografii osadnictwa i ludności jest rozmieszczenie i struktura historycznie ukształtowanych terytorialnych grupowań ludności (w zasadzie osiedli) oraz związanych z nimi urządzeń trwałych. Obok człowieka oraz urządzeń trwałych (będących materialnym rezultatem społecznej działalności człowieka) badaniami powinny być objęte formy wykorzystania, użytkowania tak urządzeń trwałych, jak i tereny, które zajmują, czyli innymi słowy ich funkcjami. W okresie tym zaczęły również powstawać jednostki organizacyjne w strukturach katedr czy instytutów geografii, które przyjęły nazwę lansowaną przez K. Dziewońskiego. W 1956 r. powstała Pracownia Geografii Zaludnienia i Osadnictwa IG PAN w Warszawie (prof. K. Dziewoński), w 1963 r. powołano Zakład Geografii Osadnictwa i Zaludnienia w Katedrze Geografii Ekonomicznej w Poznaniu (prof. S. Zajchowska), w 1967 r. w Katedrze Geografii Ekonomicznej Instytutu Geografii UJ utworzono Zakład Geografii Ludności, Osadnictwa i Rolnictwa (prof. K. Bromek). W omawianym okresie (drugim) tematyka badawcza geografów zajmujących się ludnością koncentrowała się (obok ekspertyz, o których była mowa wcześniej) wokół kilku ważnych nie tylko teoretycznie, ale i społecznie problemów. Były to przesiedlenia i migracje, zarówno zewnętrzne na tereny Polski, jak i ze wsi do uprzemysłowionych miast, określenie zasobów siły roboczej, rynki pracy, struktury płci i wieku ludności, ruch naturalny i szereg innych

26 Stanisław Liszewski problemów, które można prześledzić w wykazie publikacji w pracy Geografia osadnictwa i ludności w niepodległej Polsce. Lata 1918 1993, tom II (red. S. Liszewski 1994). Początek trzeciego okresu w umownie przyjętej w tym opracowaniu periodyzacji rozwoju geografii ludności w Polsce można identyfikować z wydaniem pierwszego w Polsce podręcznika akademickiego pt. Geografia ludności, którego autorem jest L. Kosiński (1967). Podręcznik ten poprzedziło wydanie w I tomie Geografii powszechnej przez S. Leszczyckiego (1962) opracowania pt. Rozwój myśli geograficznej, w którym autor zamieścił schemat podziału nauk geograficznych. W schemacie tym w geografii ekonomicznej znajduje się, jako jedna z siedmiu gałęzi, geografia zaludnienia, inną samodzielną gałęzią jest geografia osadnictwa. Podręcznik Leszka Kosińskiego odegrał bardzo ważną rolę w rozwoju geografii ludności, bowiem jego autor po raz pierwszy w polskiej literaturze zdefiniował tę dyscyplinę naukową, określił jej przedmiot badań, zadania jakie stoją przed tą nauką i przedstawił problematykę badawczą geografii ludności. O ile dodamy do tego prezentację wybranych metod badawczych na konkretnych przykładach, to możemy stwierdzić, że autor tego podręcznika dał bardzo mocne podstawy geograficznego badania ludności. Zdaniem tego autora (Kosiński 1967): Geografia ludności jest odrębną dyscypliną ekonomiczno-geograficzną, która analizuje i interpretuje zmieniające się w czasie i przestrzeni zjawiska i procesy ludnościowe na powierzchni Ziemi (...) Zadaniem geografii ludności jest wykrycie ogólnych prawidłowości rządzących zróżnicowaniem przestrzennym stosunków ludnościowych oraz krytyczna ocena istniejącej sytuacji z punktu widzenia potrzeb społecznych. Problematykę badawczą geografii ludności L. Kosiński zawarł w czterech zasadniczych punktach, które dzieliły się na bardziej szczegółowe. Do głównych problemów badawczych autor ten zaliczył: problemy ogólnoteoretyczne (metodologia, techniki i metody badań, historia geograficznych badań ludności); rozmieszczenie ludności (rozmieszczenie i gęstość w ekumenie, w układzie osadniczym, miary syntetyczne rozmieszczenia); dynamikę ludności (ruch naturalny, ruch migracyjny); strukturę ludności (demograficzna, społeczno-ekonomiczna). I choć w miarę upływu czasu liczba szczegółowych problemów badawczych geografii ludności znacznie wzrosła, to jednak układ tematyczny głównych problemów zaproponowanych przez L. Kosińskiego wydaje się być wciąż aktualny. Na uwagę zasługuje również fakt, że mimo, iż od czasu ukazania się podręcznika L. Kosińskiego minęło już ponad 45 lat, to tylko kilku autorów zdecydowało się wydać w Polsce podręczniki pod tym samym tytułem (Jagielski

Refleksje nad geografią ludności w kontekście dorobku naukowego 27 1974; Jędrzejczyk 2001), a J. Rajman (2000) i E.Z. Zdrojewski (1994) przygotowali przewodniki metodyczne do tej subdyscypliny. Kończąc ten krótki zarys rozwoju geografii ludności w Polsce zidentyfikujemy główną tematykę badawczą, którą zainteresowali się geografowie w okresie ostatnich 50 lat. Przedstawiony tu wybór będzie subiektywny i ograniczony, dlatego odsyłam zainteresowanych do opracowań A. Gawryszewskiego (2008) oraz wspomnianego tu kilkakrotnie wydawnictwa Geografia osadnictwa i ludności w niepodległej Polsce. Lata 1918 1993, tom I, II, III (Liszewski, red., 1993, 1994, 1995). Do tematyki badawczej, którą zajmowali się polscy geografowie niemal przez cały omawiany okres należy zaliczyć badania zmian w strukturach demograficznych w Polsce oraz regiony demograficzne i typologię zjawisk demograficznych (Jagielski 1974; Jelonek 1994). Ważnym przedmiotem analiz były zmiany w rozmieszczeniu ludności, zarówno w całej Polsce, w wybranych regionach, a także w obrębie miast (Bromek 1964; Dziewoński 1967; Mydel 1987; Korcelli 1992). Bardzo ważne miejsce w badaniach geograficznych, i to w całym omawianym okresie, zajmowały studia dotyczące migracji ludności. Geografowie zajmowali się zarówno migracjami regionalnymi i migracjami między miastami (Dziewoński, Korcelli 1981), jak i dojazdami do pracy. Ten ostatni problem badano intensywnie w różnych ośrodkach geograficznych. Pewną formą syntezy tych badań może być monografia T. Lijewskiego (1967) nt. dojazdów do pracy w Polsce. Praktycznie po 1990 r. problematyka ta z różnych powodów przestała być przedmiotem zainteresowań geografów. Niestety brak wiarygodnych materiałów statystycznych dla całego kraju utrudnia podjęcie badań nad bardzo rozwijającymi się formami migracji, jakim jest ruch turystyczny. W latach 80. XX wieku nasilił się proces wyludniania wsi i to nie tylko w otoczeniu dużych miast, ale głównie na obszarach tzw. ściany wschodniej. Geografowie zareagowali na to podejmując duży program badawczy, którym kierował prof. Andrzej Stasiak. Obserwując rozwój polskiej geografii ludności możemy stwierdzić określone prawidłowości wyrażające się w dużej wrażliwości geografów na dokonujące się przemiany demograficzne w naszym kraju. Niemal każdorazowo kiedy następowało natężenie określonych procesów ludnościowych (migracje, dojazdy do pracy, wyludnienia wsi, zmiany struktur demograficznych i inne) zawsze nasilały się badania geograficzne dotyczące tych problemów. Rozwój geografii społecznej, jaki nastąpił w Polsce po 1990 r., przejął część problematyki z geografii ludności. Tym bardziej należy w tym miejscu podkreślić ukazanie się dwóch monumentalnych monografii autorstwa A. Gawryszewskiego (2005, 2009). Pierwsza dotyczy ludności Polski w XX wieku, druga

28 Stanisław Liszewski ludności Warszawy w tym samym wieku. Monografie te symbolicznie zamykają badania geografów nad ludnością Polski w XX wieku. 1.3. DOROBEK NAUKOWY JERZEGO DZIECIUCHOWICZA W BADANIACH GEOGRAFICZNYCH NAD LUDNOŚCIĄ Prace, w których Jerzy Dzieciuchowicz podejmuje problematykę ludnościową stanowią tylko część Jego bogatego dorobku naukowego, ale jest to część znacząca w karierze akademickiej, bowiem obie prace na stopień (doktora i doktora habilitowanego) dotyczą problematyki geografii ludności (w świetle definicji L. Kosińskiego). Z opublikowanego dorobku J. Dzieciuchowicza do tematyki ludnościowej zaklasyfikowano 48 pozycji, które ukazały się jako samodzielne książki, rozdziały w monografiach czy samodzielne artykuły w czasopismach. Czternaście spośród tych prac ukazało się w językach obcych (głównie angielskim). Do dorobku z geografii ludności należy również zaliczyć liczne mapy (około 50) o tematyce ludnościowej, które zamieszczone zostały w trzech atlasach tematycznych oraz dwóch suplementach do tych atlasów. Pod względem ilości opublikowanych prac i map Jerzy Dzieciuchowicz należy obecnie do wąskiego grona polskich geografów, którzy w ostatnich czterdziestu latach tak intensywnie prowadzili badania nad tą dyscypliną geografii ekonomicznej. Aby zakończyć tę charakterystykę ilościową (statystyczną) warto wspomnieć, że pierwszą pracę z zakresu geografii ludności (Rozmieszczenie ludności Prudnika w świetle metody potencjału demograficznego) opublikował J. Dzieciuchowicz w 1969 r., a ostatnią (do tej pory) (Rozwój społeczny współczesnego świata struktura i typologia przestrzenna) w 2012 r., a także, że w okresie 43 lat jakie dzielą wydanie tych prac tylko w dziewięciu latach nie ukazywały się prace Autora z zakresu geografii ludności. Świadczy to o dużej ciągłości czasowej i systematyczności podejmowania problematyki ludnościowej przez tego Autora. Przechodząc do analizy merytorycznej należy stwierdzić, że dorobek Jerzego Dzieciuchowicza obejmuje bardzo szeroki wachlarz problemów badawczych, które trudno poddają się jednoznacznej klasyfikacji. Na użytek tego opracowania autor połączył dostępne prace w siedem grup, przy czym kryteria tego łączenia były różne, nie tylko tematyczne, ale również przestrzenne. Do odrębnej grupy zaliczono opracowania kartograficzne J. Dzieciuchowicza, a także prace publikowane jako rozdziały w większych monografiach regionu czy miasta. Grupę pierwszą tworzą prace na stopień, które niewątpliwie w okresach ich powstawania, wnosiły nowe wartości metodyczne i poznawcze do polskiej geografii ludności, a ich wartość merytoryczna jest również doceniona i obecnie

Refleksje nad geografią ludności w kontekście dorobku naukowego 29 przez licznych autorów. Świadczą o tym bibliografie dołączone do niektórych współczesnych prac. Książka zatytułowana Rozkłady przestrzenne dojazdów do pracy ludności wielkiego miasta (na przykładzie Łodzi) (Dzieciuchowicz 1979) jest dysertacją doktorską (promotor: prof. L. Straszewicz), która jako jedna z nielicznych wówczas ukazała się drukiem w Studiach KPZK PAN. Oryginalność tej pracy polegała, zarówno na podjętym problemie badawczym (dojazdy do pracy w obrębie miasta migracje wewnątrzmiejskie), jak również w zastosowanej metodzie badań. Autor stosując wszelkie obowiązujące zasady doboru próby przeprowadził badania ankietowe, którymi objął 5 tys. osób. Wyniki badań wskazywały na określone prawidłowości przestrzenne w dojazdach mieszkańców Łodzi do pracy w swoim mieście. W okresie rozwoju badań dojazdów do pracy do miast w Polsce (patrz: praca T. Lijewskiego 1967), Jerzy Dzieciuchowicz wskazał swoją pracą na ważny problem dojazdów do pracy mieszkańców dużych miast w granicach swojego miasta, a prawidłowości przestrzenne tego zjawiska określił przy zastosowaniu wyrafinowanych metod statystycznych, w których wykorzystał materiał empiryczny zebrany podczas badań terenowych. Także praca habilitacyjna J. Dzieciuchowicza (1995) pt. Determinanty demograficzne i społeczno-ekonomiczne redystrybucji przestrzennej ludności aglomeracji miejskich. Przykład aglomeracji łódzkiej należy do grupy studiów teoretyczno-metodologicznych. Podstawową jej częścią są rozważania teoretyczne nad determinantami rozmieszczenia ludności i jej migracjami w obrębie aglomeracji. W drugiej części pracy Autor zweryfikował przyjęte wcześniej założenia i metody testując je na przykładzie aglomeracji łódzkiej w przekroju czasowym 1978 1988 (1990). Problematyka i cele podjętych w tej pracy badań wymogły zastosowanie różnorodnych metod badawczych, zwłaszcza statystycznych (analizy regresji i korelacji), jak i metod kartograficznych wyrafinowane kartodiagramy. Wymienione tu prace należą do dziś do najbardziej zaawansowanych metodologicznie i metodycznie opracowań, jakie ukazały się w Polsce z zakresu geografii ludności. Niewątpliwie obie przedstawione tu prace Jerzego Dzieciuchowicza wskazują na dużą dojrzałość metodologiczną ich Autora i opanowanie zaawansowanych metod statystycznych stosowanych w badaniach przestrzennych ludności. Obie prace weszły do kanonu polskiej geografii ludności. Drugą grupę prac stanowią artykuły, w których autor prezentuje problematykę geodemograficzną, głównie na przykładzie Łodzi lub Łódzkiej Aglomeracji Miejskiej. Prace te dotyczą m.in. segregacji przestrzennej płci i wieku ludności Łodzi (1963), problemów demograficznych śródmieścia Łodzi (1984), pionowej zmienności cech demograficznych i społecznych mieszkańców

30 Stanisław Liszewski Śródmiejskiej Dzielnicy Mieszkaniowej w Łodzi (1991), przestrzennego rozkładu wieku ludności Łodzi (1991) i zmian demograficznych w aglomeracji łódzkiej (1992). Opracowania mają charakter szczegółowych studiów z zakresu różnych elementów geodemograficznych. Na szczególne podkreślenie zasługuje tu artykuł, w którym Autor dokonał analizy pionowego (wg kondygnacji) rozmieszczenia ludności wg cech demograficznych użytkujących domy mieszkalne nowo wówczas wybudowanej Śródmiejskiej Dzielnicy Mieszkaniowej w Łodzi składające się z budynków wysokościowych. Jest to oryginalne studium rejestrujące etap początkowy zasiedlania i użytkowania nowych, wysokich budynków mieszkaniowych w nowo tworzonej dzielnicy śródmiejskiej. Wskazuje ono na refleks badawczy J. Dzieciuchowicza, który poddał obserwacji naukowej tworzone centrum dużego miasta, dające szansę na wykrycie nowych prawidłowości w rozmieszczeniu pionowym ludności na przykładzie Łodzi. W studiach nad ludnością podjął również Jerzy Dzieciuchowicz problematykę ruchliwości przestrzennej (trzecia grupa prac). Obok omówionych wcześniej prac doktorskiej i habilitacyjnej, Autor ten opublikował m.in. dwie ciekawe prace. Pierwsza z nich dotyczy koncepcji poznawczej zachowań migracyjnych (1995), zaś druga zmienności przestrzennej zachowań migracyjnych ludności (1998). Tematyka ta pojawia się również w kilku pracach Autora opublikowanych w języku francuskim i angielskim. Do tematyki migracji ludności wraca również J. Dzieciuchowicz w opracowaniach regionalnych zagadnień ludnościowych. Prace dotyczące rozmieszczenia ludności (grupa czwarta) pojawiły się w dorobku naukowym Autora w początkowym i ostatnim okresie Jego działalności, choć tematyka ta pojawia się również we wszystkich opracowaniach omawiających ludność w ujęciu regionalnym. Pierwszą pracą zaliczoną do tej grupy jest wspomniane już wcześniej studium rozmieszczenia ludności w niewielkim mieście na Opolszczyźnie Prudniku. Oryginalność tej pracy polega na zastosowaniu metody potencjału demograficznego, co nie było wówczas takie powszechne (Dzieciuchowicz 1969). O ile pracę dotyczącą Prudnika można określić jako studium mikroskalowe, to pracę, która ukazała się czterdzieści lat później (Dzieciuchowicz 2009) można zaliczyć do rozważań przeprowadzonych w makroskali. Praca ta zatytułowana została bardzo ogólnie Obraz demograficzny świata u progu XXI wieku i dotyczy analizy stanu, w tym rozmieszczenia ludności i procesów demograficznych zachodzących we współczesnym świecie. Drugą część swoich rozważań dotyczących problemów społecznych współczesnego świata opublikował Autor w kolejnym artykule, w którym odnosi się m.in. do tematyki rozmieszczenia ludności, a także długości życia mężczyzn i kobiet (2011).

Refleksje nad geografią ludności w kontekście dorobku naukowego 31 Interesującym przykładem badań ludnościowych mieszkańców innego kraju jest seria trzech artykułów dotyczących Polonii francuskiej, jakie Jerzy Dzieciuchowicz opublikował w latach 1990, 1999, 2000 (piąta grupa prac). Tematyka polonijna w badaniach J. Dzieciuchowicza związana jest z zainteresowaniem Autora Francją (odbywał tam staż naukowy i był kilkakrotnie w celach naukowych), jak również tematem badawczym, jaki został podjęty przez pracowników byłej Katedry Geografii Ekonomicznej i Organizacji Przestrzeni UŁ dotyczącym Polonii francuskiej. Prace J. Dzieciuchowicza dotyczą: pochodzenia terytorialnego i jego wpływu na zróżnicowanie demograficzno- -społeczne ludności gminy La Ricamarie w regionie Saint Etienne, naturalizacji ludności polskiej w regionie Rhȏne-Alpes po drugiej wojnie światowej oraz ewolucji struktury przestrzennej i demograficzno-społecznej Polonii francuskiej. Obok problematyki, której Autor poświęcił po kilka swoich prac, należy wymienić również pojedyncze opracowania sygnalizujące ważne problemy. Do takich można zaliczyć np.: analizę mechanizmów tworzenia regionu łódzkiego po reformie administracyjnej państwa (2000), czy wpływ bezrobocia na wewnętrzne migracje stałe w Polsce (2004). Bardzo znaczący jest udział Jerzego Dzieciuchowicza w powstaniu opracowań monograficznych obejmujących region łódzki, a także miasto Łódź (grupa szósta). W tych pracach, zwykle zbiorowych, autorem rozdziałów dotyczących ludności od wielu lat był J. Dzieciuchowicz. W pracy zbiorowej pod redakcją A. Werwickiego (1998) zatytułowanej Transformacja społeczno-ekonomiczna Polski Środkowej (był to tom II szerszego opracowania zainicjowanego przez prof. S. Pączkę) część zatytułowana Ludność Polski Środkowej: procesy i struktury przestrzenne jest autorstwa J. Dzieciuchowicza. Także w kolejnej pracy zbiorowej pod red. S. Liszewskiego (2001) pt. Zarys monografii województwa łódzkiego Autor ten przygotował dwa rozdziały: jeden dotyczył ruchu naturalnego i migracji ludności, a drugi rozmieszczenia ludności oraz jej struktury demograficznej i struktury zatrudnienia. Także w trzecim zbiorowym opracowaniu dotyczącym łódzkiego regionu społeczno-gospodarczego pod redakcją A. Jewtuchowicz i A. Suliborskiego (2002) Jerzy Dzieciuchowicz przygotował obszerny rozdział (32 strony) zatytułowany Zróżnicowanie demograficzne regionu łódzkiego. Autor w opracowaniu tym kolejno omawia zmiany i zróżnicowanie struktury przestrzennej ludności, migracje, rozwój demograficzny, ruch naturalny, strukturę płci, strukturę wieku oraz przestrzenną typologię demograficzną. Jest to zatem pełne opracowanie monograficzne regionu w zakresie geografii ludności. Obok monografii regionalnych, Jerzy Dzieciuchowicz jest również współautorem monografii miasta Łodzi (Liszewski, red. 2009) i to zarówno wydanej w języku polskim, jak i w języku angielskim. W pracach tych, których układ był chronologiczny J. Dzieciuchowicz opracował trzy rozdziały: Ludność Łodzi do

32 Stanisław Liszewski 1918 roku, Ludność Łodzi od 1918 roku do lat 90. XX wieku i Przemiany ludnościowe Łodzi na przełomie XX i XXI wieku. Prognoza demograficzna Łodzi. W każdym z tych rozdziałów Autor omawia: dynamikę rozwoju ludności, ruch migracyjny i naturalny, strukturę demograficzno-społeczną, podział ludności wg wyznania i narodowości, strukturę przestrzenną ludności. Ostatni z wymienionych rozdziałów obejmuje okres przełomu wieków i zawiera również prognozę demograficzną dla Łodzi do 2030 roku. Udział J. Dzieciuchowicza w monografiach regionu Polski Środkowej i miasta Łodzi nie tylko wzbogacił te opracowania o bardzo solidne studia geograficzno-ludnościowe, ale pokazał również zakres merytoryczny możliwych do wykonania przez geografa studiów dotyczących ludności. Warto tu dodać, że wszystkie zaprezentowane opracowania regionalne zaopatrzone są w bardzo liczne, nasycone treścią mapy i kartodiagramy pokazujące zróżnicowanie przestrzenne omawianych w pracach zagadnień. Wśród uprawiających w Polsce geografię ludności, Jerzy Dzieciuchowicz ma obecnie największy publikowany dorobek w zakresie monograficznych opracowań regionalnych dotyczących geografii ludności. Ostatnią (siódmą), ale bardzo ważną grupą prac J. Dzieciuchowicza w zakresie geografii ludności są opracowania kartograficzne. Nie licząc bardzo wielu map i wykresów będących ilustracjami do opublikowanych artykułów i innych prac Autora, w tym miejscu zajmiemy się tylko mapami, które ukazały się jako samodzielne opracowania kartograficzne w formie atlasów. Łącznie J. Dzieciuchowicz uczestniczył w latach 2001 2012 jako redaktor, autor lub współautor w powstaniu i wypełnieniu treścią pięciu atlasów. Nie sposób w tym miejscu omówić treści, a nawet podać tytuły wszystkich 48 map, których autorem lub współautorem jest Jerzy Dzieciuchowicz. Wszystkie one jednak prezentują zjawiska i procesy ludnościowe mieszczące się w szeroko pojętej geografii ludności, a część z nich zaliczana jest obecnie do geografii społecznej (np. religie, wyniki wyborów itd.). Mapy J. Dzieciuchowicza odznaczają się zróżnicowaną formą graficzną, nie są to tylko proste kartodiagramy powierzchniowe czy kołowe, ale często mapy punktowe, strukturalne i inne. Autor tych map wykorzystał przy ich tworzeniu większość znanych w kartografii metod stosowanych przy budowaniu map ludnościowych. Na szczególne podkreślenie zasługuje tu fakt, że wszystkie plansze w Atlasie Łodzi, na których znalazły się mapy autorstwa lub współautorstwa Dzieciuchowicza zaopatrzone są w obszerny opis zawierający informacje o materiałach źródłowych, metodach opracowania, ale również interpretacje poszczególnych map, a także wykaz ważniejszej literatury. Omówione powyżej mapy ukazały się w: Atlas of Polish Emigration in France, 2001, Uniwersytet Łódzki, Stowarzyszenie Wspólnota Polska (4 mapy autorstwa J. Dzieciuchowicza);

Refleksje nad geografią ludności w kontekście dorobku naukowego 33 Atlas miasta Łodzi, Łódź 2002, Urząd Miasta Łodzi Łódzkie Towarzystwo Naukowe (trzy plansze z opisem, na których znalazło się 17 map autorstwa lub współautorstwa J. Dzieciuchowicza); Multimedialny Atlas miasta Łodzi, Łódź 2005, Urząd Miasta Łodzi (trzy plansze z opisem, na których znalazło się 15 map autorstwa lub współautorstwa J. Dzieciuchowicza); Atlas miasta Łodzi. Suplement 1, Łódź 2009, Urząd Miasta Łodzi (jedna plansza z opisem, na której znajduje się 6 map autorstwa lub współautorstwa J. Dzieciuchowicza); Atlas miasta Łodzi. Suplement 2, Łódź 2012, Urząd Miasta Łodzi (jedna plansza z opisem, na której znajduje się 6 map autorstwa lub współautorstwa J. Dzieciuchowicza). Kończąc omawianie dorobku naukowego Jerzego Dzieciuchowicza w zakresie geografii ludności można sformułować kilka uwag i refleksji ogólniejszych pokazujących cechy charakterystyczne oraz oryginalność tego dorobku. Pierwszą cechą charakterystyczną dla tego badacza jest skala i zakres prowadzonych studiów. Mówiąc o skali przestrzennej należy podkreślić, jako obszar badań, Polskę Środkową i Łódź. Do tego należy dodać badania Polonii francuskiej. Tak określony obszar badań wynika głównie z przyjętych metod badawczych, które wymagały wiarygodnych materiałów źródłowych, często zbieranych podczas bezpośrednich badań terenowych. Badania regionu Polski Środkowej i Łodzi zaowocowały wieloma bardzo dojrzałymi opracowaniami monograficznymi i kartograficznymi. Zakres merytoryczny prowadzonych badań w zasadzie wypełnia problematykę badawczą geografii ludności określoną w 1967 r. przez L. Kosińskiego. Niewątpliwie oryginalnością badań J. Dzieciuchowicza jest stosowanie metod statystyczno-matematycznych, często mocno zaawansowanych. Praktycznie wszystkie prace badawcze tego Autora z zakresu geografii ludności wykonane zostały w nurcie badań scjentystycznych. Są to bardzo solidnie przeprowadzone analizy i dobrze udokumentowane wnioski. Charakterystyczną cechą Jerzego Dzieciuchowicza jest poszukiwanie i rozwiązywanie nowych, atrakcyjnych problemów badawczych (rozmieszczenie pionowe ludności i inne) co jest cechą badaczy twórczych i innowacyjnych. Podsumowując to opracowanie, nie sposób pominąć wielkiego zaangażowania Jerzego Dzieciuchowicza w opracowania kartograficzne prezentujące zjawiska związane z człowiekiem w ujęciu przestrzennym przy zastosowaniu coraz bardziej wnikliwych metod prezentacji kartograficznej. Na marginesie oceny dorobku naukowego Jerzego Dzieciuchowicza w zakresie geografii ludności pragnę podzielić się pewną ogólną refleksją. Dotyczy ona dalszej aktualności podziału nauk geograficznych zaproponowanego w 1962 r.

34 Stanisław Liszewski przez S. Leszczyckiego i praktycznie zaakceptowanego w 1967 r. przez L. Kosińskiego, wykreowania geografii ludności. Podsumowując dorobek badawczy J. Dzieciuchowicza w zakresie geografii ludności nie trudno zaobserwować, że duża część prac tego Autora dotyczy wielkiego miasta, a część podejmowanych problemów badawczych jest równolegle przedmiotem badań geografów społecznych, nie mówiąc już o innych naukach. Niemożliwe chyba jest dzisiaj postawienie wyraźnej granicy merytorycznej między geografią osadnictwa (zwłaszcza miast), geografią społeczną a geografią ludności. Może wyjściem z tej sytuacji byłaby sugestia M. Wójcika (2012), który kreuje w badaniach geograficznych geografię wsi jako naukę kompleksową o geograficznym środowisku wiejskim. Warto zastanowić się, czy naśladując tę propozycję, w miejsce istniejących dziś kilku subdyscyplin nie podjąć trudu nowego zdefiniowania kompleksowej nauki o geograficznym środowisku miejskim, obejmującym m.in. miejskie środowisko przyrodnicze, morfologię miasta, mieszkańców i ich działalność gospodarczą, społeczną itd.? 1.4. ZMIANY W LICZBIE LUDNOŚCI MIAST ŁÓDZKIEGO OBSZARU METROPOLITALNEGO Po raz pierwszy od ponad stu lat (nie licząc okresu wojen światowych i okupacji) w Łodzi oraz zdecydowanej większości miast zaliczanych dziś do Łódzkiego Obszaru Metropolitalnego (2011) obserwujemy wyraźny spadek liczby mieszkańców. Łódź, która przez ostatnie dwa wieki była motorem rozwoju całego tego obszaru i miastem o najbardziej dynamicznym rozwoju ludnościowym w Polsce (wskaźnik wzrostu ludności w latach 1860/1910 wynosił dla Łodzi 1 236,7%, a w tym samym czasie dla Warszawy 494,3%) (Ginsbert 1962), tylko w latach 1988 2011 zmniejszyła swoją liczbę mieszkańców o blisko 130 tys. Celem tego sygnalnego opracowania jest pokazanie skali i dynamiki procesu wyludniania miast w Polsce Środkowej oraz próba wyjaśnienia przyczyn tego zjawiska. Autor tym krótkim opracowaniem pragnie zasygnalizować proces wyludniania miast, który jest zjawiskiem rozwijającym się i przyjmującym wielowątkowy charakter. Jak to zapowiedziano w tytule podrozdziału, obserwacje interesującego nas zjawiska przeprowadzone zostaną na obszarze Łódzkiego Obszaru Metropolitalnego opisanego statystycznie przez Urząd Statystyczny w Łodzi w 2011 r. Na tak wyznaczonym i nazwanym obszarze znajduje się obecnie 14 miast wraz z Łodzią. Analizę zmian liczby mieszkańców w tych miastach przeprowadzono w dwóch przekrojach czasowych: okres międzywojenny (II RP) lata 1921/25 1939 oraz okres III RP (lata 1988 2011).

Refleksje nad geografią ludności w kontekście dorobku naukowego 35 Wybór okresów czasowych przyjętych do analizy nie był przypadkowy, bowiem oba umownie nazywane dwudziestolecia mają pewne cechy wspólne. W obu tych okresach Polska była krajem niepodległym politycznie i zarządzanym demokratycznie, w sensie gospodarczym są to okresy gospodarki rynkowej i działalności samorządowej, w obu okresach stosunki polityczne i gospodarcze Polski z Rosją były ograniczone. Niestety, zarówno w okresie międzywojennym, jak i współcześnie Polska odczuwała wyraźne, negatywne wpływy wielkich światowych kryzysów gospodarczych. Obok podobieństw są również ważne różnice, zwłaszcza w sytuacji gospodarczej Łodzi w obu omawianych okresach. Łódź w okresie II RP była wielkim centrum przemysłu włókienniczego i mimo straty rynków zbytu na wschodzie, a także konsekwencji światowego kryzysu gospodarczego, funkcja przemysłowa była nadal dominująca. Łódź po 1918 r. po raz pierwszy w swojej historii otrzymała funkcje administracyjne szczebla regionalnego, stała się stolicą nowego województwa łódzkiego, siedzibą nowej diecezji kościoła rzymskokatolickiego oraz administracji wojskowej szczebla dowództwa okręgu korpusu. Łódź po 1990 r. zmieniła się radykalnie pod względem funkcjonalnym. Nastąpił gwałtowny i niemal kompletny upadek przemysłu włókienniczego i dużych zakładów przemysłowych w mieście, co doprowadziło do dużego bezrobocia. W miarę upływu czasu z Łodzi zostały przeniesione centrale banków i organizacji ubezpieczeniowych, a także dyrekcje dużych organizacji przemysłowych i handlowych. Łódź przegrała rywalizację o tytuł Europejskiego Miasta Kultury, nie skorzystała również z organizowania przez Polskę i Ukrainę Mistrzostw Europy w Piłce Nożnej. Niewątpliwy rozwój w tym okresie zanotowała natomiast Łódź w zakresie szkolnictwa wyższego. Po 1990 r. zarówno liczba szkół wyższych (głównie niepublicznych), jak również liczba studentów (w obu typach szkół), a także inwestycje w obiekty dydaktyczno-naukowe były w Łodzi największe w całej jej dotychczasowej historii. Mając świadomość podobieństw i różnic w zakresie sytuacji społeczno- -ekonomicznej w obu przyjętych do analizy okresów, prześledzimy jak kształtowała się liczba ludności w analizowanych miastach. 1.4.1. OKRES MIĘDZYWOJENNY II RP (LATA 1921/25 1939) Na początku tego okresu w 12 miastach położonych na współcześnie wyznaczonym obszarze Łódzkiego Obszaru Metropolitalnego (Rzgów i Koluszki nie miały wtedy praw miejskich) mieszkało ogółem 579 tys. osób, z czego 79% (457 tys.) na terenie Łodzi.

36 Stanisław Liszewski Przed wybuchem II wojny światowej, czyli w 1939 r. liczba mieszkańców wszystkich miast wzrosła do 875 tys., a w Łodzi mieszkało 692 tys. osób, czyli również 79% ogółu ludności miejskiej. Ogółem w badanym okresie, umownie nazwanym dwudziestoleciem międzywojennym, liczba mieszkańców badanych miast wzrosła o 297 tys., z czego 235 tys. w Łodzi, a 62 tys. w pozostałych 11 miastach. Cechą charakterystyczną tego okresu jest fakt, że wszystkie badane miasta zwiększyły liczbę swoich mieszkańców, w tym 6 miast o więcej niż 50% stanu wyjściowego, a tylko jedno miasto (Stryków) miało najmniejszy wzrost, bo o niecałe 20%. Liczba mieszkańców Łodzi powiększyła się do 692 tys. A pozostałe największe miasta badanego obszaru zwiększyły liczbę mieszkańców o kilka, a nawet kilkadziesiąt tysięcy osób (Pabianice z 30 do 52 tys., Zgierz z 21 do 28 tys., a Zduńska Wola z 19 do 26 tys.). Generalną prawidłowością w omawianym okresie jest wzrost od 20 do 60% liczby mieszkańców miast między początkiem a końcem tego okresu. Wszystkie badane miasta rejestrują w tym okresie znaczące przyrosty mieszkańców, co daje się tłumaczyć dużymi migracjami z obszarów wiejskich do miast, zwłaszcza tych, które dysponowały przemysłem, a takimi były niemal wszystkie omawiane tu miasta. Warto uświadomić sobie, że dzisiejszy Obszar Metropolitalny Łodzi przed wybuchem II wojny światowej był zamieszkały przez 875 tys. mieszkańców miast i zaliczany do wielkich skupisk miejskich w Polsce. 1.4.2. OKRES III RP (LATA 1988 2011) Sytuacja ludnościowa tych samych miast w okresie III RP uległa radykalnym zmianom. W 12 porównywanych miastach (w rozważaniach tych nie uwzględniono Koluszek, które prawa miejskie uzyskały w 1949 r. oraz Rzgowa, któremu przywrócono prawa miejskie w 2006 r.) w 1988 r. mieszkało ogółem 1 148 tys. osób, czyli o ponad 272 tys. więcej niż w 1939 r. Liczba mieszkańców Łodzi w 1988 r. wynosiła 854 tys. (najwięcej w dotychczasowej historii tego miasta) i była większa o ponad 162 tys. osób od stanu w 1939 r. Także niemal wszystkie (z wyjątkiem Strykowa i Brzezin) pozostałe z omawianych miast zwiększyły, i to znacznie, liczbę mieszkańców. Dla wielu z tych miast stan ich ludności w 1988 r. był największy w ich dotychczasowych dziejach. Dwadzieścia trzy lata później (w 2011 r.) nastąpiły wyraźne zmiany. Liczba mieszkańców porównywanych miast Łódzkiego Obszaru Metropolitalnego zmniejszyła się do 1 012 tys. osób, czyli o ponad 135 tys., w tym z Łodzi ubyło w tym okresie aż 129 206 osób, a z pozostałych miast niewiele ponad 6 tys.

Refleksje nad geografią ludności w kontekście dorobku naukowego 37 Interesujących wyników dostarcza analiza zaludnienia pozostałych, poza Łodzią, miast w latach 1988 2011. Wśród jedenastu miast tylko w czterech zanotowano wzrost, a pozostałe siedem zmniejszyło swoją liczbę mieszkańców. Wszystkie miasta, które zwiększyły liczbę mieszkańców bezpośrednio sąsiadują granicami z Łodzią. Są to: Aleksandrów Łódzki (wskaźnik wzrostu w badanym okresie 107,0), Brzeziny (104,2), Tuszyn (103,2) i Konstantynów Łódzki (103,2). Są to niewielkie miasta, które w przeszłości pełniły różne funkcje, a dziś próbują znaleźć nowe podstawy egzystencji i rozwoju. Interesującym jest również fakt, że pozostałe, średnie miasta graniczące z Łodzią, poniosły w tym czasie duże straty. Są to Pabianice, z których ubyło ponad 5,5 tys. ludności (92,5) oraz Zgierz strata około 500 osób (99,2). Oba te miasta były wcześniej dużymi ośrodkami przemysłowymi. Porównując tempo zmian ludności w omawianych latach stwierdzić można, że w pierwszym okresie (II RP) przyrosty ludności w miastach były bardziej dynamiczne niż ubytki notowane w III RP. Poszukując przyczyn tego wyludniania się miast należy przeanalizować przynajmniej cztery czynniki: aktualną sytuację gospodarczą miast, przyrost naturalny, migracje zewnętrzne oraz wewnętrzne (w granicach obszaru Metropolitalnego). Pierwszy z tych czynników został już zreferowany i przedstawiony (w mniejszym stopniu oceniony) w literaturze, tylko przypomnijmy, że mowa jest o zmianach ustrojowych, jakie nastąpiły po 1990 r. Doprowadziły one do szybkiego upadku państwowych zakładów przemysłowych, zwłaszcza dużych. Przejścia na gospodarkę rynkową nie wytrzymała zdecydowana większość zakładów przemysłu włókienniczego, chemicznego, maszynowego, skórzanego i innych, które były podstawą egzystencji mieszkańców miast przemysłowych dzisiejszego Łódzkiego Obszaru Metropolitalnego. Konsekwencją tego było duże bezrobocie, które mimo pewnych wahań okresowych utrzymuje się nadal. Gwałtownie powiększyła się również w tym czasie liczba emerytów (wcześniejsze przejścia na emeryturę). Konsekwencją różnych czynników: gospodarczych, obyczajowych, kulturowych, ale przede wszystkim postępująca zmiana struktury wieku ludności owocują ujemnym przyrostem naturalnym. W 2010 r. wśród badanych miast praktycznie tylko dwa (Brzeziny +2,3 i Zduńska Wola +1,6 ) miały dodatni przyrost naturalny. Saldo tego przyrostu w Łodzi wynosiło 4,9, w Pabianicach 4,0, w Ozorkowie 2,1 i w Zgierzu 1,79. Ujemny przyrost naturalny w omawianych miastach jest długotrwały, co owocuje zmniejszeniem liczby mieszkańców. Niewątpliwie najbardziej decydującym o tak gwałtownym spadku liczby ludności są tu jednak migracje i to zarówno zewnętrzne (dalekie), jak i wewnętrzne (bliskie).

38 Stanisław Liszewski Niestety, brak w Polsce statystyk dotyczących wyjazdów w poszukiwaniu pracy poza granice państwa. Obserwując jednak uruchomienie tanich linii lotniczych, które łączą Łódź z kilkoma miastami w Wielkiej Brytanii, a także atmosferę wśród młodych ludzi, zwłaszcza absolwentów wyższych uczelni, można bez popełnienia większego błędu szacować migracje zagraniczne za pracą na kilka, a może nawet kilkanaście tysięcy, głównie młodych ludzi. Odbiorcą części absolwentów łódzkich uczelni jest również Warszawa, która oferuje pracę i wyższe zarobki. Czwartym czynnikiem, o którym można więcej powiedzieć w sposób udokumentowany statystycznie jest migracja na obszary powiatów i gmin otaczających Łódź. Proces ten dotyczy głównie mieszkańców Łodzi, choć nie brak również przykładów przenoszenia się ludności z innych miast na obszary wiejskie. Migracje na obszary wiejskie metropolii dotyczą głównie ludzi wykształconych dobrze sytuowanych (budowa nowego domu), którzy często dojeżdżają ze wsi do miasta do pracy. Drugą grupę stanowią przedsiębiorcy, którzy przenoszą się na obszary wiejskie wraz ze swoją działalnością gospodarczą. Opracowanie Urzędu Statystycznego w Łodzi (2011) pozwala na określenie skali, miejsca i salda migracji wewnętrznych ludności na pobyt stały w roku 2008 i 2010. W okresie tylko tych dwóch lat na obszarze gmin zaliczonych do Łódzkiego Obszaru Metropolitalnego osiedliło się na stałe 4 282 osoby (1 990 osób w 2008 r. i 2 292 osoby w 2010 r.). Odwołując zainteresowanych szczegółami do wspomnianego opracowania statystycznego, w tym miejscu wymienię jedynie te gminy, w których osiedliło się razem w 2008 i 2010 r. więcej niż 200 mieszkańców. Są to: gmina Aleksandrów Łódzki 791 osób, gmina wiejska Zgierz 570, gmina Andrespol 383, gmina wiejska Pabianice 314, miasto i gmina Rzgów 248, gmina Lutomiersk 246, gmina Nowosolna 228, gmina Brójce 222, miasto i gmina Tuszyn 203. W wymienionych dziewięciu gminach osiedliło się łącznie 3 205 osób, czyli 78,8% wszystkich zarejestrowanych w okresie tych dwóch lat. Analiza migracji ludności na stałe z dużych miast na obszary wiejskie pozwala nam zrozumieć, dlaczego niektóre z mniejszych miast mają dodatnie saldo ludności za okres 1988 2011. Miasta te (Brzeziny, Tuszyn, Aleksandrów Łódzki i Konstantynów Łódzki) dysponują bowiem w swoich granicach interesującymi terenami dla budownictwa jednorodzinnego lub rezydencjonalnego, co zostało wykorzystane przez mieszkańców dużych miast ŁOM, którzy przenieśli się tam na stałe. Małe miasta położone w obszarze metropolitalnym Łodzi stały się interesującymi obszarami osadnictwa jednorodzinnego m.in. dla młodych mieszkańców Łodzi. Dobrym przykładem tego procesu jest dzielnica Tuszyn Las w mieście Tuszyn, czy Żabiczki w Aleksandrowie Łódzkim.

Refleksje nad geografią ludności w kontekście dorobku naukowego 39 Aby potwierdzić trwałość procesu przemieszczania się ludności na stałe, głównie z Łodzi, przytoczę rezultaty badań prowadzonych wcześniej (Liszewski 2005), wśród których są wyniki odpływu i napływu ludności na stałe z i do Łodzi w latach 1989 2007. Migracje te obejmują Łódź i przylegające do miasta cztery powiaty. Z Łodzi na teren powiatów: zgierskiego, brzezińskiego, łódzkiego wschodniego i pabianickiego wyemigrowało na stałe w latach 1989 2007 37 098 osób, w tym najwięcej do powiatu zgierskiego (15 475) i łódzkiego wschodniego (11 233 osoby). W tym samym okresie do Łodzi przybyły z analizowanych powiatów 22 144 osoby, w tym najwięcej z powiatu zgierskiego (9 725 osób). Porównanie odpływu i napływu do Łodzi wskazuje, że przemieszczanie się mieszkańców Łodzi do okalających powiatów jest większe o blisko 15 tys. niż napływ do Łodzi z tych terenów. Badania migracji z Łodzi do obszarów okalających potwierdzają rozwijający się proces kształtowania w otoczeniu Łodzi obszaru metropolitalnego. Przedstawiony sygnalnie w tym opracowaniu proces wyludniania miast (w tym przypadku przemysłowych) wydaje się być ważnym problemem badawczym, którego rezultaty mają również charakter aplikacyjny. 1.5. PODSUMOWANIE Przygotowany z okazji Jubileuszu Jerzego Dzieciuchowicza artykuł składa się z trzech części, które połączone są wspólną tematyką, jaką jest geografia ludności. W części pierwszej przedstawiono rozwój badań geografów nad ludnością w Polsce. Omówiono trzy etapy rozwoju tej subdyscypliny geografii: badania ludności w ramach koncepcji antropogenicznych, łączenie badań nad ludnością z badaniami osadnictwa oraz wykreowanie samodzielnej gałęzi w ramach geografii ekonomicznej geografii ludności, którą zdefiniował L. Kosiński. Rozwój badań geograficznych wskazuje na potrzebę ponownego przedyskutowania przedmiotu badań geografii ludności, co uzasadniono w tekście. Druga część poświęcona została omówieniu dorobku naukowego Jerzego Dzieciuchowicza w zakresie geografii ludności. Dorobek ten jest bardzo duży ilościowo, szeroki problemowo i bardzo zaawansowany metodycznie. Zdaniem autora dorobek ten stawia J. Dzieciuchowicza w wąskim w Polsce gronie geografów, którzy do badań nad ludnością wnieśli nowe spojrzenie, ale przede wszystkim nowe metody badawcze. W trzeciej części autor chciał pokazać potrzebę i aktualność badań geografów nad problemami ludnościowymi, które to badania, a zwłaszcza ich wyniki są niezbędne dla zrozumienia nowych procesów dokonujących się

40 Stanisław Liszewski w przestrzeni geograficznej. W tym konkretnym przypadku dotyczy to wyludniania miast i powstawania obszarów metropolitalnych w otoczeniu skupisk miejskich na przykładzie Łodzi. LITERATURA Bromek K., 1964, Rozwój demograficzny regionu Krakowa w okresie od 1869 do 1950, Zeszyty Naukowe UJ, Prace Geograficzne 9(65). Dzieciuchowicz J., 1969, Rozmieszczenie ludności Prudnika w świetle metody potencjału demograficznego, Materiały i Studia Opolskie 11(20), s. 91 96. Dzieciuchowicz J., 1979, Rozkład przestrzenny dojazdów do pracy ludności wielkiego miasta (na przykładzie Łodzi), Studia KPZK PAN 66, 176 s. Dzieciuchowicz J., 1990, Pochodzenie terytorialne jako czynnik zróżnicowania demograficzno-społecznego Polonii francuskiej (przykład gminy La Ricamarie w regionie Saint Etienne), Acta Universitatis Lodziensis. Folia Geographica 12, s. 119 146. Dzieciuchowicz J., 1995, Determinanty demograficzne i społeczno-ekonomiczne redystrybucji przestrzennej ludności aglomeracji miejskich. Przykład aglomeracji łódzkiej, Wydawnictwo Uniwersytetu Łódzkiego, Łódź, 224 s. Dzieciuchowicz J., 1998, Ludność Polski Środkowej: procesy i struktury przestrzenne [w:] Werwicki A. (red.), Transformacja społeczno-ekonomiczna Polski Środkowej, Wydawnictwo UŁ, Łódź, s. 95 132. Dzieciuchowicz J., 1999, Naturalizacja ludności polskiej w regionie Rhône-Alpes we Francji po drugiej wojnie światowej, Acta Universitatis Lodziensis. Folia Geographica Socio-Oeconomica 2, s. 21 38. Dzieciuchowicz J., 2000, Polonia francuska ewolucja struktury przestrzennej i demograficzno-społecznej, Acta Universitatis Lodziensis. Folia Geographica Socio-Oeconomica 3, s. 31 57. Dzieciuchowicz J., 2009, Obraz demograficzny świata u progu XXI wieku, Acta Universitatis Lodziensis. Folia Geographica Socio-Oeconomica 10, s. 35 59. Dziewoński K., 1956, Geografia osadnictwa i zaludnienia, Przegląd Geograficzny 28(4), s. 721 764. Dziewoński K., 1967, Rozwój i rozmieszczenie ludności Polski w XX wieku. Ludność Polski Ludowej, t. I, Warszawa [współautor: L. Kosiński]. Dziewoński K., Korcelli P. (red.), 1981, Studia nad migracjami i przemianami systemu osadniczego w Polsce, Prace Geograficzne IGiPZ PAN 140, Ossolineum. Gawryszewski A., 2005, Ludność Polski w XX wieku, Instytut Geografii i Przestrzennego Zagospodarowania im. S. Leszczyckiego PAN, Monografie 5, Warszawa. Gawryszewski A., 2008, Historia geografii ludności [w:] Jackowski A., Liszewski S., Richling A. (red.), Historia geografii polskiej, PWN, Warszawa, s. 176 194. Gawryszewski A., 2009, Ludność Warszawy w XX wieku, Instytut Geografii i Przestrzennego Zagospodarowania im. S. Leszczyckiego PAN, Monografie 10, Warszawa. Ginsbert A., 1962, Łódź. Studium monograficzne, Wydawnictwo Łódzkie, Łódź. Jackowski A. (red.), 2011, Do końca wierny Polsce i geografii. Wiktor Rudolf Ormicki (1898 1941), Instytut Geografii i Gospodarki Przestrzennej Uniwersytetu Jagiellońskiego Komisja Geograficzna Polskiej Akademii Umiejętności, Kraków.

Refleksje nad geografią ludności w kontekście dorobku naukowego 41 Jagielski A., 1974, Geografia ludności, PWN, Warszawa. Jagielski A., 1988, Refleksje o geografii ludności i jej problemach [w:] Biderman E. (red.), Problemy geografii osadnictwa i ludności w Polsce, Wydawnictwo Naukowe UAM, ser. Geografia 42, Poznań, s. 29 47. Jelonek A., 1994, Badania nad strukturami ludności oraz syntezy geodemograficzne [w:] Liszewski S. (red.), Geografia osadnictwa i ludności w niepodległej Polsce. Lata 1918 1993, t. II, Polskie Towarzystwo Geograficzne Komisja Geografii Osadnictwa i Ludności, Łódź, s. 5 22. Jelonek A., 1997, Geografia ludności a transformacja systemowa [w:] Maik W., Sokołowski D. (red.), Geografia osadnictwa, ludności i turyzmu wobec transformacji systemowej, Wydawnictwo Uniwersytetu Mikołaja Kopernika, Toruń, s. 9 14. Jewtuchowicz A., Suliborski A. (red.), 2002, Struktury i procesy kształtujące łódzki region społeczno-gospodarczy, Zakład Ekonomiki Regionalnej i Ochrony Środowiska, Uniwersytet Łódzki, Łódź. Jędrzejczyk D., 2001, Podstawy geografii ludności, Wydawnictwo Dialog, Warszawa. Korcelli P., 1992, Przestrzenna struktura ludności Polski. Tendencje i perspektywy, Studia KPZK PAN 156, Warszawa. Kosiński L., 1967, Geografia ludności, PWN, Warszawa. Kusiński W., 1994a, Problematyka rozmieszczenia ludności w badaniach polskich geografów [w:] Liszewski S. (red.), Geografia osadnictwa i ludności w niepodległej Polsce. Lata 1918 1993, t. II, Łódź, Polskie Towarzystwo Geograficzne Komisja Geografii Osadnictwa i Ludności, s. 55 76. Kusiński W., 1994b, Migracje jako przedmiot zainteresowań badawczych polskich geografów [w:] Liszewski S. (red.), Geografia osadnictwa i ludności w niepodległej Polsce. Lata 1918 1993, t. II, Polskie Towarzystwo Geograficzne Komisja Geografii Osadnictwa i Ludności, Łódź, s. 37 54. Leonhard-Migaczowa H., 1964, Geografia zaludnienia w Polsce w ostatnim dwudziestoleciu, Czasopismo Geograficzne 35, s. 399 418. Leszczycki S., 1962, Rozwój myśli geograficznej [w:] Geografia powszechna, t. I, PWN, Warszawa, s. 20 56. Lijewski T., 1967, Dojazdy do pracy w Polsce, Studia KPZK PAN 15, Warszawa. Liszewski S. (red.), 1993, 1994, 1995, Geografia osadnictwa i ludności w niepodległej Polsce. Lata 1918 1993, t. I: Ośrodki naukowo-badawcze i ich dorobek, t. II: Kierunki badań naukowych, t. III: Badacze, Polskie Towarzystwo Geograficzne Komisja Geografii Osadnictwa i Ludności, Łódź. Liszewski S. (red.), 2001, Zarys monografii województwa łódzkiego, Łódzkie Towarzystwo Naukowe, Łódź. Liszewski S. (red.), 2009, Łódź. Monografia miasta, Łódzkie Towarzystwo Naukowe, Łódź. Liszewski S., 2005, Delimitacja obszaru metropolitalnego Łodzi [w:] Bald K., Markowski T. (red.), Obszar metropolitalny Łodzi wyzwania i problemy, Biuletyn KPZK PAN 215, Warszawa. Łódzki Obszar Metropolitalny w latach 2008 2010. Analizy statystyczne, 2011, Urząd Statystyczny w Łodzi, Łódź.

42 Stanisław Liszewski Miszewska B., 1994, Badania nad ruchem naturalnym w Polsce w latach 1918 1993 [w:] Liszewski S. (red.), Geografia osadnictwa i ludności w niepodległej Polsce. Lata 1918 1993, t. II, Polskie Towarzystwo Geograficzne Komisja Geografii Osadnictwa i Ludności, Łódź, s. 23 35. Mydel R., 1987, Czasowo-przestrzenny model falowego wzrostu obszaru metropolitalnego, Przegląd Geograficzny 49(3), s. 259 273. Rajman J., 2000, Geografia ludności i osadnictwa. Przewodnik metodyczny, Wydawnictwo Naukowe Akademii Pedagogicznej, Kraków. Romer E., 1916, Geograficzno-statystyczny atlas Polski, Gebethner i Wolff, Zakład Kartograficzny Freytaga i Berndta, Warszawa Kraków (atlas opracowany przez Romera w Wiedniu). Sawicki L., 1910, Rozmieszczenie ludności w Karpatach Zachodnich, PAU, Kraków, 69 s. Werwicki A. (red.), 1998, Transformacja społeczno-ekonomiczna Polski Środklowej, Wydawnictwo UŁ, Łódź. Wójcik M., 2012, Geografia wsi w Polsce. Studium zmiany podstaw teoretyczno-metodologicznych, Wydawnictwo Uniwersytetu Łódzkiego, Łódź. Zdrojewski E.Z., 1994, Zarys geografii ludności. Przewodnik do ćwiczeń, Wyższa Szkoła Pedagogiczna, Słupsk. ABSTRACT This work was written in celebration of Professor Jerzy Dzieciuchowicz s anniversary. It consists of three separate parts which share a common stem: population geography. In the first section, the author presented a short outline of the history of the research conducted by Polish geographers in the field of population studies until the 20 th century. The second part discusses the scientific output of Professor Dzieciuchowicz in the scope of population geography. This covers both, text publications as well as cartographic studies. The final part offers a short study of contemporary depopulation of industrial cities based on the example of the Łódź Metropolitan Area. In the summary, the author offers conclusions derived from the conducted analyses. KEYWORDS: population geography, geodemography, population migrations

SŁAWOMIR KUREK Uniwersytet Pedagogiczny im. Komisji Edukacji Narodowej w Krakowie Instytut Geografii Zakład Geografii Społeczno-Ekonomicznej 2 PRZESTRZENNE ZRÓŻNICOWANIE PRZEMIAN DEMOGRAFICZNYCH W POLSCE W LATACH 2002 2011 SPATIAL PATTERN OF DEMOGRAPHIC CHANGE IN POLAND IN THE YEARS 2002 2011 Artykuł wpłynął do redakcji 03.02.2014 r.; po recenzjach zaakceptowany 27.02.2014 r. KUREK S., 2014, Przestrzenne zróżnicowanie przemian demograficznych w Polsce w latach 2002 2011 [w:] Klima E. (red.), Ludność, Mieszkalnictwo, Usługi w 70. rocznicę urodzin Profesora Jerzego Dzieciuchowicza. Population, Housing, Services 70 th Anniversary of Professor Jerzy Dzieciuchowicz, Space Society Economy 13, Department of Population and Services Studies, Wydawnictwo Uniwersytetu Łódzkiego, Łódź, s. 43 73. /ISSN 1733-3180/ Dr hab. Sławomir Kurek, prof. UP, Uniwersytet Pedagogiczny w Krakowie, Instytut Geografii, Zakład Geografii Społeczno-Ekonomicznej, ul. Podchorążych 2, 30-084 Kraków; e-mail: sgkurek@up.krakow.pl STRESZCZENIE Współczesne procesy demograficzne w Polsce można rozpatrywać w kontekście procesów suburbanizacji zmierzających do koncentracji ludności w zewnętrznej części obszarów metropolitalnych oraz w aspekcie teorii drugiego przejścia demograficznego, prowadzących do spadku poziomu dzietności poniżej granicy zastępowalności pokoleń. Celem niniejszego opracowania jest ukazanie współczesnych przemian demograficznych w Polsce w ujęciu przestrzennym na początku XXI wieku, w szczególności w świetle zmian pomiędzy dwoma narodowymi spisami powszechnymi w Polsce (w 2002 i 2011 roku), uzupełnione statystyką bieżącą z Banku

44 Sławomir Kurek Danych Lokalnych GUS. Przeanalizo-wano takie zagadnienia jak: dynamika zaludnienia, przyrost naturalny, saldo migracji oraz zmiany w strukturze wieku ludności. Przeprowadzono typologię Webba dla powiatów oraz typologię struktury wieku ludności metodą typografów. Analiza wykazała dużą polaryzację przestrzenną przebiegających procesów demograficznych pomiędzy obszarami metropolitalnymi a peryferyjnymi. SŁOWA KLUCZOWE: zmiany demograficzne, migracje, przyrost naturalny, struktura wieku, prawidłowości przestrzenne, suburbanizacja, Polska 2.1. WPROWADZENIE Na przełomie XX i XXI wieku w Polsce dokonały się znaczące przemiany demograficzne, niespotykane w powojennej historii. Polegały one głównie na osłabieniu dynamiki demograficznej poprzez gwałtowny spadek natężenia urodzeń oraz, trudny do oszacowania, ubytek wędrówkowy ludności związany z emigracją zagraniczną po wejściu Polski do Unii Europejskiej. Konsekwencją tych przemian było zwiększenie poziomu starości demograficznej i przyspieszenie dynamiki starzenia się ludności. Wymienione zmiany demograficzne zachodziły z różnym natężeniem w różnych częściach kraju, dlatego ważne jest śledzenie zróżnicowania przestrzennego obserwowanych zjawisk i procesów, prowadzących do wykształcenia się układu centra (obszary metropolitalne) peryferia. Przyczyniły się do tego wewnętrzne przemieszczenia ludności pomiędzy miastami a obszarami wiejskimi oraz odmiennie przebiegające zachowania prokreacyjne w dużych miastach i na obszarach wiejskich. W zakresie migracji wewnętrznych od lat 90. zanotowano spadek natężenia napływu ludności do miast i zmianę głównego kierunku przemieszczeń ludności z wiejsko-miejskiego na miejsko-wiejski, który był związany z napływem do stref podmiejskich. Spadek natężenia urodzeń doprowadził do ubytku naturalnego ludności (głównie w dużych miastach) i rozprzestrzeniania się modelu rodziny małodzietnej z terenów zurbanizowanych na obszary wiejskie. Współczesne procesy demograficzne w Polsce można rozpatrywać w kontekście procesów suburbanizacji zmierzających do koncentracji ludności w zewnętrznej części obszarów metropolitalnych (np. Dzieciuchowicz 1995; Jakóbczyk-Gryszkiewicz 1998, 2011; Zborowski 2005; Śleszyński 2006, 2012; Słodczyk 2011; Winiarczyk-Raźniak, Raźniak 2012) oraz w aspekcie teorii drugiego przejścia demograficznego, prowadzących do spadku poziomu dzietności poniżej granicy zastępowalności pokoleń (m.in. Kotowska 2008; Kurek 2012; Kurek, Lange 2013). Mianem suburbanizacji określa się zwykle w aspekcie ekonomicznym proces przepływu ludności, kapitału i podmiotów gospodarczych z rdzenia miejskiego do strefy zewnętrznej (Lisowski 2007) oraz w sensie społeczno-demograficznym jedną z faz w cyklu rozwoju regionu

Przestrzenne zróżnicowanie przemian demograficznych w Polsce 45 miejskiego (Van den Berg i in. 1982). Według tej koncepcji demograficznego cyklu życia miasta, w fazie suburbanizacji następuje spadek liczby ludności miasta centralnego w wyniku ubytku migracyjnego, natomiast zaludnia się intensywnie strefa podmiejska, charakteryzująca się dodatnim saldem migracji. Podłożem tej decentralizacji przestrzennej ludności jest wzrost zamożności mieszkańców, poziom renty gruntowej, wzrost świadomości ekologicznej, rozwój transportu i motoryzacji, dostępność kredytów itp. Z kolei przemiany związane z drugim przejściem demograficznym polegają na zmianie modelu rodziny wynikającego z rozwoju społeczeństw postindustrialnych oraz zmian norm obyczajowych np.: wzrost natężenia rozwodów, spadek liczby zawieranych małżeństw, wzrost średniego wieku rodzenia matek itp. (Van de Kaa 1987, 2003, 2004; Sobotka 2008). Celem niniejszego opracowania jest przedstawienie przestrzennego zróżnicowania współczesnych przemian demograficznych w Polsce w ujęciu powiatów na początku XXI wieku, w latach 2002 2011. Opracowanie powstało na podstawie spisów powszechnych w 2002 i 2011 r. i uzupełnione jest statystyką bieżącą z Banku Danych Lokalnych GUS. Przeanalizowano zmiany zaludnienia w okresie międzyspisowym, współczynniki przyrostu naturalnego i salda migracji oraz zmiany w strukturze wieku ludności. Przeprowadzono typologię Webba dla powiatów oraz typologię struktury wieku ludności metodą typografów (Długosz 1996, 1998). 2.2. ZMIANY W ZALUDNIENIU Według danych narodowych spisów powszechnych z 2002 i 2011 r., liczba ludności w Polsce w latach 2002 2011 wzrosła o 0,7%, z 38 230 tys. do 38 501 tys. Zgodnie z metodologią NSP 2011, bezpośrednio ankietowanych było tylko 20% mieszkańców Polski, natomiast informacje o pozostałych osobach zaczerpnięto z baz ewidencyjnych. Co prawda 20% ludności stanowi na tyle dużą próbę, aby szacować wyniki dla całej populacji, to jednak do różnego rodzaju analiz przestrzennych, zwłaszcza w mikroskali, może być ona niewystarczająca, gdyż wiele osób nie melduje się w miejscu zamieszkania. Na przykład w Warszawie liczbę osób niezameldowanych ocenia się maksymalnie na 25 30% liczby ogólnego zaludnienia miasta, wykazywanej przez GUS (Lisowski 2007, s. 227), a według szacunków J. Bijaka i in. (2007, s. 68) liczba ludności tam faktycznie zamieszkałej jest o około 260 tys. większa. Niemniej jednak, ostatni spis objął nową kategorię ludności, tzw. ludności rezydencjonalnej, tj. stałych mieszkańców, z wyjątkiem osób przebywających poza miejscem zamieszkania przez okres co najmniej 12 miesięcy bez względu na ich miejsce przebywania (w kraju czy za granicą) oraz osób mieszkających czasowo przez okres co najmniej 12 miesięcy, przybyłych z innego miejsca w kraju lub

46 Sławomir Kurek z zagranicy. W ten sposób, przynajmniej pośrednio, możemy wnioskować o natężeniu i przestrzennym zróżnicowaniu zagranicznej migracji czasowej po 2004 r. Biorąc pod uwagę podział na miasto i wieś w świetle wyników spisu z 2001 r. liczba ludności faktycznie zamieszkałej w miastach zmniejszyła się od 2002 r. o 204 tys. osób (z 61,8 do 60,2% ogółu ludności), natomiast o 486 tys. zwiększyła się liczba mieszkańców wsi (z 38,2 do 39,8%). Zmiany te były spowodowane w dużej mierze migracjami z dużych ośrodków miejskich na tereny otaczające, należące już do terenów administracyjnie wyodrębnianych jako obszary wiejskie. W układzie województw największy wzrost liczby ludności w okresie 2002 2011 zaznaczył się w województwie mazowieckim, małopolskim, pomorskim oraz wielkopolskim (łącznie o ponad 441 tys.), natomiast największy spadek w województwie śląskim, łódzkim i opolskim (ryc. 1). W miastach największy przyrost rzeczywisty ludności wystąpił w województwie mazowieckim (o 69 tys.), a następnie w podkarpackim (zaledwie o 29 tys.), zaś największy spadek ludności miejskiej dotyczył województwa śląskiego (150 tys.) oraz łódzkiego (76 tys.). Wśród mieszkańców wsi największy wzrost zanotowano w tych samych województwach co wśród ludności ogółem, zaś największy spadek w województwie opolskim i podlaskim (ryc. 2). W układzie powiatów największy wzrost zaludnienia zanotowały powiaty położone wokół dużych i średnich miast (np. piaseczyński o 34%, wrocławski o 26%, poznański i gdański o 25%). W 206 powiatach zanotowano wzrost liczby ludności, a w 173 spadek (ryc. 3). Największy ubytek rzeczywisty w okresie międzyspisowym wystąpił w powiecie krasnostawskim (o 14%), mieście Bytom (9%), miastach: Gliwice i Łódź oraz powiecie grójeckim (po 8%). Wśród ludności miejskiej największy wzrost wystąpił w powiecie tarnowskim (o 52%), dąbrowskim (42%), piotrkowskim (40%) oraz rzeszowskim (38%), ale na wysokie wartości przyrostu rzeczywistego w tych powiatach miały wpływ zmiany administracyjne (uzyskanie praw miejskich przez Boguchwałę w powiecie rzeszowskim, Wojnicz i Zakliczyn w powiecie tarnowskim, Szczucin w powiecie dąbrowskim oraz Wolbórz w powiecie piotrkowskim). W przypadku powiatów grodzkich, tylko w dziewięciu zanotowano wzrost zaludnienia (w tym w Warszawie i Krakowie) natomiast w pozostałych 56 spadek. Biorąc pod uwagę ludność wiejską to maksymalne wartości przyrostu rzeczywistego są dużo większe (np. w powiecie polickim wzrost liczby ludności o 52%, piaseczyńskim o 43%, poznańskim 37%, czy legionowskim 33%). Największy zaś spadek zaludnienia w badanym okresie zanotowały powiaty: lubański (o 19%), krasnostawski (o 18%), grójecki (14%), wysokomazowiecki (13%), białogardzki (12%), hajnowski i sokólski (11%). W układzie przestrzennym największym ubytkiem rzeczywistym ludności charakteryzowały się powiaty położone peryferyjnie w stosunku do większych ośrodków miejskich.

Przestrzenne zróżnicowanie przemian demograficznych w Polsce 47 200 150 144,6 100 105,1 96,3 95,5 50 0-50 8 28,3-23,4 13,9-48,8 23,4-6,2-16,8 23, 24,7-100 -74,2-112,5-150 Ryc. 1. Przyrosty i ubytki liczby ludności ogółem wg województw w latach 2002 2011 (w tys. osób) Źródło: opracowanie własne na podstawie danych GUS 150 100 50 0-50 46 47-9,4-18,7-14 -38,4-1,7 15,6 1,8 91 75,5 69,1 14,1-21 - 27,8 28,6-5,2 13 13,4-19,2 82,9 37,3 0,7-17,5 20,7 3,1 104,5 17,5 7,2-9 -100-76 -150-149,8-200 Miasta Wieś Ryc. 2. Przyrosty i ubytki liczby ludności miast i wsi wg województw w latach 2002 2011 (w tys. osób) Źródło: opracowanie własne na podstawie danych GUS

48 Sławomir Kurek

Przestrzenne zróżnicowanie przemian demograficznych w Polsce 49 Ryc. 3. Dynamika zaludnienia w powiatach (ogółem, miasto, wieś) w okresie 2002 2011 (2002 = 100) Źródło: opracowanie własne na podstawie danych GUS 2.3. PRZYROST NATURALNY I RUCH WĘDRÓWKOWY LUDNOŚCI Jak powszechnie wiadomo, na przyrost rzeczywisty ludności składa się przyrost naturalny i saldo migracji. W zakresie przyrostu naturalnego, w 2011 r. najwyższe wartości współczynników zanotowano w Polsce północno-zachodniej (np. w powiecie kartuskim 8 i wejherowskim 7 ) oraz południowej (powiat limanowski i nowosądecki 6 ). Ogólnie w 2002 r. 215 powiatów charakteryzowało się dodatnim współczynnikiem przyrostu naturalnego, a w 2011 r. 209 powiatów, zaś ich rozkład przestrzenny nie uległ zasadniczej zmianie (ryc. 4). Największym ubytkiem naturalnym w obu badanych przekrojach czasu charakteryzowały się powiaty: hajnowski i kazimierski oraz m. Łódź i Sopot (pomiędzy 6 a 7 ). Powiaty o wysokim poziomie przyrostu naturalnego obejmowały pas ciągnący się od aglomeracji poznańskiej poprzez bydgosko-toruńską po Trójmiasto, a ponadto wystąpiły w województwie małopolskim i podkarpackim. Z kolei ubytkek naturalny ludności wystąpił w powiatach położonych w województwach: podlaskim, lubelskim, łódzkim, opolskim i świętokrzyskim, a także w północnej i środkowej części województwa śląskiego oraz w regionie Sudetów. W ujęciu dynamicznym w okresie 2002 2011 nieco więcej jednostek (205 na 379) zanotowało spadek poziomu przyrostu

50 Sławomir Kurek naturalnego ludności. Z kolei, największy wzrost wartości przyrostu naturalnego wystąpił w powiatach aglomeracji stołecznej i poznańskiej (np. w powiecie piaseczyńskim o 5 punktów promilowych, a w powiecie poznańskim, pruszkowskim i m. Warszawa o 4 punkty promilowe).

Przestrzenne zróżnicowanie przemian demograficznych w Polsce 51 Ryc. 4. Przyrost naturalny na 1 000 ludności według powiatów w latach 2002 2011 r. Źródło: opracowanie własne na podstawie danych GUS W przypadku salda migracji, w 2002 r. 110 powiatów charakteryzowało się dodatnim bilansem ruchu wędrówkowego ludności, a najwyższe wartości notowano w sąsiedztwie dużych miast (np. w powiatach: piaseczyńskim 26, poznańskim 16, warszawskim zachodnim 14 ). Największy ubytek migracyjny wystąpił głównie w powiatach położonych peryferyjnie lub na terenach poprzemysłowych (np. powiat krośnieński w województwie lubuskim 8, hrubieszowskim i m. Jastrzębie-Zdrój 7 oraz w powiecie sokólskim, łosickim oraz hajnowskim 6 ). W 2011 r. dodatnie saldo migracji zanotowano już tylko w 99 powiatach, co stanowiło około ¼ wszystkich badanych jednostek. Największe wartości zanotowano ponownie w powiatach otaczających duże miasta (np. wrocławskim 22, gdańskim 19, poznańskim 17 oraz piaseczyńskim 15 ). Najniższy poziom migracji netto zanotowano w powiatach grodzkich (np. Jastrzębiu-Zdroju i Świętochłowicach ubytek naturalny po 7, Ostrołęka i Konin po 6 ) oraz peryferyjnych (powiat braniewski 9 oraz bartoszycki, hrubieszowski i bieszczadzki 6 ). W okresie 2002 2011 największy spadek poziomu salda migracji zaobserwowano w powiatach grodzkich oraz powiatach położonych w województwie opolskim (ryc. 5).

52 Sławomir Kurek

Przestrzenne zróżnicowanie przemian demograficznych w Polsce 53 Ryc. 5. Saldo migracji na 1 000 ludności według powiatów w latach 2002 2011 r. Źródło: opracowanie własne na podstawie danych GUS Jeśli chodzi o migracje zagraniczne ludności, to według szacunków GUS (2013) w 2011 r. za granicą przebywało czasowo (powyżej 3 miesięcy) 2 017 501 Polaków, z czego około ⅔ pochodziło z miast. Najwięcej emigrantów pochodziło z województwa śląskiego (230,9 tys.), następnie z województwa małopolskiego (187,5 tys.) oraz dolnośląskiego (181,5 tys.). W ujęciu procentowym jednakże (GUS 2013), największy udział ludności przebywającej za granicą zanotowano w województwie opolskim (10,6% ogółu ludności), podlaskim (9,1%) oraz podkarpackim (8,4%). Najmniej natomiast wyjechało osób z województwa mazowieckiego (2,8%), łódzkiego (2,9%) oraz wielkopolskiego (3,1%). Najwięcej ludności przebywało w Wielkiej Brytanii (611,7 tys.), następnie w Niemczech (435,2 tys.) oraz Stanach Zjednoczonych (218,8 tys.). Z większości województw, najwięcej osób ubyło do Wielkiej Brytanii, za wyjątkiem województwa opolskiego i śląskiego, skąd emigranci koncentrowali się głównie w Niemczech oraz województwa podlaskiego, gdzie najwięcej ich wyjechało do USA.

54 Sławomir Kurek Aby stwierdzić, jakie są relacje między głównymi składowymi przyrostu rzeczywistego ludności, wykonano typologię Webba dla powiatów (ryc. 6; tab. 1). Do analizy przyjęto sumę wartości przyrostu naturalnego i salda migracji za okres od 2002 do 2011 r. Typem A, o dodatnim współczynniku przyrostu naturalnego, rekompensującym ubytek migracyjny, charakteryzowało się około 16% powiatów, większość z nich położonych było w województwie wielkopolskim, pomorskim oraz kujawsko-pomorskim, w peryferyjnej strefie aglomeracji poznańskiej, trójmiejskiej i bydgosko-toruńskiej. Jednostki typu B (7% ogółu), w których dodatni przyrost naturalny był większy od dodatniego salda migracji, rozmieszczone były przede wszystkim w południowej części województwa małopolskiego oraz wokół aglomeracji poznańskiej (bliżej rdzenia niż powiaty typu A). Powiaty reprezentujące typ C, odpowiadały obszarom znajdującym się w fazie suburbanizacji, położonym wokół większych miast (np. powiat krakowski, wrocławski, warszawski zachodni, rzeszowski, poznański, gdański). W typie czwartym, charakteryzującym się ubytkiem naturalnym ludności, ale rekompensowanym przez saldo migracji, znalazły się powiaty grodzkie (Warszawa, Kraków), powiaty położone w dalszej strefie aglomeracji stołecznej (np. sochaczewski, żyrardowski) oraz w strefie podmiejskiej miast średnich (np. powiat płocki, siedlecki, częstochowski). Generalnie, typ ten był słabo reprezentowany (4% ogółu jednostek). Typ E był najsłabiej reprezentowany (tylko 3% wszystkich powiatów) i obejmował jednostki, w których dodatnie saldo migracji nie równoważyło ubytku naturalnego. Zanotowano tu powiat m. Wrocław oraz niektóre jednostki położone w otoczeniu średnich lub dużych miast na terenie województw o słabej dynamice demograficznej (np. powiat opolski, zamojski, skierniewicki, pabianicki, łomżyński). Kolejny, typ F, charakteryzujący się zarówno ubytkiem naturalnym (większym), jak i wędrówkowym wystąpił głównie na obszarach położonych w oddaleniu od głównych ośrodków (np. w Kotlinie Kłodzkiej, na Podlasiu czy na Lubelszczyźnie). Ponadto, zaklasyfikowano tu takie powiaty grodzkie jak Chorzów, Jelenia Góra, Łódź, Sopot, Szczecin, Świnoujście. Typy G i H były najliczniej reprezentowane (po 25% ogółu powiatów), z tymże w typie G ubytek migracyjny przewyższał ubytek naturalny, natomiast w typie H współczynnik przyrostu naturalnego miał znak dodatni, ale nie równoważył ubytku migracyjnego, więc powiaty te charakteryzowały się ubytkiem rzeczywistym. Powiaty typu G obejmowały obszary peryferyjne i zlokalizowane były głównie na terenie województw: podlaskiego, lubelskiego i opolskiego. Ponadto w skład tej grupy weszły także powiaty grodzkie rozmieszczone w obrębie GOP (m.in. Bytom, Gliwice, Katowice, Zabrze). Jednostki typu H rozmieszczone były na terytorium Polski północnej i północno-zachodniej (województwa: warmińsko-mazurskie, zachodniopomorskie i lubuskie) oraz w województwie podkarpackim. Przedstawiona typologia przyrostu rzeczywistego ludności ukazuje wyraźną polaryzację

Przestrzenne zróżnicowanie przemian demograficznych w Polsce 55 procesów demograficznych kraju z wzrostem zaludnienia w obszarach metropolitalnych i depopulacją w obszarach położonych peryferyjnie w stosunku do większych aglomeracji. Dominującym czynnikiem ubytku rzeczywistego ludności jest ujemne saldo migracji (50% ogółu jednostek typ G i H), natomiast ubytek naturalny jest główną przyczyną spadku ludności w 12% ogółu powiatów (typy E i F). Ryc. 6. Typologia Webba w latach 2002 2011 (PN przyrost naturalny, UN ubytek naturalny, PM przyrost migracyjny, UM ubytek migracyjny) Źródło: opracowanie własne na podstawie danych GUS

56 Sławomir Kurek Tabela 1 Liczebność i udział procentowy powiatów według typów Webba Typ Powiaty ogółem liczba % w tym: powiaty grodzkie A 62 16,4 7 B 27 7,1 1 C 35 9,2 0 D 17 4,5 2 E 13 3,4 1 F 36 9,5 6 G 93 24,5 26 H 96 25,3 22 Razem 379 100,0 65 Źródło: opracowanie własne. 2.4. ZMIANY W STRUKTURZE WIEKU LUDNOŚCI Konsekwencją zmian w ruchu naturalnym i wędrówkowym ludności są przemiany w strukturze wieku populacji, prowadzące najczęściej do starzenia się społeczeństwa. W okresie 2002 2011 liczba ludności przedprodukcyjnej w Polsce zmniejszyła się o 1 648 tys. (z 23,2 do 18,7% ogółu populacji), a liczba ludności w wieku poprodukcyjnym wzrosła o 763 tys. (z 15 do 16,9%; ryc. 7 i 8). Wzrost nastąpił w grupie ludności produkcyjnej (z 61,8 do 64,4%), lecz większość tego przyrostu dotyczyła ludności w wieku niemobilnym (o 994 tys.). W miastach spadek liczby ludności przedprodukcyjnej (o 998 tys.) był dużo większy niż na wsi (o 650 tys.) i w miastach (w przeciwieństwie do wsi) nastąpił także spadek liczby osób w wieku mobilnym (o 235 tys.). Wzrost liczby i udziału ludności w wieku produkcyjnym wynikał z przesuwania się w piramidzie wieku roczników wyżowych (zarówno z lat 50., jak i przełomu lat 70. i 80.). W perspektywie najbliższych lat jednak liczne roczniki wyżu powojennego będą odchodzić na emeryturę, co spowoduje znaczący spadek liczby i udziału ludności w wieku produkcyjnym. W ujęciu przestrzennym różnice w udziałach ludności w wieku produkcyjnym pomiędzy powiatami ogółem sięgały w 2011 r. ośmiu punktów procentowych. Największe wartości wystąpiły w Polsce północnej i zachodniej oraz wśród ludności miast w powiatach uprzemysławianych intensywnie w latach 80.

Przestrzenne zróżnicowanie przemian demograficznych w Polsce 57 (np. łęczyński 74%, bełchatowski 71% oraz policki 69%). Najniższe wartości zanotowano wśród ludności wiejskiej w powiatach położonych w województwie podlaskim (powiat siemiatycki 57%, hajnowski 56% oraz bielski 53%; ryc. 9). Nieco inny układ przestrzenny wystąpił w przypadku ludności w wieku produkcyjnym mobilnym (ryc. 10), z największymi udziałami w powiatach położonych w strefie podmiejskiej (np. gdański 44%, poznański i wrocławski 43%) oraz generalnie w województwie wielkopolskim, małopolskim i podkarpackim. Najniższe wartości zanotowano w powiecie hajnowskim (34%) i bielskim (36%) oraz w miastach: Jelenia Góra, Sopot i Łódź (po 37%). Wśród ludności miast wysokie wartości ludności mobilnej były reprezentowane, oprócz województw wyżej wymienionych, także na pograniczu województwa warmińsko-mazurskiego i podlaskiego oraz częściowo w województwie lubelskim. Z kolei, niskie udziały ludności w wieku produkcyjnym mobilnym wystąpiły w Polsce środkowej oraz na tzw. ścianie wschodniej (w powiecie hajnowskim i bielskim, odpowiednio 31 i 32%). 1500 1000 1 172 1 083 99 671 76 709 500 0 8 178 412 323 5-235 -500-65 -1000-998 -1500-1 648-2000 0 17 18 59/64 18 44 45 59/64 60/65+ OGÓŁEM MIASTO WIEŚ Ryc. 7. Zmiany liczby ludności w Polsce (ogółem) według ekonomicznych grup wieku w latach 2002 2011 r. (w tys. osób) Źródło: opracowanie własne na podstawie danych GUS

58 Sławomir Kurek 70 60 61,8 64,4 OGÓŁEM 50 40 30 20 23,2 18,7 39,9 40,0 21,9 24,4 15 16,9 2002 2011 10 0 0 17 18 59/64 18 44 45 59/64 60/65+ 70 60 64,2 65,2 MIASTO 50 40 30 20 21,1 17 40,5 39,9 23,7 25,3 17,8 14,7 2002 2011 10 0 0 17 18 59/64 18 44 45 59/64 60/65+ 70 60 63,1 57,9 WIEŚ 50 40 30 20 26,5 21,4 38,9 40,3 19 22,8 15,6 15,5 2002 2011 10 0 0 17 18 59/64 18 44 45 59/64 60/65+ Ryc. 8. Udziały ludności według ekonomicznych grup wieku w Polsce (ogółem, miasto, wieś) w latach 2002 2011 r. (w %) Źródło: opracowanie własne na podstawie danych GUS

Przestrzenne zróżnicowanie przemian demograficznych w Polsce 59

60 Sławomir Kurek Ryc. 9. Ludność w wieku produkcyjnym w powiatach (ogółem, miasto, wieś) w 2011 r. (w % ogółu ludności) Źródło: opracowanie własne na podstawie danych GUS

Przestrzenne zróżnicowanie przemian demograficznych w Polsce 61 Ryc. 10. Ludność w wieku produkcyjnym mobilnym w powiatach (ogółem, miasto, wieś) w 2011 r. (w % ogółu ludności) Źródło: opracowanie własne na podstawie danych GUS

62 Sławomir Kurek Powiaty o wysokich udziałach ludności w wieku produkcyjnym niemobilnym koncentrowały się w Polsce zachodniej i południowo-zachodniej (w województwach zachodniopomorskim, lubuskim i dolnośląskim, opolskim i śląskim; ryc. 11). Wartości ogółem kształtowały się od 20% w powiecie limanowskim do 28% w powiatach grodzkich Dąbrowa Górnicza i Sosnowiec. Wśród ludności miast największy odsetek ludności w starszym wieku produkcyjnym zaobserwowano m.in. w ośrodkach przemysłowych o wysokim napływie siły roboczej w latach 80. (powiaty: łęczyński, bełchatowski, policki), a najniższe udziały wystąpiły w otoczeniu większych ośrodków (np. powiat gdański, piaseczyński i wołomiński). Na obszarach wiejskich najwyższe wartości wystąpiły w powiatach położonych w Sudetach (jeleniogórski, kłodzki, wałbrzyski), a najniższe w województwie małopolskim. Przestrzenny rozkład odsetka ludności w wieku poprodukcyjnym (ryc. 12) odzwierciedlał podział demograficzny Polski na część młodszą północno- -zachodnią oraz starszą środkowo-wschodnią. Jedynie w przypadku ludności miast układ był nieco inny z najwyższymi wartościami w województwie łódzkim, świętokrzyskim, śląskim i dolnośląskim. Najwyższe udziały zanotowano w powiatach grodzkich (Sopot 26%, Łódź 23%, Warszawa 22%) oraz powiatach położonych w województwie podlaskim (hajnowski 25% oraz bielski 23%). Wśród ludności wiejskiej, udziały ludności poprodukcyjnej w tych dwóch powiatach przekroczyły 30%. Najniższe wartości dla ludności ogółem zanotowano w powiecie polickim (11%) oraz kartuskim i wejherowskim (po 12%).

Przestrzenne zróżnicowanie przemian demograficznych w Polsce 63 Ryc. 11. Ludność w wieku produkcyjnym niemobilnym w powiatach (ogółem, miasto, wieś) w 2011 r. (w % ogółu ludności) Źródło: opracowanie własne na podstawie danych GUS

64 Sławomir Kurek

Przestrzenne zróżnicowanie przemian demograficznych w Polsce 65 Ryc. 12. Ludność w wieku poprodukcyjnym w powiatach (ogółem, miasto, wieś) w 2011 r. (w % ogółu ludności) Źródło: opracowanie własne na podstawie danych GUS Dynamiczny wskaźnik starzenia się ekonomicznego, obliczony na podstawie różnic w udziałach procentowych czterech ekonomicznych grup wieku (Kurek 2008), wskazuje na szybsze starzenie się populacji na terenach uznawanych do niedawna za relatywnie młodsze demograficznie, a więc w Polsce północnej i zachodniej (ryc. 13). Najsłabszą dynamiką charakteryzowały się powiaty położone w strefach podmiejskich, a największą powiaty grodzkie (średniej wielkości) oraz powiaty położone w województwie opolskim.

66 Sławomir Kurek

Przestrzenne zróżnicowanie przemian demograficznych w Polsce 67 Ryc. 13. Wskaźnik starzenia się ekonomicznego w powiatach (ogółem, miasto, wieś) w latach 2002 2011 Źródło: opracowanie własne na podstawie danych GUS 2.5. TYPOLOGIA STRUKTURY WIEKU LUDNOŚCI W celu przedstawienia zróżnicowania przestrzennego struktury wieku ludności w ujęciu syntetycznym zastosowano metodę typografów (Długosz 1996). Wartości udziałów procentowych ekonomicznych grup wieku w poszczególnych powiatach w ogóle ludności odniesiono do średniej krajowej (tab. 2). Wśród badanych powiatów wystąpiło wszystkie 14 typów struktury wieku, jednak cztery spośród nich (typy B, E, G, I, J oraz L) były reprezentowane przez mniej niż 12 jednostek. Najliczniej reprezentowany był typ A, charakteryzujący się względną młodością demograficzną na tle średniej dla Polski, z udziałami ludności przedprodukcyjnej i młodszej produkcyjnej powyżej wartości notowanych dla całego kraju. Obejmował on powiaty położone na terenie województwa podkarpackiego i małopolskiego oraz wielkopolskiego i pomorskiego (ryc. 14). Jednostki typu A zaobserwowano również w strefach podmiejskich dużych i średnich miast.

68 Sławomir Kurek Tabela 2 Rozkład typów struktury wieku ludności na podstawie odchyleń od średniej dla Polski Wiek/Typ Przedprodukcyjny Produkcyjny mobilny Produkcyjny niemobilny Poprodukcyjny A + + B + + + C + + + D + E + F + + G + + H + + I + + J + + + K + L + + + M + N + + Źródło: opracowanie własne. Typ C (o wysokich udziałach ludności przedprodukcyjnej oraz produkcyjnej mobilnej i niemobilnej) był reprezentowany przez powiaty położone głównie na obszarze województw: warmińsko-mazurskiego, zachodniopomorskiego oraz lubuskiego. Jednostki typu D koncentrowały się w większości w północnej części województwa mazowieckiego. Z kolei typ F o ponadprzeciętnych udziałach ludności przed- i poprodukcyjnej charakterystyczny był dla Polski środkowej i środkowo-wschodniej (województwa: łódzkie, lubelskie oraz wschodnia część mazowieckiego). Typ H o wysokich udziałach ludności przedprodukcyjnej oraz produkcyjnej niemobilnej zasadniczo rozmieszczony był na obszarze tych województw co typ C, tylko w ich bardziej peryferyjnej części (o niższych udziałach ludności w wieku mobilnym). Typ K, o wyższych od średnich udziałach ludności produkcyjnej niemobilnej, wystąpił w Polsce południowo-zachodniej (w województwie śląskim, opolskim i dolnośląskim). Wyższe od średniej dla Polski udziały ludności poprodukcyjnej, przy niższych pozostałych ekonomicznych grupach wieku (typ M) były notowane w województwach: lubelskim, podlaskim, łódzkim, ale także objęły powiat

Przestrzenne zróżnicowanie przemian demograficznych w Polsce 69 m. Warszawy. Najmniej korzystny typ struktury wieku ludności, o wyższych od średniej udziałach ludności produkcyjnej niemobilnej oraz poprodukcyjnej, objął 71 powiatów i rozmieszczony był głównie w Polsce środkowej oraz południowo-zachodniej (województwa łódzkie, świętokrzyskie, śląskie, opolskie i dolnośląskie). Przeważały w nim powiaty grodzkie (37 jednostek). Ryc. 14. Typologia struktury wieku ludności na podstawie metody typografów według powiatów w 2011 r. Źródło: opracowanie własne na podstawie danych GUS

70 Sławomir Kurek W perspektywie najbliższych dekad, przebiegające procesy demograficzne będą prowadzić do jeszcze większej polaryzacji przestrzennej pomiędzy obszarami metropolitalnymi a peryferyjnymi. Według prognozy GUS do 2035 r. (GUS 2011), liczba ludności Polski ogółem ulegnie zmniejszeniu do 36,0 milionów (o 2,5 miliona osób). W ujęciu powiatów (ryc. 15) największy wzrost zaludnienia wystąpi w powiatach otaczających duże miasta (np. w powiecie bydgoskim, poznańskim i piaseczyńskim o 42%), a największy spadek liczby ludności w powiecie ryckim, hajnowskim i hrubieszowskim (o ponad 30%). Ryc. 15. Prognoza dynamiki zaludnienia w latach 2011 2035 według GUS (2011 = 100) Źródło: opracowanie własne na podstawie prognozy GUS (2011)

Przestrzenne zróżnicowanie przemian demograficznych w Polsce 71 2.6. PODSUMOWANIE Na początku XXI wieku w Polsce nastąpiły istotne zmiany w rozmieszczeniu ludności polegające na jej koncentracji w obszarach metropolitalnych, przemieszczeniach z miast centralnych do obszarów otaczających (stref podmiejskich) oraz wyludnianiu się obszarów peryferyjnych. W badanym okresie nastąpił znaczący odpływ ludności polskiej za granicę, zwłaszcza ze wschodniej części kraju oraz województwa opolskiego. Pod względem współczynnika przyrostu naturalnego największe jego wartości zaobserwowano w Polsce północno-zachodniej, południowo-wschodniej oraz w strefach podmiejskich większych miast, gdzie zanotował największy wzrost w badanym okresie. Niemniej jednak, niski poziom dzietności, w większości powiatów nie gwarantował zastępowalności pokoleń. Efektem zmian w natężeniu i kierunkach migracji oraz zróżnicowania przyrostu naturalnego wraz z falowaniem wyżów i niżów demograficznych jest szybsze starzenie się obszarów do niedawna uważanych za młodsze demograficznie (czyli Polski północnej i zachodniej) oraz terenów zurbanizowanych. Następują także zmiany w zasobach siły roboczej z coraz większą ich koncentracją (zwłaszcza ludności w wieku mobilnym) w obszarach metropolitalnych. Typologia struktury wieku ludności wykonana metodą typografów wykazała dużą polaryzację przestrzenną pomiędzy relatywnie młodszymi powiatami rozmieszczonymi na terenie województw małopolskiego, podkarpackiego, wielkopolskiego i pomorskiego a województwami Polski środkowej, wschodniej oraz południowo-zachodniej. Kontynuacja trendu depopulacyjnego wynikającego z niskiego przyrostu naturalnego uwarunkowanego niską dzietnością i coraz późniejszym wiekiem zakładania rodzin oraz emigracją ludzi młodych prowadzić będzie do dalszego pogłębiania starości demograficznej wskutek spadku odsetka ludności przedprodukcyjnej, kurczenia się zasobów pracy i wzrostu udziału ludności w wieku emerytalnym. Ponadto, wzrost liczebności i udziałów ludności w wieku poprodukcyjnym w najbliższych latach będzie związany z wchodzeniem w wiek emerytalny licznego pokolenia wyżu powojennego, co spowoduje niekorzystne zmiany obciążenia ekonomicznego pomiędzy ludnością produkcyjną i poprodukcyjną. LITERATURA Bijak J., Kicinger A., Kupiszewski M., Śleszyński P. (współpraca), 2007, Studium metodologiczne oszacowania rzeczywistej liczby ludności Warszawy, CEFMR Working paper, 2, Środkowoeuropejskie Forum Badań Migracyjnych i Ludnościowych, Warszawa, ss. 76; http://www.cefmr.pan.pl/docs/ cefmr_wp_2007-02.pdf. Długosz Z., 1996, Zróżnicowanie struktury wieku na świecie a metody jej klasyfikacji, Przegląd Geograficzny 68(1 2), s. 151 165.

72 Sławomir Kurek Długosz Z., 1998, Próba określenia zmian starości demograficznej Polski w ujęciu przestrzennym, Wiadomości Statystyczne 3, GUS-PTS, Warszawa, s. 15 25. Długosz Z., 2001, Próba dynamicznej typologii ruchu ludności w świetle klasyfikacji Webba na przykładzie województwa małopolskiego [w:] Kortus B. (red.), Człowiek i przestrzeń, IGiGP UJ, Kraków, s. 61 70. Dzieciuchowicz J., 1995, Determinanty demograficzne i społeczno-ekonomiczne redystrybucji przestrzennej ludności aglomeracji miejskich (przykład aglomeracji łódzkiej), Wydawnictwo Uniwersytetu Łódzkiego, Łódź. GUS, 2011, Prognoza dla powiatów i miast na prawie powiatu oraz podregionów na lata 2011 2035, http://www.stat.gov.pl/gus/5840_11752_plk_html.htm. GUS, 2013, Wybrane tablice dotyczące emigracji na pobyt czasowy powyżej 3 miesięcy wyniki spisu ludności i mieszkań 2011 r., www.stat.gov.pl. Jakóbczyk-Gryszkiewicz J. (red.), 2011, Regiony miejskie w Polsce. Dwadzieścia lat transformacji, Wydawnictwo Uniwersytetu Łódzkiego, Łódź. Jakóbczyk-Gryszkiewicz J., 1998, Przeobrażenia stref podmiejskich dużych miast. Studium porównawcze strefy podmiejskiej Warszawy, Łodzi i Krakowa, Wydawnictwo Uniwersytetu Łódzkiego, Łódź. Kotowska I. (red.), 1999, Przemiany demograficzne w Polsce w latach 90. w świetle koncepcji drugiego przejścia demograficznego, Monografie i Opracowania 461, Szkoła Główna Handlowa, Warszawa. Kurek S., 2008, Typologia starzenia się ludności Polski w ujęciu przestrzennym, Prace Monograficzne AP 497, Wydawnictwo Naukowe Akademii Pedagogicznej, Kraków. Kurek S., 2012, Przemiany demograficzne w Polsce w świetle teorii drugiego przejścia demograficznego w ujęciu przestrzennym [w:] Rączaszek A. (red.), Demograficzne uwarunkowania rozwoju społecznego, Studia Ekonomiczne 98, Zeszyty Naukowe Wydziałowe Uniwersytetu Ekonomicznego w Katowicach, s. 217 230. Kurek S., Lange M., 2013, Zmiany zachowań prokreacyjnych w Polsce w ujęciu przestrzennym, Wydawnictwo Uniwersytetu Pedagogicznego w Krakowie, Kraków. Lisowski A., Grochowski M., 2007, Procesy suburbanizacji. Uwarunkowania, formy i konsekwencje, opracowanie przygotowane na zlecenie Ministerstwa Rozwoju Regionalnego, Warszawa. Słodczyk J. (red.), 2011, Procesy suburbanizacji w wybranych miastach Polski, Studia Miejskie 3, Wydawnictwo Uniwersytetu Opolskiego, Opole. Sobotka T., 2008, The diverse faces of the Second Demographic Transition in Europe, Demographic Research 19, s. 171 224; www.demographic-research.org. Sytuacja Demograficzna Polski, Raport 2011 2012, 2012, Rządowa Rada Ludnościowa, Warszawa. Śleszyński P., 2006, Demograficzny wymiar procesów suburbanizacji w Polsce po 1989 roku [w:] Kozłowski S. (red.), Żywiołowe rozprzestrzenianie się miast. Narastający problem aglomeracji miejskich w Polsce, Studia nad zrównoważonym rozwojem, t. II, Katedra Ochrony Środowiska KUL, Komitet Człowiek i Środowisko przy Prezydium PAN, Białystok Lublin Warszawa, s. 105 123.

Przestrzenne zróżnicowanie przemian demograficznych w Polsce 73 Śleszyński P., 2012, Warszawa i obszar metropolitalny Warszawy a rozwój Mazowsza, Trendy Rozwojowe Mazowsza 8, Mazowieckie Biuro Planowania Regionalnego w Warszawie. Van de Kaa D.J., 1987, Europe s second demographic transition, Population Bulletin 42(1), 59 s. Van de Kaa D.J., 2003, The idea of a second demographic transition in industrialized countries, Japanese Journal of Population 1(1), s. 42 75. Van de Kaa D.J., 2004, Is the Second Demographic Transition a useful research concept: questions and answers, Vienna Yearbook of Population Research 2, s. 3 10. Van den Berg L., Drewett R., Klaassen L.H., Rossi A., Vijverberg C.H.T., 1982, Urban Europe. A Study of Growth and Decline, Pergamon Press, Oxford. Winiarczyk-Raźniak A., Raźniak P., 2012, Migracje wewnętrzne ludności w polskich obszarach metropolitalnych u progu XXI wieku, Wydawnictwo Uniwersytetu Pedagogicznego, Kraków. Zborowski A., 2005, Przemiany struktury społeczno-przestrzennej regionu miejskiego w okresie realnego socjalizmu transformacji ustrojowej (na przykładzie Krakowa), IGIGP UJ, Kraków. ABSTRACT Contemporary demographic processes in Poland can be seen in the context of the process of suburbanisation leading to concentration of the population in the outer metropolitan areas and in terms of the theory of the second demographic transition, leading to a decline in fertility rates below the replacement rate. The aim of this study is to present contemporary demographic changes in Poland in spatial terms at the beginning of the twenty-first century, particularly in light of the changes between the two national censuses in Poland (in 2002 and 2011), supplemented by the current statistics from the Local Data Bank of Central Statistical Office in Poland. The following issues were investigated: population growth, net migration, natural increase and changes in the age composition of the population. A demographic typology of spatial units (districts) by J.W. Webb was conducted as well as typology of the age structure of the population by the typograph method. The analysis showed a high spatial polarization of demographic processes running between metropolitan and peripherals. KEYWORDS: demographic changes, migration, natural increase, age composition, spatial pattern, suburbanization, Poland

DOROTA KAŁUŻA-KOPIAS Uniwersytet Łódzki Wydział Ekonomiczno-Socjologiczny Instytut Statystyki i Demografii, Zakład Demografii i Gerontologii Społecznej 3 TRAFNOŚĆ PROGNOZOWANEGO POZIOMU MIGRACJI W PRACACH GUS ACCURACY OF THE FORECAST LEVEL OF THE MIGRATION IN WORKS CSO Artykuł wpłynął do redakcji 23.01.2014 r.; po recenzjach zaakceptowany 14.03.2014 r. KAŁUŻA-KOPIAS D., 2014, Trafność prognozowanego poziomu migracji w pracach GUS [w:] Klima E. (red.), Ludność, Mieszkalnictwo, Usługi w 70. rocznicę urodzin Profesora Jerzego Dzieciuchowicza. Population, Housing, Services 70 th Anniversary of Professor Jerzy Dzieciuchowicz, Space Society Economy 13, Department of Population and Services Studies, Wydawnictwo Uniwersytetu Łódzkiego, Łódź, s. 75 90. /ISSN 1733-3180/ Dr Dorota Kałuża-Kopias, Uniwersytet Łódzki, Instytut Statystyki i Demografii, Zakład Demografii i Gerontologii Społecznej, ul. Rewolucji 1905 r. 41, 90-214 Łódź; e-mail: dkaluza@uni.lodz.pl STRESZCZENIE W artykule dokonano oceny trafności przewidywanego poziomu migracji w prognozach opracowanych przez Główny Urząd Statystyczny w ostatnich dwóch dekadach (prognozy z lat: 1997, 2000, 2004, 2009). W artykule omówiono migracje (wewnętrzne i zewnętrzne) we współczesnej Polsce. Następnie przedstawiono i skomentowano założenia metodologiczne z wybranych prognoz dotyczących migracji. Wskazano, iż różnice między rzeczywistą skalą migracji a przewidywaną z prognoz były stosunkowo duże. Błędy dotyczyły zarówno wyznaczania właściwych trendów w kierunkach migracji, jak i rozmiarów przemieszczeń. SŁOWA KLUCZOWE: prognozowanie migracji, migracje ludności

76 Dorota Kałuża-Kopias 3.1. WPROWADZENIE Znajomość kształtowania się przyszłych zjawisk demograficznych daje podstawę do określenia wielu społeczno-ekonomicznych konsekwencji, tak na dziś, jak i na przyszłość. Na wstępie należy wyjaśnić, iż w przypadku demografii przez prognozę rozumie się analizę przebiegu zjawisk demograficznych, zgodnie z regułami badania naukowego (Okólski, Fihel 2012]. Najczęściej założenia dotyczące przyszłości są głównie projekcją obserwowanych trendów analizowanych zjawisk demograficznych, co w efekcie daje kilka wariantów założeń. Prognoza demograficzna jest szczególnym przykładem projekcji demograficznej, w której przyjęto najbardziej prawdopodobny scenariusz dotyczący zjawisk demograficznych (urodzeń, zgonów i migracji). Do najważniejszych zjawisk ludnościowych, w przypadku których konstruowane są prognozy demograficzne zaliczyć można m.in.: rozrodczość, umieralność oraz migracje ludności. Te trzy procesy kształtują liczbę i strukturę ludności. W obliczu zmniejszającej się liczby urodzeń oraz niskiego poziomu umieralności, coraz większe znaczenie dla kształtowania się wielkości i struktury populacji na danym obszarze ma ruch wędrówkowy. Celem niniejszego opracowania jest sprawdzenie trafności prognozowanego poziomu migracji w okresie dynamicznych przemian politycznych, społecznych i gospodarczych dokonujących się w ostatnich dwóch dekadach. Na wstępie omówione zostaną problemy prognozowania demograficznego, następnie przyjrzymy się współczesnym ruchom migracyjnym w Polsce, w kolejnym paragrafie uwaga skupiona zostanie na założeniach dotyczących poziomu migracji (wewnętrznych i zagranicznych) oraz ocena ex post trafności tych założeń na podstawie wybranych projekcji demograficznych sporządzanych przez GUS. Analizie zostaną poddane założenia dotyczące migracji, przyjęte za najbardziej prawdopodobne scenariusze do realizacji, zawarte w prognozach GUS, konstruowanych po 1995 r. 1 3.2. PROGNOZOWANIE DEMOGRAFICZNE Demografowie prognozą demograficzną określają projekcję 2,,której założenia uchodzą za najbardziej prawdopodobne (Holzer 2003; Kotowska 2010; Kędelski, Paradysz 2006). Istnieje wiele typów projekcji, a ich wiarygodność 1 Prognoza ludności Polski według województw na lata 1996 2020, 1997, Informacje i Opracowania Statystyczne, GUS, Prognoza ludności Polski według województw na lata 1999 2030, 2000, Studia i Analizy Statystyczne, GUS, Prognoza demograficzna na lata 2003 2030, 2004, Informacje i Opracowania Statystyczne, GUS, Prognoza ludności na lata 2008 2035, 2009, Studia i Analizy Statystyczne, GUS. 2 W niniejszym opracowaniu termin projekcja i prognoza będą używane zamiennie.

Trafność prognozowanego poziomu migracji w pracach GUS 77 zależy m.in. od horyzontu czasu, jakości danych wyjściowych, wiarygodności założeń, poprawności metody obliczeń. Prognozy pozwalające przewidzieć najbardziej prawdopodobne zmiany w liczbie i strukturze ludności ustala się na okres do 10 lat. W przypadkach dłuższego horyzontu czasowego projekcji (np. 30 lat) można oczekiwać, że różnice między wartościami przewidywanymi zjawiska a jego przyszłym faktycznym stanem (tzw. błędy ex post) mogą być wielokrotnie większe niż w przypadku krótkookresowych prognoz. Jednym z najważniejszych czynników rzutującym na rzetelność prognozy jest jakość danych wyjściowych (struktury ludności według płci, wieku i rozmieszczenia terytorialnego), a także określenie właściwego kierunku przyszłych zmian w dynamice i wewnętrznej strukturze analizowanych zjawisk. Ustalenie założeń dotyczących przyszłego kształtowania się zjawisk demograficznych jest trudnym zadaniem, gdyż natężenie tych procesów uzależnione jest od zmieniających się warunków społeczno-gospodarczych, kondycji służby zdrowia, oświaty, itp. Dopiero po ustaleniu horyzontu czasowego prognozy i danych wyjściowych oraz ocenie założeń dotyczących przyszłości powinien nastąpić wybór odpowiedniej metody prognozowania. Według M. Kędelskiego i J. Paradysza (2006, s. 295), wybór odpowiedniej techniki prognozowania w dużym stopniu decyduje o jakości prognozy demograficznej. Najpopularniejszym sposobem przewidywania liczby i struktury ludności jest metoda kohortowo-składnikowa. Metoda ta opiera się na analizie trzech procesów demograficznych rozrodczości, umieralności i migracji które wpływają na zmiany liczby i struktury populacji. Procedura prognozowania tą metodą przebiega w dwóch etapach. Pierwszy z etapów dotyczy uwzględnienia zmian rozrodczości i umieralności. Na tym etapie mamy do czynienia z powstaniem tzw. prognozy biologicznej, która polega przede wszystkim na postarzaniu żyjącej populacji. Proces postarzania polega na wykorzystaniu założonej umieralności do oszacowania przyszłej liczby ludności według wieku, dzięki uwzględnieniu ubytku ludności spowodowanego zgonami. Procedura ta pozwala na oszacowanie liczby ludności, dla każdego roku projekcji, wszystkich jednorocznych grup wieku, z wyjątkiem niemowląt. Uzupełnienie brakującej liczby osób w wieku zero lat odbywa się poprzez oszacowanie liczby dzieci urodzonych przez kobiety z kolejnych grup wieku (Okólski 2004). Po wyznaczeniu prognozy biologicznej przechodzimy do drugiego etapu, który polega na uwzględnieniu przewidywanych efektów ruchu wędrówkowego (sald migracji, a dokładniej tzw. profilu sald migracji, czyli informacji o saldzie z uwzględnieniem wieku, płci i miejsca zamieszkania). Projekcje uwzględniające oddziaływanie ruchów migracyjnych nazywa się często prognozami pomigracyjnymi (Holzer 2003). Metoda składnikowo-kohorotwa jedynie pośrednio za pośrednictwem założeń, a zatem w niewielkim stopniu uwzględnia wpływ czynników pozademograficznych na zmiany w liczbie i strukturze ludności. Podejście takie

78 Dorota Kałuża-Kopias może prowadzić do niezauważenia nowych tendencji w przewidywanych zjawiskach. Ostatecznie projekcje demograficzne sporządzane są w kilku wariantach. Spośród trzech procesów demograficznych (rozrodczość, umieralność, migracje) wpływających na kształtowanie się liczby i struktury demograficznej ludności, przemieszczenia migracyjne charakteryzują się największą zmiennością w krótkich okresach czasu (5 10 lat), gdyż są one bardzo wrażliwe na zmiany społeczno-gospodarcze i polityczne. W wyniku przeobrażeń społeczno- -gospodarczych po 1989 r. doszło do zmian w skali i kierunkach migracji. W przemieszczeniach wewnątrz kraju zauważalna jest tendencja do koncentrowania się ludności w miastach największych, a zwłaszcza wokół nich. Natomiast emigracja związana z wykonywaniem pracy w państwach UE lub przesiedleniem się na stałe jest obecnie zjawiskiem masowym. Kolejny problem w przewidywaniu przyszłych przemieszczeń stanowi jakość statystyki migracji. Dane odnośnie do ruchu wędrówkowego ludności, które gromadzi GUS, pochodzą z rejestru PESEL. Według definicji zawartej w rejestrze migrantem jest to taka osoba, która wymeldowała (zameldowała) się z pobytu stałego. W rzeczywistości wielu obywateli polskich nie wywiązuje się z obowiązku meldunkowego przy zmianie miejsca zamieszkania (zarówno w przeprowadzkach wewnątrz kraju, jak i zagranicznych), co sprawia, że rozmiary przemieszczeń są w rzeczywistości inne i trudne do oszacowania. Wszystko to wpływa na jakość prognozy (wielkość błędów) i ustalenie faktycznych stanów ludności, tak ogółem w Polsce, jak i w poszczególnych regionach kraju. W literaturze można znaleźć wiele opracowań dotyczących metod prognozowania ruchu wędrówkowego ludności 3. Jedną z nich jest metoda oparta na badaniach ankietowych, zawierających pytania dotyczące przyszłych zamiarów migracyjnych respondentów (Fassmann Hintermann 1998). W szacowaniu przyszłych rozmiarów ruchu wędrówkowego wykorzystuje się również modele regresji wielokrotnej, w których próbuje się wyjaśnić mechanizmy zmian skali migracji przez zmiany zmiennych objaśniających (np. charakterystyki rynku pracy, takie jak: płace, bezrobocie) (Orłowski Zienkowski 1998; Rees, Kupiszewski 1999). 3 Przegląd metodologicznych problemów prognozowania migracji można znaleźć m.in. w pracy M. Kapiszewskiego, 2004, Metodologiczne problemy prognozowania migracji zagranicznych, Zeszyty Naukowe Kolegium Gospodarki Światowej 15, s. 21 34.

Trafność prognozowanego poziomu migracji w pracach GUS 79 3.3. MIGRACJE WE WSPÓŁCZESNEJ POLSCE Patrząc na zjawisko migracji (wewnętrznych i międzynarodowych) w Polsce w ostatnich dekadach, nietrudno zauważyć, że rozmiary, kierunki i charakter tych przemieszczeń uległy znaczącym zmianom. W przypadku migracji wewnętrznych, na przełomie XX i XXI wieku obserwowaliśmy zmianę, zarówno intensywności przemieszczeń wewnętrznych na stałe 4, jak i zmianę hierarchii ich kierunków. Okres transformacji społeczno- -gospodarczej i politycznej lat 1990. wpłynął na obniżenie się intensywności migracji wewnątrz w kraju, jak również systematyczny spadek dominacji przemieszczeń ze wsi do miast. W pierwszej dekadzie XXI wieku wzrosło znaczenie migracji stałych z miast na wieś. Wzrost znaczenia tego kierunku przemieszczeń był w dużej mierze efektem suburbanizacji, w efekcie której zamożniejsza ludność miast, szukająca bardziej komfortowych warunków do życia, osiedla się na terenach podmiejskich (tj. wiejskich, które utraciły już dawno swój rolniczy charakter). Rozwój nowych technologii sprawił, iż w przypadku wielu usług ich realizacja może być wykonywana poza tradycyjnie rozumianym miejscem pracy (np. tzw. e-praca). Początek obecnego stulecia przyniósł również ożywienie migracji wewnętrznych, co wiązało się ze zróżnicowaniem sytuacji gospodarczej w poszczególnych regionach Polski. Od 2001 r. systematycznie rosła liczba osób zmieniających miejsce zamieszkania na stałe w obrębie kraju. W pierwszej dekadzie obecnego stulecia największą liczbę przemieszczeń (ponad 500 tys.) odnotowano w 2007 r. W kolejnych latach w wyniku spowolnienia gospodarczego nastąpił znaczny spadek rozmiarów migracji, tj. do poziomu niespełna 400 tys. osób (2012 r.). Transformacja lat 1990. nie wpłynęła na zmniejszenie się istniejących dysproporcji w poziomie życia w skali regionów, a wręcz przeciwnie pojawiły się jeszcze większe różnice. Od początku lat 1990. rozwój działalności gospodarczej inwestycji, zatrudnienia najsilniej był widoczny w wielkich miastach 5 i obszarach je otaczających. Rozwój usług związanych z biznesem, przetwarzaniem informacji, edukacją, rozrywką sprawia, iż wzrasta zapotrzebowanie w tych ośrodkach miejskich na specjalistów posiadających wysokie kwalifikacje, jak również rośnie zapotrzebowanie na pracowników o kwalifikacjach standardowych i niskich (m.in. w gastronomii, handlu, budownictwie). 4 W polskich statystykach urzędowych, za migrację stałą uznaje się wymeldowanie (odpływ) i zameldowanie na stałe (napływ), gdy mamy do czynienia z przekroczeniem granic administracyjnych (gminy, powiatu, województwa lub kraju). 5 Za wielkie miasto w warunkach polskich uznawane są miasta liczące powyżej 500 tys. mieszkańców.

80 Dorota Kałuża-Kopias Hierarchiczny charakter przemieszczeń, zgodnie z którym miasta duże charakteryzowały się dodatnim saldem migracji w relacji do miast mniejszych sprawia, że w przypadku Warszawy migracje ludności były czynnikiem, który w ostatnich latach w dużej mierze przyczyniał się do wzrostu liczby mieszkańców. W przypadku migracji wewnętrznych na stałe, natężenie napływu do stolicy z obszarów innych miast w 2012 r. przekraczało 4 osoby na 1 000 mieszkańców miasta, w przypadku Wrocławia wynosiło ponad 3 osoby, a w Krakowie wartość wskaźnika kształtowała się na poziomie niespełna 3 6. Jedyny wyjątek stanowiła Łódź. Duży wpływ na ujemne saldo migracji ma w tym przypadku położenie miasta blisko stolicy kraju, albowiem saldo migracji między Warszawą a Łodzią w ostatnich latach kształtowało się na poziomie około 230 osób rocznie ubytku migracyjnego dla Łodzi (Szukalski 2012). W 2012 r. intensywność ubytku migracyjnego dla Łodzi na rzecz innych miast w Polsce była niewielka i wynosiła mniej niż 1 osobę na 1 000 mieszkańców miasta (około 0,2 na 1 000 osób). W wyniku wspomnianej już wcześniej suburbanizacji, obecnie wszystkie wielkie miasta tracą mieszkańców na rzecz obszarów sąsiadujących z nimi obszarów wiejskich. Wśród miast powyżej 500 tys. mieszkańców największą intensywnością ubytku ludności na rzecz obszarów wiejskich charakteryzował się Poznań (około 6 osób na 1 000 mieszkańców miasta w 2012 r.), zaś na przeciwnym biegunie znalazła się Warszawa (0,4 ; 2012 r.). Atrakcyjność przedmieść wokół wielkich miast związana jest z dostępnością transportu umożliwiającego masowe migracje wahadłowe (codzienne dojazdy do pracy). Na dynamikę zmian liczby i struktury wieku polskiego społeczeństwa, większe znaczenie od przemieszczeń wewnętrznych mają migracje zagraniczne. W ostatnich kilku dekadach coraz bardziej widoczny jest wpływ tych przemieszczeń na stan ludności (ryc. 1). Ów wzrost znaczenia migracji w kształtowaniu liczby i struktury ludności wynika głównie z obniżenia się poziomu dzietności i umieralności, co w konsekwencji prowadzi do zmniejszenia się wielkości przyrostu naturalnego. Od połowy lat 1990. liczba dzieci wydawana na świat przez typową Polkę nie zapewnia już prostej zastępowalności pokoleń. W 2012 roku przyrost naturalny na poziomie 1,5 tys. osób nie zapewniał już wzrostu liczby ludności. Za ujemny przyrost rzeczywisty ludności odpowiadało ujemne saldo migracji ( 6,6 tys. osób; 2012 r.). 6 Obliczenia własne na podstawie bazy demografia dostępnej na stronie http://demografia.stat.gov.pl/bazademografia/ w dniu 10.12.2013 r.

Trafność prognozowanego poziomu migracji w pracach GUS 81 200,0 150,0 100,0 50,0 0,0-50,0 1990 1991 1992 1993 1994 1995 1996 1997 1998 1999 2000 2001 2002 2003 2004 2005 2006 2007 2008 2009 2010 2011 2012 przyrost naturalny saldo migracji zagranicznych przyrost rzeczywisty Ryc. 1. Składowe przyrostu rzeczywistego w Polsce w latach 1990 2012 (w tys. osób) Źródło: opracowanie własne na podstawie danych z Rocznika Demograficznego, GUS (2013) Po 2004 r. emigracja z Polski zaczęła przybierać coraz większe rozmiary, co było związane z przystąpieniem do UE i otwieraniem kolejnych rynków pracy. Według GUS, najwyższy poziom wymeldowań na stałe po akcesji Polski do UE odnotowany został w 2006 r. i wyniósł 36 tys. osób. W kolejnych latach, w związku z pogarszającą się sytuacją ekonomiczną w Europie, liczba osób wyjeżdżających za granicę zaczęła się obniżać, przy jednoczesnym wzroście reemigracji. Powroty obywateli polskich i ich adaptacja po powrocie stanowi obecnie duże wyzwanie, m.in. dla rynku pracy (Bieńkowska, Ulasiński, Szymańska 2010). Ponadto, badacze tego zjawiska podkreślają, że reemigracja jest procesem złożonym, a w przypadku reemigrantów poprawa sytuacji na europejskich rynkach pracy może prowadzić do ponownej ich migracji (Grabowska- -Lusińska, Okólski 2009). Ostatnie trzy lata (2010, 2011, 2012) są okresem nasilenia wyjazdów za granicę, na co bez wątpienia wpływ miała poprawa koniunktury gospodarczej w zachodniej części UE. Z danych ze spisu ludności z 2011 r. wynika, że w czasie jego realizacji ponad 2 mln osób mających stałe zameldowanie w kraju, przebywało czasowo powyżej 3 miesięcy poza Polską, z czego około 1,5 mln to migranci długookresowi (powyżej 12 miesięcy). Według szacunków GUS w 2012 r. poza granicami kraju przebywało około 2,1 mln Polaków. Wśród imigrantów przybywających do kraju około 75% stanowią polscy obywatele. Świadczy to, iż mamy do czynienia raczej z powrotami z migracji zarobkowej bądź migracjami osób o polskich korzeniach, niż napływem cudzoziemców. Według danych ze spisu ludności z 2011 r. wynika, że cudzoziemcy w naszym

82 Dorota Kałuża-Kopias kraju wciąż stanowią niewielką grupę, zaledwie 0,2% stałych mieszkańców Polski. Wśród 63 tys. spisanych cudzoziemców dominują obywatele Ukrainy (24%), Niemiec (9%), Białorusi (8%) i Rosji (7%). 3.4. OCENA ZAŁOŻEŃ DOTYCZĄCYCH RUCHU WĘDRÓWKOWEGO LUDNOŚCI W WYBRANYCH PROGNOZACH GUS Z OSTATNICH DWÓCH DEKAD Jednym z głównych czynników, jak nie najważniejszym, mającym wpływ na jakość prognozy demograficznej jest precyzyjne oszacowanie założeń odnośnie kształtowania się w przyszłości zdarzeń demograficznych mających wpływ na zmiany liczby ludności. W niniejszej części ocenione zostaną założenia dotyczące migracji ludności, w czterech ostatnich prognozach GUS. Przyjrzyjmy się zatem, jak wyglądały przewidywane rozmiary migracji w poszczególnych prognozach GUS. W prognozie opublikowanej przez Urząd w 1997 r., w założeniach odnośnie do przemieszczeń wewnętrznych przyjęto, iż poziom migracji do 2000 r. będzie utrzymywał się na niezmiennym poziomie, a następnie będzie wzrastał liniowo w różnym tempie dla miast i wsi. Autorzy prognozy założyli, że migracje ze wsi do miast będą w przyszłości rosnąć, a ich rozmiary będą większe niż odnotowywane w pierwszych latach okresu transformacji. Również w przypadku trzech pozostałych kierunków 7 przemieszczeń zakładano wzmożenie ruchów migracyjnych na początku obecnego stulecia. W przypadku migracji zagranicznych założono ich stałą wielkość przez cały okres prognozy, na poziomie z roku 1994. W kolejnej z prognoz, opublikowanej w 2000 r., powielono w zasadzie założenia odnośnie do migracji wewnętrznych z tej poprzedniej, korygując je jedynie o rozmiary przemieszczeń z miast na wieś. W przypadku tego kierunku, założono niewielki wzrost przepływów migracyjnych, co miało wpłynąć na obniżenie się dodatnich sald migracji dla obszarów miejskich. W przypadku migracji zagranicznych założenia były bardziej rozbudowane, niż w prognozie z 1997 r. Twórcy prognozy przyjęli, iż najbardziej prawdopodobny będzie wariant zakładający zmianę w poziomie i kierunkach migracji. W tym wariancie wzięto pod uwagę wiele czynników, które mogą mieć wpływ na kształtowanie się przemieszczeń międzynarodowych, m.in. wstąpienie przez Polskę do Unii Europejskiej. W obu prognozach założono ten sam kierunek zmian przemieszczeń wewnętrznych, natomiast tempo tych zmian było różne. Różnice w poziomie przewidywanych sald migracji dla miast i wsi w porównywanych prognozach były znaczne (tab. 1). Przykładowo, dla ostatniego ujętego w horyzoncie 7 Przemieszczenia z miast na wieś, między miastami i ze wsi na wieś.

Trafność prognozowanego poziomu migracji w pracach GUS 83 prognozy z 1997 r. roku 2020, saldo migracji dla miast miało wynosić 108 tys. osób, natomiast według prognozy z 2000 r. w analogicznym roku dodatnie saldo migracji dla miast miało wynosić 18,2 tys. osób. Przewidywane rozmiary sald migracji w Polsce w latach 1996 2030 według prognoz GUS z lat 1997 i 2000 (w tys. osób) Tabela 1 Salda migracji prognoza 1997 Salda migracji prognoza 2000 Lata zagraniczne zagraniczne miasta wieś miasta wieś ogółem ogółem 1996 38,4 38,4 19,0 (.) (.) (.) 1999 36,8 36,8 19,0 4,1 4,1 11,7 2000 36,3 36,3 19,0 5,8 5,8 10,4 2005 58,6 58,6 19,0 8,9 8,9 5,0 2010 81,9 81,9 19,0 12,3 12,3 2,0 2015 99,1 99,1 19,0 15,7 15,7 2,0 2020 108,0 108,0 19,0 18,2 18,2 2,0 2025 (.) (.) (.) 15,0 15,0 2,0 2030 (.) (.) (.) 12,7 12,7 2,0 Źródło: Prognoza ludności Polski według województw na lata 1996 2020 (1997); Prognoza ludności Polski według województw na lata 1999 2030 (2000). Wszystko wskazuje, że obie prognozy raczej nie sprawdzą się. O skali błędu świadczy porównanie przewidywanych sald migracji dla miast z tymi odnotowanymi w rzeczywistości (ryc. 2). Wyniki spisu ludności z 2002 r. potwierdziły błędność założeń odnośnie do rozmiarów i kierunków migracji. Przyjęcie w przyszłości wzrostu dodatnich sald migracji dla miast było nieuzasadnione. W rzeczywistości rozmiary dodatnich sald migracji dla miast z roku na rok stawały się coraz mniejsze, a od 2000 r. przyjęły wartość ujemną. Autorzy prognozy nie wzięli pod uwagę nowych trendów w procesie migracji (m.in. suburbanizacji), których można było oczekiwać przez analogię do migracji w bardziej rozwiniętych krajach Europy Zachodniej. W obu prognozach migracje międzynarodowe zostały potraktowane marginalnie. Prognozy nie uwzględniały dokonujących się zmian demograficznych, politycznych i gospodarczych, które stały się istotnym czynnikiem wpływającym na dynamikę migracji międzynarodowych. Wchodzenie na rynek pracy roczników echa wyżu demograficznego z przełomu lat 1970. i 1980. wpłynęło na wielość emigracji z kraju, a po przystąpieniu Polski do UE emigracja stała się zjawiskiem masowym, osiągając swoje największe rozmiary w 2006 r. W rzeczywistości migracje zagraniczne miały zupełnie inny przebieg niż zakładano w prognozach (ryc. 3).

84 Dorota Kałuża-Kopias 120,0 100,0 80,0 60,0 40,0 20,0 0,0-20,0-40,0-60,0 1996 1997 1998 1999 2000 2001 2002 2003 2004 2005 2006 2007 2008 2009 2010 2011 2012 2013 2014 2015 2016 2017 2018 2019 2020 2021 2022 2023 2024 2025 2026 2027 2028 2029 2030 rzeczywiste prognoza 1997 prognoza 2000 Ryc. 2. Przewidywane rozmiary sald migracji dla miast w latach 1996 2030 według prognoz GUS z lat 1997 i 2000 (w tys. osób) Źródło: Prognoza ludności Polski według województw na lata 1996 2020 (1997); Prognoza ludności Polski według województw na lata 1999 2030 (2000); Rocznik Demograficzny (2013) Kolejne prognozy (2004 r. i 2009 r.) nie stanowiły już powielenia scenariuszy rozwoju migracji wewnętrznych z wcześniejszych prognoz. Zdano sobie sprawę, że obserwowane tendencje w przemieszczeniach wewnętrznych są już na tyle trwałe, że zakładanie dodatnich sald migracji dla miast w krótszej perspektywie czasu byłoby całkowicie niezasadne. Prognozy z lat 2004 i 2009 przyjęły nowe założenie odnośnie do ruchu wędrówkowego, które były w większym stopniu dopasowane do rzeczywistości. W obu prognozach założono, iż miasta będą tracić mieszkańców na rzecz obszarów podmiejskich (wsi), jednak wielkość sald migracji i tempo ich zmian były różne (tab. 2). W prognozie z 2004 r. założono, iż migracje pozostaną na niskim poziomie, a po 2010 r. nastąpi ich ożywienie, natomiast w prognozie z 2009 r. dokonano korekty wielkości strumieni migracji i przyjęto, że najbardziej prawdopodobny będzie wariant przyjmujący poziom przemieszczeń wewnętrznych istniejący w 2006 r. Ponadto w migracjach wewnętrznych, dla miast i obszarów wiejskich, uwzględniono saldo migracji na pobyt czasowy.

Trafność prognozowanego poziomu migracji w pracach GUS 85 5,0 0,0-5,0-10,0-15,0-20,0-25,0-30,0-35,0-40,0 1996 1997 1998 1999 2000 2001 2002 2003 2004 2005 2006 2007 2008 2009 2010 2011 2012 2013 2014 2015 2016 2017 2018 2019 2020 2021 2022 2023 2024 2025 2026 2027 2028 2029 2030 rzeczywiste prognoza 1997 prognoza 2000 Ryc. 3. Przewidywane rozmiary sald migracji zagranicznych w latach 1996 2030 według prognoz GUS z lat 1997 i 2000 (w tys. osób) Źródło: Prognoza ludności Polski według województw na lata 1996 2020 (1997); Prognoza ludności Polski według województw na lata 1999 2030 (2000); Rocznik Demograficzny (2013) Przewidywane rozmiary sald migracji w Polsce w latach 2002 2035 według prognoz GUS z lat 2004 i 2009 (w tys. osób) Tabela 2 Salda migracji prognoza 2003 Salda migracji prognoza 2009 Lata zagraniczne zagraniczne miasta wieś miasta wieś ogółem ogółem 2002 3,9 3,9 18,0 (.) (.) (.) 2005 1,3 1,3 20,2 (.) (.) (.) 2008 0,4 0,4 22,7 43,0 43 21,0 2010 0,2 0,2 24,1 37,0 37 21,0 2015 1,8 1,8 22,0 19,0 19 12,0 2020 3,7 3,7 19,9 4,0 4 10,0 2025 5,5 5,5 17,8 4,0 4 10,0 2030 6,8 6,8 16,1 4,0 4 10,0 2035 (.) (.) (.) 4,0 4 10,0 Źródło: Prognoza demograficzna na lata 2003 2030 (2004); Prognoza ludności na lata 2008 2035 (2009).

86 Dorota Kałuża-Kopias W przeciwieństwie do przemieszczeń wewnętrznych, w przypadku migracji międzynarodowych w obu prognozach założono odmienne scenariusze. W prognozie z 2004 r. migracje międzynarodowe miały się charakteryzować ujemnym bilansem przemieszczeń w całym okresie prognozy, a poziom emigracji i imigracji miał wzrastać liniowo. W ostatniej prognozie ludności (GUS 2009) założono, że utrzymywać się będzie skala emigracji i imigracji na poziomie zbliżonym do tego zaobserwowanego w latach 2005 2006. Za najbardziej prawdopodobny został przyjęty wariant ze wzrostem liczby osób uczestniczących w migracjach, przewidującym występowanie dodatniego salda migracji po 2018 r. Wedle przewidywań, Polska w 2018 r. ma osiągnąć dodatnie saldo przemieszczeń na poziomie 1,8 tys. osób, a w 2020 r. ma ono wzrosnąć do około 10 tys. (tab. 2). Zestawiając wyniki obu prognoz widać (ryc. 4), że w rezultacie większej dynamiki odpływu ludności z obszarów miejskich, rzeczywiste wartości sald migracji odbiegały od przewidywanych. W prognozie z 2004 r. założono znacznie wolniejsze tempo odpływu ludności z miast, co było głównym powodem błędów. W przypadku prognozy opublikowanej w 2009 r. zasadniczym powodem rozbieżności między rzeczywistymi rozmiarami przemieszczeń wewnętrznych a wielkościami prognozowanymi był fakt, iż w przypadku zmiany miejsca zamieszkania, duża część migrantów nie dokonuje rejestracji przeprowadzki, co odbija się na jakości statystyk (Bijak, Koryś 2006). 10,0 0,0-10,0-20,0-30,0-40,0-50,0-60,0 2002 2003 2004 2005 2006 2007 2008 2009 2010 2011 2012 2013 2014 2015 2016 2017 2018 2019 2020 2021 2022 2023 2024 2025 2026 2027 2028 2029 2030 2031 2032 2033 2034 2035 rzeczywiste prognoza 2004 prognoza 2009 Ryc. 4. Przewidywane rozmiary sald migracji dla miast w latach 2002 2035 według prognoz GUS z lat 2004 i 2009 (w tys. osób) Źródło: Prognoza demograficzna na lata 2003 2030 (2004); Prognoza ludności na lata 2008 2035 (2009); Rocznik Demograficzny (2013)

Trafność prognozowanego poziomu migracji w pracach GUS 87 W wyniku postępującej dynamicznie metropolizacji dużych ośrodków miejskich w Polsce, można spodziewać się, że migracje z wielkich miast na obszary podmiejskie będą przebiegać w przyszłości równie intensywnie (Markowski, Marszał 2006; Raźniak 2007; Mikulec 2008). Przyszły bilans migracyjny dla miast w Polsce zależeć będzie w przyszłości od intensywności procesów suburbanizacyjnych związanych z rozwojem infrastruktury na obszarach wiejskich. Z kolei w przypadku migracji zagranicznych obie prognozy nie przewidziały, że przystąpienie Polski do UE przyniesie tak ogromne rozmiary emigracji (ryc. 5). 20,0 10,0 0,0-10,0-20,0-30,0-40,0 2002 2003 2004 2005 2006 2007 2008 2009 2010 2011 2012 2013 2014 2015 2016 2017 2018 2019 2020 2021 2022 2023 2024 2025 2026 2027 2028 2029 2030 2031 2032 2033 2034 2035 rzeczywiste prognoza 2004 prognoza 2009 Ryc. 5. Przewidywane rozmiary sald migracji zagranicznych w latach 2002 2035 według prognoz GUS z lat 2004 i 2009 (w tys. osób) Źródło: Prognoza demograficzna na lata 2003 2030 (2004); Prognoza ludności na lata 2008 2035 (2009); Rocznik Demograficzny (2013) W przypadku prognozy z 2004 r. zignorowano całkowicie akces Polski do UE jako czynnik mogący mieć istotny wpływ na poziom emigracji i imigracji, natomiast kolejna z prognoz uwzględniała zarówno znaczący odpływ migracyjny po 2004 r., jak również i wzrost znaczenia reemigracji. Rozbieżności między rzeczywistymi wielkościami sald migracji a tymi przewidywanymi w prognozie GUS z 2009 r. wynikają z nie uwzględnienia dwóch elementów kryzysu ekonomicznego w Europie, który wpłynął na skalę emigracji i imigracji oraz braku rejestracji przez obywateli polskich faktu wyjazdu.

88 Dorota Kałuża-Kopias Przedstawiony scenariusz migracji międzynarodowych, zakładający dodatnie salda tych migracji, wydaje się być prawdopodobny. Obserwując procesy migracyjne w krajach UE, takich jak Irlandia czy Hiszpania, które z państw emigracyjnych, w wyniku przeobrażeń gospodarczych, stały się państwami imigracyjnymi, można oczekiwać, że tak będzie również i w naszym kraju. Ponadto, Polska ze względu na swoje położenie geograficzne może stać się krajem docelowym dla imigrantów spoza UE, jednak perspektywa roku 2018 jako momentu rozpoczęcia okresu dodatniego bilansu migracji zagranicznych jest zbyt optymistyczna. Prawdopodobnie, w obecnych warunkach gospodarczych w Europie, Polska ma szansę osiągnąć dodatnie salda migracji zagranicznych dopiero w trzeciej dekadzie XXI w., przy założeniu szybkiego w nim tempa wzrostu gospodarczego oraz przy realizacji liberalnej polityki migracyjnej. 3.5. PODSUMOWANIE W niniejszym artykule zostały przedstawione i poddane ocenie założenia dotyczące migracji ludności Polski zawarte w prognozach demograficznych z lat: 1997, 2000, 2004 i 2009 opracowane przez GUS. Różnice między rzeczywistą skalą migracji a przewidywaną w tychże prognozach były stosunkowo duże. Błędy dotyczyły zarówno wyznaczenia właściwych tendencji w kierunkach migracji, jak i rozmiarów przemieszczeń. Autorzy prognoz nie przewidzieli, że dokonujące się w Polsce zmiany polityczne, społeczne i gospodarcze wpłyną tak silnie na zachowania demograficzne. Nie spodziewano się, że na przełomie XX i XXI wieku migracje międzynarodowe staną się zjawiskiem masowym. Według danych ze spisu z 2011 r. ponad 1,5 mln Polaków przebywało poza granicami kraju dłużej niż rok. Ponadto, badacze zajmujący się zjawiskiem migracji (Kupiszewski 2004; Bijak, Koryś 2006) podkreślają niedoskonałość definicji migracji, która stanowi źródło błędów w szacowaniu przyszłych rozmiarów ruchu wędrówkowego. W wyniku niewielkich rozmiarów przyrostu naturalnego, migracje w coraz większym stopniu w przyszłości wpływać będą na dynamikę ludności, więc trafność ich przewidywań z punktu widzenia rozwoju demograficznego Polski staje się coraz bardziej istotna. Wydaje się zasadne pytanie, czy przyjęty przez GUS model jest odpowiedni do szacowania przyszłych rozmiarów migracji. Według badaczy zajmujących się problemem migracji (Kupiszewski, Kupiszewska 2005; Bijak 2008) być może w przyszłości należałoby zastosować nowe podejście do prognozowania zjawiska, oparte np. na modelach stochastycznych czy wieloregionalnych, które są już wykorzystywane do prognozowania w niektórych krajach zachodniej Europy.

Trafność prognozowanego poziomu migracji w pracach GUS 89 W obecnej sytuacji umożliwiającej swobodny przepływ mieszkańców UE, to różnice społeczno-gospodarcze między krajami determinują skalę i kierunki przemieszczeń. Realizacja ostatniej prognozy (2008 r.) w dużym stopniu zależeć będzie od sytuacji społecznej i gospodarczej poszczególnych krajów UE. LITERATURA Bieńkowska D., Ulasiński C., Szymańska J., 2010, Warto wracać? Strategie zachowań reemigrantów i rozwiązania służące wykorzystania ich potencjału, Kraków, opracowanie dostępne na stronie: http://www.cds.krakow.pl/zdjecia/warto%20wraca% C4%87.pdf. Bijak J., 2008, Prognozowanie migracji zagranicznych w Europie: podejście bayesowskie [w:] Welfe A. (red.), Metody ilościowe w naukach ekonomicznych, Wydawnictwo SGH, Warszawa. Bijak J., Koryś I., 2006, Statistic or reality? International migration in Poland, CEFMR, Working Paper 3, Warszawa. Demographic Structure, Motives and Intentions, Czech Sociological Review 6(1), s. 59 72. Demography report 2010, Older, more numerous and diverse Europeans, Commission Staff Working Document, March 2011, dostępny na stronie: epp.eurostat.ec.europa. eu/portal/. Eberhardt P., 2012, Stopień trafności polskich prognoz demograficznych, Czasopismo Geograficzne 83. Fassmann H., Hintermann Ch., 1998, Potential East-West Migration. Grabowska-Lusińska I., Okólski M., 2009, Emigracja ostatnia?, Wydawnictwo Scholar, Warszawa. Holcer J.Z., 2003, Demografia, PWN, Warszawa. Kędelski M., Paradysz J., 2006, Demografia, AE w Poznaniu, Poznań. Kotowska I., 2010, Prognozowanie stanu i struktury ludności oraz zasobów pracy [w:] Kurkiewicz J. (red.) Procesy demograficzne i metody ich analizy, Wydawnictwo UE w Krakowie, Kraków. Kupiszewska D., Kupiszewski M., 2005, A revision of a traditional multiregional model to better capture international migration: the MULTIPOLES model and its applications, CEFMR Working Paper 10. Kupiszewski M., 2004, Metodologiczne problemy prognozowania migracji zagranicznych, Zeszyty Naukowe Kolegium Gospodarki Światowej 15. Kupiszewski M., Bijak J., 2008, Zmiany i problemy demograficzne a rozwój przestrzenny, dostępny na stronie: http://www.mir.gov.pl/rozwoj_regionalny/poziom_krajowy/ polska_polityka_przestrzenna/prace_nad_kpzk_2008_2033/documents/kupiszews ki.pdf. Markowski T., Marszał T., 2007, Metropolie, obszary metropolitalne, metropolizacja. Problemy i pojęcia podstawowe, KPZK PAN, Warszawa. Mikulec A., 2008, Próba delimitacji obszaru metropolitalnego Łodzi na podstawie ruchu wędrówkowego ludności w latach 1989 2007, Urząd Statystyczny w Łodzi, Łódź.

90 Dorota Kałuża-Kopias Okólski M., 2004, Demografia. Podstawowe pojęcia, procesy i teorie w encyklopedycznym zarysie, Wydawnictwo Scholar, Warszawa. Okólski M., Fihel A., 2012, Demografia. Współczesne zjawiska i teorie, Wydawnictwo Scholar, Warszawa. Orłowski W.M., Zienkowski L., 1998, Skala potencjalnych emigracji z Polski po przystąpieniu do Unii Europejskiej: próba prognozy [w:] Worcelli P. (red.), Przemiany w zakresie migracji ludności jako konsekwencja przystąpienia Polski do Unii Europejskiej, Biuletyn KPZK 184. Prognoza demograficzna na lata 2003 2030, 2004, Informacje i Opracowania Statystyczne, GUS, Warszawa. Prognoza ludności na lata 2008 2035, 2009, Studia i Analizy Statystyczne, GUS, Warszawa. Prognoza ludności Polski według województw na lata 1996 2020, 1997, Informacje i Opracowania Statystyczne, GUS, Warszawa. Prognoza ludności Polski według województw na lata 1999 2030, 2000, Studia i Analizy Statystyczne, GUS, Warszawa. Raźniak P., 2007, Migration processes in Polish selected metropolitan areas in the years 2000 2005, Biuleting of Geography (Socio-Economic Series) 8. Rees P., Kupiszewski M., 1999, Internal migration and regional population dynamics in Europe, Statistical Office of the European Communities, Working paper No. 40, dostępny na stronie: http://www.unece.org/fileadmin/dam/stats/documents/1999/05/ projections/40.e.pdf. Szukalski P., 2012, Sytuacja demograficzna Łodzi, Wydawnictwo Biblioteka, Łódź. ABSTRACT The paper they made an appraisal of accuracies of the predicted level of the migration in forecasts drawn up by the Central Statistical Office in two last decades (forecasts from years: 1997, 2000, 2004, 2009). In the article internal migrations were discussed and outside) in contemporary Poland. Next they presented and methodological assumptions were commented from the chosen forecasts concerning the migration. They pointed, that differences between the real scale of the migration and predicted from forecasts were relatively big. Mistakes concerned both fixing appropriate trends in directions of the migration, and the scale of transfers. KEYWORDS: forecasting migration, population migrations

KATARZYNA KIKOSICKA Uniwersytet Łódzki Wydział Nauk Geograficznych Katedra Studiów Ludnościowych i Badań nad Usługami 4 PRZEGLĄD DOROBKU PROFESORA JERZEGO DZIECIUCHOWICZA Z GEOGRAFII LUDNOŚCI I GEOGRAFII SPOŁECZNEJ W LATACH 1969 2013 OVERVIEW OF PROFESSOR JERZY DZIECIUCHOWICZ S OUTPUT IN POPULATION GEOGRAPHY AND SOCIAL GEOGRAPHY BETWEEN 1969 AND 2013 Artykuł wpłynął do redakcji 31.01.2014 r.; po recenzjach zaakceptowany 17.03.2014 r. KIKOSICKA K., 2014, Przegląd dorobku Profesora Jerzego Dzieciuchowicza z geografii ludności i geografii społecznej w latach 1969 2013 [w:] Klima E. (red.), Ludność, Mieszkalnictwo, Usługi w 70. rocznicę urodzin Profesora Jerzego Dzieciuchowicza. Population, Housing, Services 70 th Anniversary of Professor Jerzy Dzieciuchowicz, Space Society Economy 13, Department of Population and Services Studies, Wydawnictwo Uniwersytetu Łódzkiego, Łódź, s. 91 103. /ISSN 1733-3180/ Mgr Katarzyna Kikosicka, doktorantka, Uniwersytet Łódzki, Katedra Studiów Ludnościowych i Badań nad Usługami, ul. Kopcińskiego 31, 90-142 Łódź; e-mail: kikosicka.k@gmail.com STRESZCZENIE Dorobek naukowo-badawczy prof. J. Dzieciuchowicza z zakresu geografii ludności i geografii społecznej jest bogaty i obejmuje kilka problemów badawczych. Dużo uwagi Profesor poświęcił badaniom geodemograficznym. Były to opracowania podejmujące tematykę struktur demograficznych i społecznych w miastach i aglomeracjach miejskich, ale także zajmował się

92 Katarzyna Kikosicka tą problematyką w skali globalnej. Ważnym problemem badawczym, z punktu widzenia rozwoju kariery zawodowej, były dla Profesora zagadnienia procesów migracyjnych, ponieważ zarówno praca doktorska, jak i habilitacyjna dotyczyły tej tematyki. W ramach tych zagadnień J. Dzieciuchowicz analizował dojazdy do pracy mieszkańców Łodzi. Profesor ma w tej dziedzinie także dorobek teoretyczny, jest autorem kognitywnej teorii zachowań migracyjnych oraz teorii migracji bazującej na koncepcji kapitału ludzkiego. Spośród innych zagadnień ludnościowych podejmowanych w opracowaniach przez Profesora, wymienić należy także publikacje poświęcone Polonii francuskiej. Były one m.in. efektem badań terenowych podczas stażu naukowego odbywanego w w Aix-Marseille we Francji. Do innych zagadnień podejmowanych przez Profesora w ramach geografii społecznej zaliczyć należy problematykę wyznań religijnych. Na podkreślenie zasługuje fakt, że prof. J. Dzieciuchowicz należy do wąskiego kręgu polskich geografów, którzy zajmowali się tematyką ludnościową systematycznie w ciągu minionych czterdziestu lat. SŁOWA KLUCZOWE: geografia ludności, geografia społeczna, migracje, struktury demograficzne oraz społeczne ludności 4.1. WSTĘP Profesor Jerzy Zygmunt Dzieciuchowicz w trakcie swojej pracy naukowo- -badawczej podejmował problemy badawcze związane z trzema głównymi nurtami badawczymi. Pierwszy z nich dotyczył przestrzennych procesów oraz struktur demograficznych i społecznych ludności zamieszkałej w miastach, aglomeracjach miejskich oraz regionach miejskich. Drugi obszar zainteresowań Profesora związany był z rozwojem przestrzennym, strukturami, waloryzacjami oraz typologiami przestrzennymi środowiska mieszkaniowego, a także rejonizacją tychże warunków w ośrodkach oraz regionach miejskich. Ostatni nurt badań prowadzonych przez Profesora dotyczył studiów nad kierunkami oraz czynnikami przemian struktury przestrzennej usług rynkowych oraz nierynkowych. Dokonując przeglądu dorobku naukowego Profesora należy zauważyć, że największą uwagę poświęcił On badaniom z geografii ludności i geografii społecznej. Opracowania z tego zakresu dotyczyły struktur demograficznych oraz społecznych, a także migracji ludności miast oraz redystrybucji przestrzennej ludności aglomeracji i regionów miejskich w Polsce. Profesor zajmował się badawczo zagadnieniami wewnątrzmiejskich dojazdów do pracy, zagadnieniami Polonii francuskiej, a także kwestiami wyznań religijnych w Łodzi. W ostatnim czasie uwaga Profesora skupiała się także na badaniach demograficzno- -społecznych ludności świata. Celem artykułu jest przegląd bogatego dorobku naukowego Profesora w zakresie geografii ludności i geografii społecznej w latach 1969 2013.

Przegląd dorobku Profesora Jerzego Dzieciuchowicza z geografii ludności 93 4.2. BADANIA REDYSTRYBUCJI PRZESTRZENNEJ I MIGRACJI LUDNOŚCI Jeden z pierwszych artykułów naukowych Profesora pt. Rozmieszczenie ludności Prudnika w świetle metody potencjału demograficznego (1969) odnosi się do problematyki redystrybucji przestrzennej. W tym samym nurcie badań mieścił się opublikowany przez Profesora w 1989 r. w Przeglądzie Geograficznym artykuł pt. Proces redystrybucji przestrzennej ludności aglomeracji wielkomiejskiej (przykład aglomeracji łódzkiej). Artykuł ten poruszał tematykę procesu przestrzennej redystrybucji ludności w warunkach przyspieszonej urbanizacji w aglomeracji wielkomiejskiej, na przykładzie aglomeracji łódzkiej. Badania te dotyczyły szczególnie rozkładu gęstości zaludnienia zachodzącej wraz z rozwojem przestrzennym aglomeracji łódzkiej w latach 1945 1983, a także ustalenia prawidłowości w procesie przestrzennego rozmieszczenia ludności w aglomeracji wielkomiejskiej. Analiza redystrybucji przestrzennej aglomeracji łódzkiej w okresie powojennym wykazała wzrost gęstości zaludnienia w całej aglomeracji. Poszczególne strefy funkcjonalne charakteryzowały się istotną cechą zmian gęstości zaludnienia największy przyrost gęstości wystąpił w centrum aglomeracji. Badania wykazały, że proces redystrybucji aglomeracji przebiegał w układzie węzłowo-pasmowym. Silny wzrost gęstości zaludnienia zaznaczył się prawie we wszystkich uprzemysławianych miastach, zaś na terenach wiejskich wytworzyły się trzy wyraźne pasma (wschodnie, południowo-zachodnie oraz północne). Zainteresowanie problematyką redystrybucji przestrzennej ludności zaowocowało napisaniem pracy habilitacyjnej pt. Determinanty demograficzne i społeczno-ekonomiczne redystrybucji przestrzennej ludności aglomeracji miejskich (przykład aglomeracji łódzkiej) 1995. J. Dzieciuchowicz zaprezentował w niej teoretyczne rozważania na temat redystrybucji przestrzennej ludności. Dokonał przeglądu oraz oceny różnych koncepcji teoretycznych, a także wyników badań empirycznych determinant demograficznych i społeczno- -ekonomicznych redystrybucji przestrzennej ludności wielkich miast oraz aglomeracji miejskich, z próbą budowy nowej kognitywnej teorii zachowań migracyjnych i teorii mobilności przestrzennej bazującej na założeniach koncepcji kapitału ludzkiego. Praca habilitacyjna zaowocowała przedstawieniem nowej koncepcji poznawczej zachowań migracyjnych człowieka. W koncepcji tej Profesor zwrócił uwagę na procesy zbierania, przechowywania i przetwarzania informacji jako decydującego czynnika migracji, co jest związane z nowoczesnym społeczeństwem informacyjnym. Koncepcja ta została przedstawiona także w artykule Koncepcja poznawcza zachowań migracyjnych człowieka (1995) oraz The role of information in the migration processes in the contex of the migration cognitive concept (2004). Należy podkreślić, że ta oryginalna propozycjacja, mająca charakter podejścia geograficznego do

94 Katarzyna Kikosicka zachowań migracyjnych, odnosi się do różnych koncepcji psychologicznych człowieka. Jak pisze sam Autor zachowania migracyjne kształtują się pod wpływem zarówno bieżących informacji zewnętrznych, jak też trwałej wiedzy zakodo-wanej w pamięci człowieka. Kolejne fazy podejmowania decyzji zmiany stałego, okresowego lub czasowego miejsca zamieszkania obejmują procesy przetwarzania zdobytych uprzednio informacji, wartościowania skutków migracji oraz ich mechanizm motywacyjny (1995). Wśród licznych badań prowadzonych w zakresie migracji ludności Profesor dużo uwagi poświęcił badaniom dojazdów do pracy. Pierwszy artykuł dotyczący tej problematyki ukazał się w 1977 r. w Dokumentacji Geograficznej. Było to streszczenie pracy doktorskiej pt. Rozkłady przestrzenne dojazdów do pracy ludności wielkiego miasta (na przykładzie Łodzi), która została wydana w 1979 r. Praca ta omawiała stopień rozproszenia odległości oraz kierunków wewnątrzmiejskich dojazdów pracowniczych oraz identyfikowała układy przestrzenne, a także wyznaczyła najistotniejsze czynniki dojazdów do pracy, na przykładzie przemieszczeń pracowniczych w Łodzi. Za publikację tej pracy Profesor został nagrodzony w 1980 r. przez Ministra Nauki, Szkolnictwa Wyższego oraz Techniki nagrodą indywidualną. Zagadnienia poruszane w pracy doktorskiej związane z wewnątrzmiejskimi dojazdami do pracy na terenie Łodzi, Profesor omawiał także w artykule wydanym w Geographia Polonica w 1981 r. pt. Spatial distribution of intraurban commuting to work: A case study of the city of Łódź. Celem niniejszego artykułu była analiza rozkładów przestrzennych odległości oraz kierunków dojazdów wewnątrzmiejskich do pracy oraz identyfikacja przestrzenna ważniejszych czynników wpływających na rozkład wspomnianych dojazdów. Przeprowadzone badania wykazały, że wraz ze wzrostem odległości, udział dojeżdżających początkowo wzrasta, a następnie zmniejsza się w szybkim tempie. Zastosowana przez Profesora metoda wektorowa okazała się przydatna do badań dojazdów do pracy. W ramach problematyki dotyczącej migracji Profesor badał również znaczenie bezrobocia na wewnętrzne migracje stałe w Polsce w okresie przemian społeczno-gospodarczych (2004c). Bezrobocie jako nowe zjawisko w okresie transformacji systemowo-ustrojowej stało się niewątpliwie nowym czynnikiem migracyjnym. Profesor w artykule pt. Wpływ bezrobocia na wewnętrzne migracje stałe w Polsce w okresie transformacji społeczno-ekonomicznej podjął próbę zbadania oddziaływania bezrobocia na wewnętrzne migracje. Wyniki badań wykazały duże zróżnicowanie ogólnych właściwości i tendencji zmian rozkładów przestrzennych wielkości i natężenia bezrobocia oraz migracji stałych w naszym kraju w okresie przeobrażeń. Autor zaobserwował utrzymywanie się różnokierunkowego wpływu poziomu bezrobocia na fundamentalne charakterystyki migracji w ciągu całego rozpatrywanego okresu. Profesor w ramach badań nad ruchami wędrówkowymi zajmował się także

Przegląd dorobku Profesora Jerzego Dzieciuchowicza z geografii ludności 95 uwarunkowaniami migracji. W artykule Economic and socio-economic determinants of migration (1995) przedstawił ekonomiczne oraz społeczno- -ekonomiczne uwarunkowania migracji w świetle klasycznej teorii ekonomii, neoklasycznej koncepcji M. Cordey-Hayesa, a także konstrukcji teoretycznych opartych na teorii kapitału ludzkiego i ekonomicznej teorii zachowań ludzkich G.S. Beckera. 4.3. BADANIA GEODEMOGRAFICZNE Jeden z nurtów badawczych podjęty przez Profesora w trakcie pracy naukowej dotyczył struktur społeczno-demograficznych ludności, ze szczególnym uwzględnieniem Łodzi. W swojej pracy badawczej Profesor zajmował się także homogenicznymi rozkładami przestrzennymi wieku oraz płci ludności wielkomiejskiej Łodzi. W artykule pt. Z badań nad strukturą geodynamiczną wielkiego miasta: segregacja przestrzenna płci i wieku ludności Łodzi (1983) J. Dzieciuchowicz zwrócił szczególną uwagę na analizę charakterystycznych cech koncentrycznego rozkładu przestrzennego ludności według płci, pozaśródmiejskich terenów napływu młodych ludzi, a także nietypowej koncentracji rejonów osób w starszych grupach wiekowych. Wynikiem tego artykułu jest charakterystyka typów struktury wieku wyznaczonych w przestrzeni miasta. Tematyka geodemograficzna podejmowana była przez Profesora także w artykule pt. Problemy demograficzne śródmieścia Łodzi (1984), w którym omówił powojenne przemiany demograficzne śródmieścia miasta. W artykule przeprowadzono analizę tendencji depopulacji ludności, dekoncentracji przestrzennej rozmieszczenia mieszkańców miasta oraz roli ruchu naturalnego i migracyjnego w rozwoju ludności, defeminizacji oraz starzenia się ludności. Analizy przeprowadzone przez J. Dzieciuchowicza wykazały radykalne zmiany struktur demograficznych ludności Łodzi. Cechą charakterystyczną śródmieścia były zmiany odmienne w stosunku do warunków ogólnomiejskich. Na terenie śródmieścia exodus ludności był zjawiskiem nasilającym się oraz długotrwałym. Według przeprowadzonych badań ludność śródmieścia cechowała się ujemnym przyrostem rzeczywistym, wysokim stopniem feminizacji oraz starzeniem się ludności. Rozpoznanie kształtu rozkładu wieku ludności Łodzi w okresie powojennym, z omówieniem zróżnicowania terytorialnego oraz wyodrębnieniem typologii omawianych rozkładów, było przedmiotem artykułu: Kształt przestrzennego rozkładu wieku ludności Łodzi (1991). Profesor badał również właściwości pionowego rozkładu podstawowych cech demograficznych oraz społecznych ludności śródmiejskiej dzielnicy Łodzi. W artykule pt. Pionowa zmienność cech demograficznych i społecznych ludności w świetle badań Śródmiejskiej Dzielnicy Mieszkaniowej w Łodzi (1991), szczególnym badaniom poddane były

96 Katarzyna Kikosicka prawidłowości w kształtowaniu rozkładu cech społecznych i demograficznych poszczególnych kondygnacji wieżowców. Analiza wykazała, że cechy społeczno-demograficzne ludności mieszkającej w budynkach wysokościowych śródmieścia istotnie różnią się w stosunku do cech ludności zamieszkującej inne budynki śródmieścia oraz inne obszary miasta. Procesy demograficzne zachodzące w warunkach przyśpieszonej urbanizacji były przyczynkiem do napisania artykułu pt. Zmiany demograficzne w aglomeracji łódzkiej (1992). J. Dzieciuchowicz omawia w nim kierunki, natężenie oraz dynamikę zmian demograficznych w aglomeracji łódzkiej ze szczególnym uwzględnieniem procesów redystrybucji przestrzennej, rozwoju i reprodukcji ludności oraz restrukturyzacji ludności. Przeprowadzone badania zidentyfikowały specyficzny obraz demograficzny aglomeracji łódzkiej w latach 80. XX w., cechujący się wysokim stopniem koncentracji ludności oraz niskim saldem migracyjnym, pomimo dużego obrotu migracyjnego ludności. Profesor był autorem rozdziału pt. Zmienność przestrzenna zachowań migracyjnych ludności województwa łódzkiego zamieszczonego w monografii Rozwój ekonomiczny. Rynek pracy. Procesy migracyjne w województwie łódzkim pod red. W. Kwiatkowskiej (1998). Poruszał w tym rozdziale zagadnienia związane ze zmiennością przestrzenną zachowań migracyjnych ludności województwa łódzkiego podkreślając wpływ transformacji systemowo-ustrojowej. W warunkach transformacji systemowo-ustrojowej przekształceniom uległa także baza ekonomiczna Łodzi. J. Dzieciuchowicz w artykule pt. Przestrzeń aktywności ekonomicznej ludności Łodzi (2006) podjął problem szczegółowej analizy zróżnicowania przestrzennego aktywności ekonomicznej mieszkańców miasta. Profesor poddał identyfikacji rozmieszczenie firm oraz ich strukturę przestrzenną ze względu na ich wielkość, formę własności, rodzaje działalności oraz dostępność miejsc pracy. Wyniki badań pokazały dużą zmienność, przy czym jej poziom w przekroju terytorialnym był zasadniczo wysoki, co stanowiło osobniczą właściwość tej struktury. Badania związane z analizą aktywności ekonomicznej ludności Łodzi zaowocowały przeprowadzeniem typologii przestrzennej aktywności ekonomicznej ludności w Łodzi. Profesor dokonał kompleksowej typologii przestrzennej opartej na wielu różnorodnych cechach aktywności ekonomicznej. Oprócz identyfikacji czterech głównych typów (metoda k-średnich), dokonał ustalenia ich indywidualnych cech charakterystycznych. Najbardziej rozpowszechniony typ na terenie miasta w 2001 r., według analiz prowadzonych przez Profesora, został nazwany niskie zasoby i gęstość pracujących przy specjalizacji w przemyśle i budownictwie oraz względnej dominacji sektora prywatnego. W 1998 r. pod redakcją A. Werwickiego wydana została monografia pt. Transformacja społeczno-ekonomiczna Polski Środkowej. W tym opracowaniu J. Dzieciuchowicz był autorem rozdziału poświęconego ludności Polski

Przegląd dorobku Profesora Jerzego Dzieciuchowicza z geografii ludności 97 Środkowej. Przedmiotem tego opracowania były przestrzenne procesy oraz struktury ludnościowe tego regionu w okresie transformacji systemowo- -ustrojowej. Opisane zostały trzy rodzaje procesów oraz struktur ludnościowych: redystrybucja przestrzenna ludności, rozwój i reprodukcja ludności oraz restrukturyzacja demograficzna ludności. Badania przeprowadzone w tym zakresie wykazały niską dynamikę przemian ludności regionu metropolitalnego Łodzi, z wyraźnym osłabieniem tej dynamiki w okresie transformacji. J. Dzieciuchowicz był autorem dwóch rozdziałów zamieszczonych w monografii napisanej pod redakcją S. Liszewskiego Zarys monografii województwa łódzkiego (2001). W tym opracowaniu Profesor zajmował się analizą rozwoju ludności, ruchu naturalnego oraz migracji ludności województwa łódzkiego. Drugi rozdział autorstwa Profesora dotyczył rozmieszczenia i struktury demograficznej ludności, a także wielkości i struktury zatrudnienia mieszkańców województwa. W 2002 r. J. Dzieciuchowicz napisał rozdział do monografii Struktury i procesy kształtujące łódzki region społeczno-gospodarczy pod redakcją A. Jewtuchowicz i A. Suliborskiego. Profesor podjął w nim problematykę zróżnicowania demograficznego regionu łódzkiego. Podstawowym celem pracy była analiza prawidłowości wpływających na zmienność przestrzenną zjawisk demograficznych zachodzących w regionie łódzkim. Opracowanie to zakończyło się koncepcją kompleksowej typologii demograficznej gmin województwa. W 2009 r. Łódzkie Towarzystwo Naukowe wydało pracę zbiorową pod redakcją S. Liszewskiego Łódź. Monografia miasta. J. Dzieciuchowicz był w niej autorem trzech rozdziałów dotyczących procesów ludnościowych. Profesor skupił się w nich na dynamice rozwoju ludności, ruchu naturalnym oraz migracyjnym, a także strukturach demograficzno-społecznych ludności. Pierwszy rozdział dotyczył ludności Łodzi do 1918 r., drugi objął okres od 1918 r. do lat 90. XX wieku, zaś ostatni rozdział dotyczył przemian ludnościowych Łodzi na przełomie XX i XXI wieku wraz z prognozą demograficzną ludności miasta do roku 2030. Obecnie Pan Profesor przygotowuje do druku monografię poświeconą problematyce ludnościowej Łodzi pt. Ludność Łodzi rozwój i przemiany strukturalne. Jest to niewątpliwie ukoronowanie badań naukowych prowadzonych przez Profesora przez wiele lat na temat przemian demograficznych i społecznych w Łodzi. W 2010 r. Profesor zajął się badawczo obrazem demograficznym świata u progu XXI wieku. Był to pierwszy artykuł Profesora obejmujący zasięgiem obszar całego świata. Przedmiotem tego opracowania była sytuacja demograficzna współczesnego świata. Głównym celem artykułu było naświetlenie najważniejszych elementów sytuacji ludnościowej, jak też dokonanie próby jej syntezy. W szczególności rozpatrywana była problematyka redystrybucji przestrzennej, rozwoju i reprodukcji ludności oraz struktury demograficznej poszczególnych krajów. Wynikiem tej analizy była typologia demograficzna krajów

98 Katarzyna Kikosicka świata. Przeprowadzona przez J. Dzieciuchowicza typologia obejmowała osiem typów cech demograficznych ludności świata. Najczęściej występujący typ na świecie charakteryzował się bardzo wysokim poziomem starzenia demograficznego oraz bardzo długim trwaniem życia ludności. W 2012 r. Profesor napisał drugi artykuł dotyczący zagadnień demograficznych w skali globalnej Rozwój społeczny współczesnego świata struktura i typologia przestrzenna. Problematyka opracowania objęła swym zasięgiem sześć głównych wymiarów rozwoju społecznego krajów, czyli: dystrybucję ludności, urbanizację, edukację, opiekę zdrowotną, wyżywienie i dochody ludności. Celem opracowania była identyfikacja zróżnicowania struktury przestrzennej poszczególnych aspektów rozwoju społecznego (w latach 2006 2007). W artykule tym Profesor opracował typologię przestrzenną rozwoju krajów świata, która stanowiła syntezę rozwoju społecznego państw świata. Przeprowadzona przez J. Dzieciuchowicza procedura typologiczna umożliwiła wyróżnienie siedmiu typów, wśród nich najbardziej rozpowszechniony na świecie typ charakteryzuje się dość wysokim stopniem skolaryzacji na poziomie podstawowym, przy niedostatecznym rozwoju opieki zdrowotnej. 4.4. BADANIA POLONII FRANCUSKIEJ Profesor J. Dzieciuchowicz w swojej pracy naukowej kontynuował nurt badawczy dotyczący badań Polonii francuskiej, którą w ośrodku łódzkim zapoczątkował Ludwik Straszewicz. Odbyty przez Profesora staż naukowy w Aix-Marseille we Francji oraz nawiązane kontakty naukowe dodatkowo przyczyniły się do badań Polonii francuskiej. Profesor brał udział w opracowaniu Atlasu Polonii francuskiej. Interesował się charakterystyką rozwoju oraz pochodzeniem terytorialnym ludności polskiej w regionie La Ricamarie. J. Dzieciuchowicz wyczerpująco omówił związki pomiędzy miejscem pochodzenia a strukturą przestrzenną, obywatelstwem, strukturą ludności według płci oraz wieku, stanem cywilnym, sytuacją rodzinną i społeczną, źródłami utrzymania, aktywnością zawodową, strukturą zawodową, a także grupami zawodowymi w artykule pt. Pochodzenie terytorialne jako czynnik zróżnicowania demograficzno-społecznego Polonii francuskiej (przykład gminy La Ricamarie w regionie Saint Etienne). Artykuł ten ukazał się w 1990 r. w Acta Universitatis Lodziensis. Folia Geographica. Badania przeprowadzone przez J. Dzieciuchowicza wykazały duży wpływ miejsca pochodzenia terytorialnego na zróżnicowanie cech społeczno-demograficznych Polonii francuskiej. Profesor stwierdził, że pochodzenie terytorialne silnie warunkuje zmienność podziału ludności według determinant społeczno-demograficznych. Analizował również stan oraz strukturę naturalizacji ludności polskiej w regionie Rhône-Alpes po drugiej wojnie światowej. W artykule pt. Naturalizacja ludności polskiej

Przegląd dorobku Profesora Jerzego Dzieciuchowicza z geografii ludności 99 w regionie Rhône-Alpes we Francji po drugiej wojnie światowej (1999) skupił swoją uwagę na warunkach powstania oraz rozwoju skupiska polonijnego w tym obszarze, a także wnikliwej charakterystyce naturalizacji, czyli uzyskiwania przez imigrantów cudzoziemskich obywatelstwa francuskiego. Przeprowadzona analiza dowiodła, że struktura przestrzenna i demograficzno-społeczna Polonii francuskiej od lat 50. XX w. podlegała intensywnym przemianom. Początkowo młoda populacja przeobraziła się z czasem w społeczność ludzi starszych z nadwyżką kobiet. Istotne znaczenie miały również zmiany sytuacji rodzinnej (dezintegracja rodzin). Badania te wykazały malejący trend ewolucji naturalizacji ludności polskiej. Problematyka badawcza Polonii francuskiej podejmowana przez Profesora związana była również z procesami społeczno-demograficznymi ludności. W publikacji pt. Polonia francuska ewolucja struktury przestrzennej i demograficzno-społecznej (2000) szczególna uwaga poświęcona została przedstawieniu kierunków oraz dynamiki zmian, jakie zaszły w strukturze przestrzennej oraz społeczno-demograficznej Polonii francuskiej. Badania te dotyczyły zarówno obszarów odpływu, jak i obszarów napływu w okresie od I wojny światowej do czasów współczesnych. Studia te uwidoczniły intensywne przemiany struktur społeczno-demograficzych tej społeczności po krótko trwającym okresie rozwoju nastąpił w niej regres demograficzny. 4.5. WYZNANIA RELIGIJNE Jednym z zagadnień badawczych podejmowanych w Katedrze Gospodarki Przestrzennej i Planowania Przestrzennego zapoczątkowanych przez zespół Katedry kierowany przez profesora J. Dzieciuchowicza była praca nad rolą wyznań religijnych w kształtowaniu przestrzeni miejskiej. Jedno z opracowań z tego zakresu dotyczy Roli wyznań religijnych w przestrzeni miejskiej Łodzi (2004), w którym podjęte zostały zagadnienia związane z wpływem wyznań religijnych mieszkańców Łodzi na kształtowanie przestrzeni miejskich w aspekcie fizycznym oraz społecznym. Istotny problem badawczy stanowiła religijność mieszkańców. Profesor w tej rozprawie zajmował się ewolucją struktury wyznaniowej Łodzi w latach 1820 2001. W szczególności badał On strukturę przestrzenną oraz społeczno-demograficzną wyznań religijnych w roku 1931. Następny artykuł napisany przez Profesora (współautorstwo: E. Klima, S. Mordwa, W. Retkiewicz) pt. Religion at the Times of Changes in Łódź: Organizational, Spatial and Social Structures (2005) dotyczył analizy przemian przestrzeni religijnej ludności Łodzi na tle ewolucji zróżnicowania wyznaniowego łodzian od początku XIX w. do czasów współczesnych. Przeprowadzona synteza pozwoliła stwierdzić, że miejsca święte i religijne są ważnym elementem Łodzi oraz jej krajobrazu kulturowego, który został wytworzony na

100 Katarzyna Kikosicka przestrzeni ostatnich dwóch stuleci. Przestrzenie wytworzone przez ludność żydowską oraz prawosławną, choć są widoczne w przestrzeni miasta, to niestety nie są rozpoznawalne w przestrzeni miasta. Natomiast ze względu na fakt dominacji we współczesnej strukturze religijnej katolików, przestrzenie przez nich wytworzone są obecnie najbardziej uwidocznione w miejskiej strukturze. 4.6. PLANSZE I ATLASY Profesor był autorem oraz współautorem prawie 50 plansz z mapami oraz dodatkowo 6 plansz opatrzonych opisem w pięciu atlasach wydanych przez Uniwersytet Łódzki. Jednym z pierwszych atlasów wydanych przez J. Dzieciuchowicza był Atlas of Polish Emigration in France (2001). Była to kontynuacja nurtu badawczego dotyczącego badań Polonii francuskiej, którą w ośrodku łódzkim zapoczątkował Ludwik Straszewicz (promotor pracy magisterskiej oraz doktorskiej prof. J. Dzieciuchowicza). Profesor zajął się w tym Atlasie prezentacją rozkładu przestrzennego, społeczno-demograficznego i terytorialnego pochodzenia ludności Polski w Nord-Pas-de-Calais, a także strukturą demograficzną ludności Polski w Sallaumines oraz strukturą społeczną ludności polskiej w La Ricamarie. W 2002 r. z inicjatywy Zarządu Miasta Łodzi został wydany Atlas Miasta Łodzi. Było to obszerne opracowanie składające się z 49 plansz, na które złożyło się ponad 150 map, diagramów oraz kartodiagramów. Atlas ten jest źródłem aktualnej wiedzy o przeszłości, warunkach przyrodniczych, a także sytuacji społecznej oraz gospodarczej miasta. Profesor w tym opracowaniu był redaktorem odpowiedzialnym za dział związany ze strukturami społecznymi miasta (m.in.: struktury społeczno-ekonomiczne, wyznania religijne oraz postawy wyborcze mieszkańców miasta). J. Dzieciuchowicz był autorem 17 plansz oraz 3 opisów dotyczących krótkiej interpretacji obrazów kartograficznych w tym atlasie. W 2005 r. wydano Multimedialny Atlas Miasta Łodzi na płytach CD. Profesor był tam autorem 15 plansz oraz 3 plansz opatrzonych komentarzem. Podejmując pracę nad pierwszym Atlasem jego autorzy mieli świadomość, że pewna liczba prezentowanych treści może szybko stracić swoją aktualność np. zjawiska gospodarcze, społeczne czy demograficzne. Dlatego też w 2009 r. wydano Suplement Atlasu Miasta Łodzi. Pojawiło się tam 13 nowych plansz oraz zaktualizowano 3 wydane w poprzednim atlasie. Profesor był autorem 7 plansz dotyczących wyborów samorządowych w 2006 r. W roku 2012 pod redakcją prof. Stanisława Liszewskiego wydano The Łódź Atlas, czyli uaktualnioną angielskojęzyczną wersję atlasu, w którym Profesor opracował 4 plansze związane ze strukturą zatrudnienia, postawami religijnymi oraz wyborczymi.

Przegląd dorobku Profesora Jerzego Dzieciuchowicza z geografii ludności 101 4.7. PODSUMOWANIE Na przestrzeni swojej wieloletniej pracy naukowo-badawczej Profesor w zakresie geografii ludności i geografii społecznej wydał ponad trzydzieści artykułów w pięciu językach, piętnaście rozdziałów w ośmiu monografiach naukowych oraz dwie monografie autorskie. J. Dzieciuchowicz był autorem oraz współautorem ponad czterdziestu siedmiu plansz w pięciu atlasach oraz sześciu opisów do plansz (wersja polskojęzyczna i angielskojęzyczna). Szereg prac zostało wydanych w renomowanych, zarówno polskich (Geographia Polonica czy Przegląd Geograficzny), jak i zagranicznych czasopismach (L Espace Geographique). Dokonując przeglądu dorobku Profesora, należy zauważyć, że J. Dzieciuchowicz koncentrował swoją uwagę na szerokim spektrum zagadnień wchodzących w skład geografii ludności i geografii społecznej. Największa liczba opracowań dotyczyła badań struktur demograficzno-społecznych oraz redystrybucji przestrzennej ludności oraz dojazdów do pracy. Profesor podejmował także zagadnienia związane z Polonią francuską oraz w niewielkim stopniu z wyznaniami religijnymi. Zwracając uwagę na przestrzenny zasięg opracowań należy zauważyć, że pomimo podejmowanych badań zarówno w skali lokalnej, regionalnej, jak i globalnej największą uwagę Profesor poświęcił badaniom Łodzi oraz regionu i aglomeracji łódzkiej. LITERATURA Atlas of Polish Emigration in France, 2001, UŁ i Stowarzyszenie Wspólnota Polska. Atlas Miasta Łodzi, 2002, ŁTN, UMŁ. Dzieciuchowicz J., 1969, Rozmieszczenie ludności Prudnika w świetle metody potencjału demograficznego, Materiały i Studia Opolskie 11(20), s. 91 96. Dzieciuchowicz J., 1979, Rozkłady przestrzenne dojazdów do pracy ludności wielkiego miasta (na przykładzie Łodzi), Studia KPZK PAN 66, s. 176. Dzieciuchowicz J., 1981, Spatial distribution of intraurban commuting to work: A case study of the city of Łódź, Geographia Polonica 44, s. 211 223. Dzieciuchowicz J., 1983, Z badań nad strukturą geodemograficzną wielkiego miasta: segregacja przestrzenna płci i wieku ludności Łodzi, Acta Universitatis Lodziensis. Folia Geographica 2, s. 29 63. Dzieciuchowicz J., 1984, Problemy demograficzne śródmieścia Łodzi, Acta Universitatis Lodziensis. Folia Geographica 3, Łódź, s. 37 67. Dzieciuchowicz J., 1989, Proces redystrybucji przestrzennej ludności aglomeracji wielkomiejskiej (przykład aglomeracji łódzkiej), Przegląd Geograficzny 61(4), s. 505 522. Dzieciuchowicz J., 1990, Pochodzenie terytorialne jako czynnik zróżnicowania demograficzno-społecznego Polonii francuskiej (przykład gminy La Ricamarie w regionie Saint Etienne), Acta Universitatis Lodziensis. Folia Geographica 12, s. 119 146.

102 Katarzyna Kikosicka Dzieciuchowicz J., 1991a, Kształt przestrzennego rozkładu wieku ludności Łodzi, Acta Universitatis Lodziensis. Folia Geographica 13, s. 19 39. Dzieciuchowicz J., 1991b, Pionowa zmienność cech demograficznych i społecznych ludności w świetle badań Śródmiejskiej Dzielnicy Mieszkaniowej w Łodzi, Przegląd Ekonomiczno-Społeczny m. Łodzi (1985 1987) 10, s. 219 236. Dzieciuchowicz J., 1992, Zmiany demograficzne w aglomeracji łódzkiej, Kronika Miasta Łodzi 1, s. 63 75. Dzieciuchowicz J., 1995a, Determinanty demograficzne i społeczno-ekonomiczne redystrybucji przestrzennej ludności aglomeracji miejskich (przykład aglomeracji łódzkiej), Wydawnictwo UŁ, Łódź, 224 s. Dzieciuchowicz J., 1995b, Koncepcja poznawcza zachowań migracyjnych człowieka, Acta Universitatis Lodziensis. Folia Geographica 20, Łódź, s. 271 275. Dzieciuchowicz J., 1998a, Ludność Polski Środkowej: procesy i struktury przestrzenne [w:] Werwicki A. (red.), Transformacja społeczno-ekonomiczna Polski Środkowej, Wydawnictwo UŁ, Łódź, s. 95 132. Dzieciuchowicz J., 1998b, Zmienność przestrzenna zachowań migracyjnych ludności województwa łódzkiego [w:] Kwiatkowska W. (red.), Rozwój ekonomiczny. Rynek pracy. Procesy migracyjne w województwie łódzkim, Instytut Pracy i Spraw Socjalnych, Raport IPiSS 15, Warszawa, s. 110 137. Dzieciuchowicz J., 1999, Naturalizacja ludności polskiej w regionie Rhône-Alpes we Francji po drugiej wojnie światowej, Acta Universitatis Lodziensis. Folia Geographica Socio-Oeconomica 2, s. 21 38. Dzieciuchowicz J., 2000, Polonia francuska ewolucja struktury przestrzennej i demograficzno-społecznej, Acta Universitatis Lodziensis. Folia Geographica Socio-Oeconomica 3, s. 31 57. Dzieciuchowicz J., 2002, Zróżnicowanie demograficzne regionu łódzkiego [w:] Jewtuchowicz A., Suliborski A. (red.), Struktury i procesy kształtujące łódzki region społeczno-gospodarczy, Łódź, s. 77 109. Dzieciuchowicz J., 2004a, Rola wyznań religijnych w przestrzeni miejskiej Łodzi, Wydawnictwo UŁ, Łódź, 170 s. [współautorzy: E. Klima, S. Mordwa, W. Retkiewicz]. Dzieciuchowicz J., 2004b, The role of information in the migration processes in the contex of the migration cognitive concept [w:] Formation of Information Society in the Regions of Uniting Europe, UŁ, Department of Space Economy and Spatial Planning, Łódź, s. 176 181. Dzieciuchowicz J., 2004c, Wpływ bezrobocia na wewnętrzne migracje stałe w Polsce w okresie transformacji społeczno-ekonomicznej, Acta Universitatis Lodziensis. Folia Geographica Socio-Oeconomica 5, Wydawnictwo UŁ, Łódź, s. 17 45. Dzieciuchowicz J., 2005, Religion in the Time of Changes in Łódź: Organizational, Spatial and Social Structures [w:] Religion in the Time of Changes, Space Society Economy 7, Department of Space Economy and Spatial Planning, Łódź, s. 286 300. [współautorzy: E. Klima, S. Mordwa, W. Retkiewicz]. Dzieciuchowicz J., 2006, Przestrzeń aktywności ekonomicznej ludności Łodzi, Acta Universitatis Lodziensis. Folia Geographica Socio-Oeconomica 7, Wydawnictwo UŁ, Łódź, s. 123 147.

Przegląd dorobku Profesora Jerzego Dzieciuchowicza z geografii ludności 103 Dzieciuchowicz J., 2009, Economic and socio-economic determinants of migration [w:] Klima E. (red.), Social Factors in Spatial Economy and Spatial Planning, Space Society Economy 9, Department of Spatial Economy and Spatial Planning, Łódź, s. 113 120. Dzieciuchowicz J., 2009 (2010), Obraz demograficzny świata u progu XXI wieku, Acta Universitatis Lodziensis. Folia Geographica Socio-Oeconomica 10, Wydawnictwo UŁ, Łódź, s. 35 59. Dzieciuchowicz J., 2011 (2012), Rozwój społeczny współczesnego świata struktura i typologia przestrzenna, Acta Universitatis Lodziensis. Folia Geographica Socio- -Oeconomica 11, Wydawnictwo UŁ, Łódź, s. 15 44. Liszewski S. (red.), 2001, Zarys monografii województwa łódzkiego, Łódzkie Towarzystwo Naukowe, Łódź. Liszewski S. (red.), 2009, Łódź. Monografia miasta, Łódzkie Towarzystwo Naukowe, Łódź. Multimedialny Atlas Miasta Łodzi, 2005, Łódzkie Towarzystwo Naukowe, UMŁ. ABSTRACT The academic output of Professor Jerzy Dzieciuchowicz in the field of population geography and social geography is rich and covers several study problems. He devoted considerable attention to geodemographic research which included studies raising the theme of demographic and social constructs in cities and urban agglomerations but he also studied this problem area globally. One of the most important study problems in Professor Dzieciuchowicz s professional carrier were migration processes as his doctoral and his habilitation dissertations both focuses on this subject matter. Within that framework, he analysed commuting patterns of the inhabitants of Łódź. Professor Dzieciuchowicz also has theoretical achievements in this area. He is the author of the cognitive theory of migrational behavior and the theory of migration based on the concept of human capital. Among other population problems raised in his studies, Professor Dzieciuchowicz also published studies devoted to Polish immigrants in France. They were partly a result of field studies he conducted during an academic internship in Aix-Marseille, France. Other problem areas studied by Professor Dzieciuchowicz within social geography include the area of religious denominations. It need be stressed that Professor Dzieciuchowicz belongs to an elite group of Polish geographers who have been studied the theme of population systematically for the past forty years. KEYWORDS: population geography, social geography, migrations, demographic constructs and social population

CZĘŚĆ II MIESZKALNICTWO PART II HOUSING

ANDRZEJ MATCZAK Uniwersytet Łódzki Wydział Nauk Geograficznych Instytut Geografii Miast i Turyzmu 1 PROBLEMATYKA MIESZKALNICTWA W BADANIACH PROFESORA JERZEGO DZIECIUCHOWICZA HOUSING ISSUE IN THE RESEARCH OF PROFESSOR JERZY DZIECIUCHOWICZ Artykuł wpłynął do redakcji 04.02.2014 r.; po recenzjach zaakceptowany 24.02.2014 r. MATCZAK A., 2014, Problematyka mieszkalnictwa w badaniach Profesora Jerzego Dzieciuchowicza [w:] Klima E. (red.), Ludność, Mieszkalnictwo, Usługi w 70. rocznicę urodzin Profesora Jerzego Dzieciuchowicza. Population, Housing, Services 70 th Anniversary of Professor Jerzy Dzieciuchowicz, Space Society Economy 13, Department of Population and Services Studies, Wydawnictwo Uniwersytetu Łódzkiego, Łódź, s. 107 126. /ISSN 1733-3180/ Prof. zw. dr hab. Andrzej Matczak, Uniwersytet Łódzki, Instytut Geografii Miast i Turyzmu, ul. Kopcińskiego 31, 90-142 Łódź; e-mail: matczak@geo.uni.lodz.pl STRESZCZENIE W Polsce po II wojnie światowej przeprowadzono inwentaryzację stanu mieszkań w miastach. Prowadzono ją w ramach studium inwentaryzacji urbanistycznej. Do badań tych aktywnie włączył się łódzki ośrodek geograficzny. Geografowie z ośrodka łódzkiego przeprowadzili szereg studiów inwentaryzacji urbanistycznej w miastach Śląska Opolskiego, Kielc i Łodzi. Na ich podstawie przedstawiono szereg opracowań dotyczących zróżnicowania przestrzennego i szczegółowej rejonizacji warunków mieszkaniowych w paru miastach Śląska Opolskiego, centrum Kielc i w Łodzi. Badania te oparto na bezpośrednich kwerendach terenowych oraz na materiałach Narodowych Spisów Powszechnych (NSP). W badaniach tych

108 Andrzej Matczak aktywny udział brał Profesor Jerzy Dzieciuchowicz. Problematyka mieszkalnictwa, a zwłaszcza rejonizacja warunków mieszkaniowych w Łodzi, stanowiła w dorobku naukowym Profesora ważny nurt badawczy w okresie 1972 2012. Przeprowadzone w tym okresie studia empiryczne podsumowuje prezentacją systemowej propozycji badań w postaci szeroko ujętego modelu środowiska mieszkaniowego. SŁOWA KLUCZOWE: miasto, mieszkalnictwo, rejonizacja warunków mieszkaniowych 1.1. WPROWADZENIE Polska w okresie drugiej wojny światowej utraciła blisko ¼ swoich zasobów mieszkaniowych. Wielkość zniszczeń wojennych substancji mieszkaniowej była zróżnicowana przestrzennie. Wiele miast uległo znacznie poważniejszym zniszczeniom (np. Warszawa, Wrocław), natomiast w innych zniszczenia te miały mniejszy rozmiar (np. Katowice, Łódź). Jednak ogólna sytuacja mieszkaniowa społeczeństwa polskiego po zakończeniu wojny była bardzo trudna. Zmiana ustroju państwa po 1945 r. diametralnie zmieniła warunki funkcjonowania gospodarki mieszkaniowej w Polsce. Nastąpiła likwidacja rynkowego obrotu gruntami i mieszkaniami. Mieszkanie stało się dobrem społecznym, a jego budowę i dystrybucję przejęło państwo (m.in. poprzez system spółdzielczości mieszkaniowej). Postępujący rozwój społeczno-gospodarczy kraju oparty o intensywną industrializację i urbanizację spowodował, że w końcu lat 80. XX wieku blisko ⅔ społeczeństwa polskiego mieszkało w miastach. Należało mu zagwarantować przyzwoite warunki mieszkaniowe. Wymagało to stosownej polityki mieszkaniowej i olbrzymich nakładów inwestycyjnych na budowę nowych mieszkań. Natomiast potrzeby mieszkaniowe systematycznie rosły w całym okresie Polski Ludowej i nie zostały do końca zaspokojone. Cały wysiłek koncentrował się na budowie nowych mieszkań, pozostawiając problemy zagospodarowania ich otoczenia i wyposażenia w usługi na dalszym planie. Po kolejnych zmianach ustrojowych w 1989 r. Polska powróciła do gospodarki rynkowej. Zmianie uległy podstawy prawno-ekonomiczne gospodarki i budownictwa mieszkaniowego. Przywrócono rynkowy obrót gruntami i mieszkaniami, tym samym rozwinął się rynek nieruchomości. Budowę mieszkań i ich dystrybucję (wynajem, sprzedaż) przejął sektor prywatny. Państwo stara się w miarę możliwości wspierać budownictwo mieszkaniowe, jednak nie naruszając reguł rynkowych.

Problematyka mieszkalnictwa w badaniach Profesora Jerzego Dzieciuchowicza 109 1.2. GENEZA I ROZWÓJ BADAŃ GEOGRAFICZNYCH PROBLEMATYKI MIESZKALNICTWA Przedstawione w zarysie zmiany ustrojowe w Polsce nie tylko kształtowały gospodarkę i politykę mieszkaniową kraju, ale również silnie oddziaływały na problematykę prowadzonych badań nad mieszkalnictwem. Badania te prowadziły i nadal prowadzą krajowe ośrodki reprezentujące takie dyscypliny naukowe, jak ekonomia, socjologia, architektura, urbanistyka, planowanie, geografia i in. W okresie Polski Ludowej konieczność masowej budowy nowych mieszkań wymagała stosownego przygotowania i uzbrojenia gruntów pod budownictwo mieszkaniowe, rozplanowania i wyposażenia budowanych osiedli mieszkaniowych, przyzwoitego standardu mieszkań w zakresie powierzchni, oświetlenia, wyposażenia sanitarno-higienicznego i in. Warunki te spełniały osiedla blokowe, pomimo nie najlepszego standardu technicznego mieszkań (małe powierzchnie, niedostateczne wyciszenie itp.) oraz wyposażenia ich, zwłaszcza w początkowym okresie funkcjonowania, w usługi. Współcześnie, osiedla blokowe w miastach Polski nadal posiadają duże zasoby mieszkaniowe w znaczącym stopniu decydując o warunkach mieszkaniowych Polaków. Sytuacja ta wpłynęła na zakres prowadzonych badań naukowych. Uwaga badaczy koncentrowała się na ocenie samego mieszkania, natomiast niewiele uwagi poświęcano kwestiom zagospodarowania bliższego i dalszego jego otoczenia. Dla tych badań podstawę źródłową stanowiły statystyki różnych instytucji obsługujących mieszkalnictwo (np. informacje pozyskiwane w zarządach spółdzielni mieszkaniowych) oraz pochodzące z Narodowych Spisów Powszechnych. W niewielkim zakresie, i to niemal wyłącznie w mikroskali, podejmowano badania dotyczące postaw, potrzeb i preferencji dotyczących samego mieszkania. Ten nurt analiz, wymagających badań ankietowych, najczęściej podejmowali socjolodzy (Jałowiecki 1968; Turowski 1979 i in.). W niewielkim też stopniu zajmowano się rodzajem budynków oraz typem zabudowy mieszkaniowej. W opracowaniach architektów i urbanistów zwracano uwagę w nowo budowanych osiedlach blokowych na potrzeby człowieka odnośnie zagospodarowania przestrzennego osiedli, kompozycji ich krajobrazu itp. (Adamczewska-Wejchert 1977; Wejchert 1988 i in.), jednak ograniczone środki finansowe uniemożliwiały ich pełne wdrożenie w praktyce. Podejmowano też problem kosztów budowy i eksploatacji mieszkań i budynków w osiedlach blokowych. Na tle badań zagranicznych, prowadzonych w tamtym okresie, była to bardzo ograniczona problematyka (Groeger 2013). Badacze zagraniczni również zwracali uwagę na problematykę mieszkania, ale w dużo szerszym zakresie analizując m.in. jakość wykonawstwa, usytuowanie mieszkań, ich izolację akustyczną, poczucie intymności i in. W systemie rynkowym dużą uwagę zwracano na wartość mieszkania i determinanty ją określające, co wymagało badań bliższego i dalszego otoczenia mieszkania, czego w polskiej literaturze

110 Andrzej Matczak naukowej niemal w ogóle nie podejmowano. Prowadzono też pogłębione studia w zakresie preferencji mieszkaniowych poszczególnych grup ludności, zwłaszcza będących w różnych okresach życia, typów zabudowy i jej wpływu na identyfikację z miejscem zamieszkania itp. (Groeger 2013). Obok tradycyjnego opisu empirycznego mieszkalnictwa, pojawiają się w literaturze anglojęzycznej coraz częściej analizy wartościujące. Podejście wartościujące w studiach mieszkalnictwa prowadzi do daleko posuniętej różnorodności postaw filozoficznych w podejmowanych badaniach. Analiza rynku mieszkaniowego ma m.in. przyczynić się do lepszego zrozumienia struktury społeczno- -przestrzennej miasta. Na przykład, prowadzone badania w ramach nurtu radykalnego wskazują, że zróżnicowanie warunków mieszkaniowych nie jest wynikiem indywidualnych preferencji i wolnego wyboru ludzi, lecz jedynie ich reakcją w ramach istniejących możliwości (Harvey 1973). Określa je m.in. działalność menagerów, agentów budowlanych oraz wielu innych instytucji kontrolujących osiedlanie i przemieszczanie się ludności w mieście. Szereg opracowań zagranicznych koncentruje więc swoją uwagę na ograniczeniach narzucanych ludziom przez instytucje kontrolujące rynek mieszkaniowy (Gray 1975; Harvey 1975; Johnston 1977; Węcławowicz 1980). Po 1989 r. w zmienionych warunkach ustrojowych ujawniły się nowe problemy wymagające szerszych badań interdyscyplinarnych problematyki mieszkalnictwa w polskich miastach. Duży udział w zabudowie wielkomiejskiej osiedli blokowych spowodował szersze zainteresowanie badaczy warunkami zamieszkania w nich. Zwrócono głównie uwagę na negatywne zjawiska społeczne mające miejsce w osiedlach blokowych. Prywatyzacja przestrzeni publicznej miast poprzez osiedla grodzone, procesy rewitalizacji i gentryfikacji i ich następstwa społeczne w miastach, przyszłość zabudowy blokowej i in. stały się często podejmowanymi problemami badawczymi (Bachvarov 2005; Mierzejewska 2006; Rydz, Szymańska 2007 i in.). Szerokich badań oraz dialogu społecznego wymaga problematyka dostosowania rozwiązań architektonicznych i urbanistycznych dla szybko różnicujących się potrzeb społecznych w zakresie mieszkalnictwa, których badania szybko rozwijają się w ostatnich latach. Punkt ciężkości badań nad mieszkalnictwem stopniowo przesuwa się na zagadnienia obejmujące bliższe i dalsze otoczenie mieszkania (wyposażenie w usługi, tereny dla rekreacji, dostępność komunikacyjna itp.). Rośnie też liczba opracowań podejmujących problematykę społecznego wartościowania i preferencji mieszkaniowych oraz ich przemian w Polsce (Szkurłat 2000; Madurowicz 2007; Dzieciuchowicz, Groeger 2012 i in.). Podejmowane badania naukowe i dyskusje społeczne wyraźnie oddziałują na zmianę konstrukcji normatywów architektoniczno-urbanistycznych, które skupiają się nie tylko na samym mieszkaniu, ale również w rosnącym zakresie na jego otoczeniu. W ten sposób problematyka polskich badań w zakresie mieszkalnictwa wyraźnie nawiązuje do badań światowych (Przesmycka, Pytlarz 2006).

Problematyka mieszkalnictwa w badaniach Profesora Jerzego Dzieciuchowicza 111 Problematyka mieszkalnictwa była zawsze i jest nadal obecna w badaniach z zakresu ekologii społecznej (czynnikowej) miast, waloryzacji przestrzeni miejskiej, percepcji miasta, warunków życia mieszkańców miast i in., będąc jedną z ważnych grup wskaźników wskazujących na zróżnicowania wewnątrzmiejskie. Sprzyja ona m.in. badaniom ilościowym, szerokim stosowaniu metod statystycznych, m.in. analizy czynnikowej, statystycznych metod typologicznych, metod skalowania indywidualnych różnic itp. 1.3. GENEZA I ROZWÓJ BADAŃ MIESZKALNICTWA W ŁÓDZKIM OŚRODKU GEOGRAFICZNYM Po drugiej wojnie światowej ogrom zniszczeń spowodował konieczność inwentaryzacji stanu mieszkań w miastach Polski. Taką inwentaryzację prowadziły stosowne organy administracji państwowej, do której w ograniczonym zakresie włączali się też geografowie z krajowych ośrodków uniwersyteckich, w ramach studium inwentaryzacji urbanistycznej. Łódzki ośrodek geograficzny jako jeden z pierwszych włączył się do tych badań i można uznać go za pioniera geograficznych badań mieszkalnictwa w Polsce w tamtym okresie. Dotyczyły one analiz w skali całych miast, jak i pojedynczych osiedli mieszkaniowych (Suliborski 1970; Kucharska 1974; Dzieciuchowicz, Stolarczyk, Suliborski 1972). Badania mieszkalnictwa w ramach studium inwentaryzacji urbanistycznej przez łódzki ośrodek geograficzny zostały podjęte m.in. na terenie Śląska Opolskiego (Liszewski 1971; Pączka 1971). Zgromadzone wtedy materiały źródłowe posłużyły do szczegółowych opracowań naukowych i ich publikacji. W badaniach tych uczestniczyli pracownicy Zakładu Geografii Ekonomicznej, a wśród nich również Profesor Jerzy Dzieciuchowicz. Publikowane prace przede wszystkim podejmowały problem zróżnicowania przestrzennego i szczegółowej rejonizacji warunków mieszkaniowych w poszczególnych miastach (Prudnik, Niemodlin) lub w ich fragmentach (Kielce). Były to studia empiryczne w przeważającym zakresie bazujące na badaniach terenowych. Jednak już w pierwszych pracach ich autorzy podejmowali trud pewnych ustaleń teoretycznych odnośnie pojęć (warunki mieszkaniowe) i zakresu badań. We współautorskim studium (Dzieciuchowicz, Stolarczyk, Suliborski 1972) dotyczącym warunków mieszkaniowych centrum Kielc w ujęciu przestrzennym zdefiniowano pojęcie warunków mieszkaniowych i zakres ich badań. Pod pojęciem warunków mieszkaniowych autorzy ci rozumieli w odniesieniu do potrzeb ludności wielkość, stan, wyposażenie i zaludnienie substancji mieszkaniowej. Wprowadzili pojęcie wewnętrznych i zewnętrznych warunków mieszkaniowych. Na wewnętrzne warunki mieszkaniowe składało się zużycie, wyposażenie, wielkość i zaludnienie zabudowy mieszkaniowej. Niektóre składniki tych warunków odnosiły się do właściwości samych domów, inne do mieszkań oraz izb mieszkalnych, a jeszcze inne do mieszkańców korzystających z obiektów

112 Andrzej Matczak mieszkaniowych. Z kolei jako zewnętrzne traktowano warunki panujące na zewnątrz pomieszczeń użytkowanych na cele mieszkaniowe w miejscu zamieszkania ludności. Wyznacznikiem tych warunków była gęstość zaludnienia, koncentracja zabudowy mieszkaniowej oraz skupienie usług, które posłużyły do przeprowadzenia szczegółowej rejonizacji warunków mieszkaniowych na obszarze centrum Kielc. Autorzy w tym opracowaniu świadomie pominęli cechy dostępności komunikacyjnej, warunki rekreacji na terenach zielonych, odległość od placówek oświaty, kultury, położenia miejsc pracy itp., które nie wykazywały istotnej zmienności przestrzennej na badanym obszarze. Ten schemat teoretyczny badań przyjął J. Dzieciuchowicz w kolejnych opracowaniach dotyczących m.in. Niemodlina (1972) i Prudnika (1974b). W 1976 r. A. Suliborski opublikował pierwszą próbę zdefiniowania środowiska mieszkaniowego miasta z punktu widzenia badań geograficznych oraz modelową koncepcję jego identyfikacji oparte na ujęciu systemowym. Autor ten środowisko mieszkaniowe określa, jako zbiór miejsc (punktów) zamieszkania, identyfikowany za pomocą zbioru istotnych dla człowieka elementów społecznych, ekonomicznych i przyrodniczych otaczających te miejsca oraz relacji zachodzących pomiędzy tymi elementami, jak również między nimi a miejscami zamieszkania. Środowisko mieszkaniowe, podobnie jak i przestrzeń mieszkaniowa interpretowane są w ujęciu systemowym. Należy ją badać w ramach czterech stref: 1) pierwszą stanowi mieszkanie, czyli obudowana część przestrzeni, przeznaczona dla jednej rodziny, 2) drugą jest budynek, który uzupełnia funkcję mieszkania i tworzy z nim jedną całość, 3) trzecią stanowi teren otaczający budynek, którego granice wyznacza nieruchomość, 4) ostatnią stanowi przestrzeń położona już poza granicami nieruchomości, której granice nie są ściśle określone i są zależne od rodzaju zabudowy i aktywności mieszkańców, ale znajduje się ona w zasięgu bezpośredniego kontaktu człowieka. Przestrzeń środowiska mieszkaniowego ze względu na zróżnicowanie formy, treści, funkcji i przestrzeni można podzielić na wewnętrzną zawierającą mieszkanie i budynek oraz zewnętrzną obejmującą nieruchomość i otoczenie miejsca zamieszkania. W następnych latach problematyką środowiska mieszkaniowego w łódzkim ośrodku geograficznym zajmuje się J. Dzieciuchowicz (1974a, 1975, 1976, 1979, 1980, 1999, 2000, 2002, 2005, 2007a, 2007b, 2008, 2011a, 2011b, 2012), który publikuje szereg artykułów podejmujących problematykę szczegółowej i kompleksowej rejonizacji warunków mieszkaniowych ludności miejskiej Łodzi. W ostatnich latach problematyka ta została poszerzona o analizy zróżnicowania przestrzennego nieruchomości gruntowych i obrotu nimi w Łodzi oraz o studia struktury i typologii przestrzennej spółdzielczych, komunalnych i społecznych zasobów mieszkaniowych Łodzi. W okresie lat 70. i 80. XX wieku problematyka ta jest sporadycznie podejmowana poza łódzkim ośrodkiem geograficznym, m.in. przez W., M. Gaczek (1979) na temat struktury przestrzeni rezydencjonalnej Poznania, czy też przez M. Dutkowskiego i I. Sagan (1987)

Problematyka mieszkalnictwa w badaniach Profesora Jerzego Dzieciuchowicza 113 dotycząca zróżnicowania morfologicznego przestrzeni mieszkaniowej Sopotu. W końcu lat 80. XX wieku w łódzkim ośrodku geograficznym S. Liszewski (1995) sformułował koncepcję badania warunków życia mieszkańców miast, w ramach której S. Kaczmarek (1996) zaprezentowała studium struktury przestrzeni mieszkaniowej Łodzi. Wprowadziła pojęcie warunków zamieszkania obejmujących mieszkanie, dom i otoczenie. W analizie struktury przestrzennej warunków zamieszkania uwzględniła element percepcji. Problem oceny warunków zamieszkania w opinii mieszkańców jednego z łódzkich osiedli mieszkaniowych podejmował S. Marcińczak (2004), a w osiedlach blokowych E. Szafrańska (2010, 2011, 2012), natomiast waloryzację przestrzeni mieszkaniowej w opiniach klientów łódzkich biur obrotu nieruchomościami przedstawiła L. Groeger (2004). E. Szkurłat (2000) przeprowadziła studia porównawcze na temat akceptacji miejsca zamieszkania młodzieży w trzech dużych miastach Polski. Problematykę gospodarki i budownictwa mieszkaniowego podejmował T. Marszał (1999), K. Milewska-Osiecka (2010), A. Ogrodowczych (2011). Pogłębienie ujęcia teoretycznego środowiska mieszkaniowego w łódzkim ośrodku geograficznym doczekało się ostatnio w opracowaniach J. Dzieciuchowicza (2011) i L. Groeger (2013). Po 1989 r. wzrosło zainteresowanie polskich geografów badaniami mieszkalnictwa, obecnie w wielu krajowych ośrodkach geograficznych prowadzone są w tym zakresie badania naukowe, np. w Warszawie, Poznaniu, Wrocławiu, Krakowie i in. 1.4. BADANIA MIESZKALNICTWA W DOROBKU NAUKOWYM PROFESORA JERZEGO DZIECIUCHOWICZA Przeprowadzone przez Profesora Jerzego Dzieciuchowicza badania warunków mieszkaniowych w miastach Śląska Opolskiego (Niemodlin, Prudnik), Kielc oraz przede wszystkim Łodzi koncentrują się na problemie ich wewnątrzmiejskiego zróżnicowania przestrzennego (Dzieciuchowicz 1972, 1974b, 1975, 1979 i in.). Wynikiem przeprowadzonych analiz było z reguły opracowanie szczegółowej i kompleksowej rejonizacji warunków mieszkaniowych. Przeprowadzone rejonizacje poprzedzone są ogólną charakterystyką warunków mieszkaniowych obejmującą analizy rozwoju, struktury przedmiotowej i przestrzennej, funkcjonowania itp. całkowitych zasobów mieszkaniowych, a także, w postaci osobnych opracowań, ich składowych elementów obejmujących zasoby budownictwa spółdzielczego, komunalnego i społecznego. Uzupełniają je analizy struktury i typologii przestrzennej gruntów miejskich (nieruchomości gruntowych) w Łodzi przeprowadzone w przekroju 215 obrębów geodezyjnych (Dzieciuchowicz 2008) oraz analizy obrotu działkami, po części odzwierciedlającymi preferencje przestrzenne ich nabywców, w układzie 61 jednostek osiedlowych Łodzi. Są to przede wszystkim prace empiryczne. Bazują na wypracowanych na początku lat 70. XX wieku pojęciach,

114 Andrzej Matczak w miarę upływu lat poszerzane i doprecyzowywane do zakresu prowadzonych badań, zwłaszcza pojęciu warunków mieszkaniowych w podziale na wewnętrzne i zewnętrzne. Pomiar i ocenę warunków mieszkaniowych określano z reguły na bazie wskaźników ilościowych, w analizach których wykorzystano szeroki wachlarz zróżnicowanych metod statystycznych (od wskaźników statystyki opisowej po statystyczne metody typologiczne) wraz z prezentacją kartograficzną (wyników przeprowadzonych typologii jedno- i wielocechowej). Realizacja przedstawionego zakresu problemowego badań warunków mieszkaniowych wymagała stosownych materiałów źródłowych. W początkowym okresie badania warunków mieszkaniowych prowadzono korzystając z bardzo szczegółowych materiałów źródłowych pochodzących z kart ewidencji poszczególnych budynków. Sporządzano je m.in. na potrzeby studium inwentaryzacji urbanistycznej. Wymagały one weryfikacji i uzupełnienia w trakcie obserwacji i wywiadów prowadzonych bezpośrednio w terenie. Karty budynków niejednokrotnie były niekompletne i obarczone błędnymi zapisami m.in. dotyczącymi kubatury, powierzchni zabudowy, powierzchni użytkowej lokali mieszkalnych, liczby kondygnacji, roku zakończenia budowy itp. Dlatego wymagały one weryfikacji i uzupełnienia poprzez obserwację i wywiady terenowe oraz o odpisy z różnorodnych dokumentów. W oparciu o obserwacje w terenie określano m.in. lokalizację szczegółową budynków, sposób ich użytkowania, materiał ścian, pokrycia dachu, podpiwniczenie, stan techniczny, liczbę kondygnacji, wyposażenie w instytucje usługowe, administracyjne i gospodarcze. Z kolei poprzez wywiad ustalano ostatecznie własność, wyposażenie sanitarno-techniczne, strukturę i wyposażenie mieszkań itp. oraz uzupełniano informacje o liczbie ludności i strukturze rodzin zamieszkujących poszczególne budynki. Prowadzono także szerokie kwerendy w różnorodnych instytucjach, np. korzystając z książek meldunkowych i in. Wykorzystywane w badaniach warunków mieszkaniowych wskazane materiały źródłowe miały swoje zalety, ale też i wady. Cechowały się na ogół niejednolitym zakresem rzeczowym i czasowym informacji, różnorodną przynależnością instytucjonalną, niejednorodnością i nierównoważną wartością poznawczą, niekompletnym, niedokładnym i niepewnym zestawem niektórych danych oraz często subiektywnym zabarwieniem badanych elementów. Dlatego korzystanie z nich wymagało pewnego przygotowania teoretycznego i praktyki badawczej, zwłaszcza na poziomie wytypowania tych danych, które należało zweryfikować w toku szczegółowych prac terenowych. Umożliwiały one jednak przeprowadzenie szczegółowych analiz i ocen oraz rejonizacji przestrzennej nie tylko całego obszaru miasta (Niemodlin, Prudnik), ale także jego fragmentu (Kielce). Objęcie analizą oceniającą stan i zróżnicowanie przestrzenne warunków mieszkaniowych Łodzi umożliwiały od 1970 r. dane Narodowych Spisów Powszechnych (NSP), których wyniki m.in. dotyczące warunków mieszkaniowych początkowo udostępniano w podziale na 90 jednostek urbanistycznych,

Problematyka mieszkalnictwa w badaniach Profesora Jerzego Dzieciuchowicza 115 a później na 61 jednostek osiedlowych Łodzi. Seria przygotowanych publikacji w okresie od końca lat 70. do początku pierwszej dekady XXI wieku (Dzieciuchowicz 1974a, 1976, 1979, 1980, 1999, 2002, 2011a) została m.in. oparta na materiałach Narodowych Spisów Powszechnych. Materiały NSP uzupełniano danymi pochodzącymi z mikrospisów ludności i mieszkań, z bieżącej i okresowej ewidencji statystycznej zasobów mieszkaniowych i budownictwa mieszkaniowego. W ostatnim okresie informacje te publikowane są w Statystyce Łodzi, Rocznikach statystycznych województwa łódzkiego oraz udostępniane bezpośrednio przez Urząd Statystyczny w Łodzi, a także są zawarte i udostępniane w Banku Danych Lokalnych GUS. Końcówka pierwszej dekady XXI wieku i nieudany NSP z 2011 r. spowodowały konieczność podjęcia szerszych kwerend w zarządach spółdzielni mieszkaniowych oraz budynków komunalnych. Na nich oparto analizy oceniające stan i zróżnicowanie przestrzenne spółdzielczych i komunalnych zasobów mieszkaniowych Łodzi (Dzieciuchowicz 2005, 2007a, 2007b, 2011b). Z kolei zainteresowanie Autora problemem nieruchomości gruntowych i obrotem nimi spowodowało zainteresowanie materiałami źródłowymi pochodzącymi z ewidencji gruntów a posiadanymi i gromadzonymi przez Miejski Ośrodek Dokumentacji Geodezyjnej i Kartograficznej (MODGiK) oraz Miejskie Przedsiębiorstwo Geodezyjne w Łodzi (Dzieciuchowicz 2008, 2011a). Obejmują one dane dotyczące grup i podgrup rejestrowanych działek zawierające ich liczbę, wielkość, formę użytkowania i własność w podziale na 215 obrębów geodezyjnych. Geodezyjna klasyfikacja użytkowania ziemi wyróżnia 24 użytki gruntowe, zestawione w siedem głównych rodzajów użytków obejmujących grunty zabudowane i zurbanizowane (w tym mieszkaniowe), użytki rolne, tereny leśne, grunty pod wodami, użytki ekologiczne, nieużytki i tereny różne. J. Dzieciuchowicz uważa, że zaletą tej klasyfikacji jest stabilność i wiarygodność, ponieważ opiera się ona na ściśle określonych i względnie trwałych podstawach prawnych. Daje ona możliwość prowadzenia badań użytkowania ziemi w miastach w różnych skalach przestrzennych (co m.in. dowodzi rozprawa doktorska R. Gotowskiego 2008), a także w ujęciu retrospektywnym. Za wadę tej klasyfikacji uznaje wyższy poziom generalizacji niż ma to miejsce w jej odpowiednikach geograficznych i urbanistycznych. MODGiK w Łodzi prowadzi bazę danych o gruntach i budynkach, zawierającą m.in. informacje o obrocie nieruchomościami (od lat 60. XX w.), na których m.in. oparto analizę obrotu (kupno sprzedaż) nieruchomościami w Łodzi w latach 2004 2005. W analizach rozwoju i otoczenia łódzkiego rynku nieruchomości przydatne okazały się też materiały statystyczne GUS umożliwiające badanie dynamiki i zróżnicowania przestrzennego obrotu nieruchomościami według ich rodzajów w skali Polski. Pozyskane w opisany sposób materiały źródłowe wymagały stosownych metod analizy. Ponieważ miały one charakter ilościowy, naturalną rzeczą w ich analizie było szerokie wykorzystanie dostępnych metod statystycznych i ich umiejętna adaptacja do badań zróżnicowania przestrzennego warunków

116 Andrzej Matczak mieszkaniowych miast. W analizach zróżnicowania przestrzennego tych warunków wykorzystano wskaźniki statystyki opisowej, takie jak ilorazowe, zmienności, asymetrii, kurtozę, korelacji, funkcję regresji oraz statystyczne metody typologii, jak koncentracji, względnych odchyleń od średniej, ekonometryczną metodę zaproponowaną przez S. Bartosiewiczową (1976), metodę transformacji liniowej szeregów terytorialnych, metodę grupowania hierarchicznego Warda, diagram Czekanowskiego i metodę k-średnich. W artykule (Dzieciuchowicz i in. 1972) przedstawiającym szczegółową rejonizację warunków mieszkaniowych centrum Kielc obok zdefiniowania pojęcia warunki mieszkaniowe oraz idei i sposobu ich oceny, zdefiniowano także pojęcie rejonu warunków mieszkaniowych. Pod pojęciem rejonu warunków mieszkaniowych rozumiano obszar składający się z przylegających do siebie jednostek przestrzennych (bloków urbanistycznych), których cechy warunków mieszkaniowych są, w mniejszym lub większym stopniu podobne. W ten sposób można wydzielić zarówno jednocechowe, jak i wielocechowe rejony warunków mieszkaniowych. Wartości cech wyrażono w stosunku do wielkości przeciętnych dla całego obszaru. Warunki mieszkaniowe w określonej jednostce przestrzennej traktowano jako dobre lub złe, wówczas gdy wartości analizowanych cech były odpowiednio wyższe lub niższe od wartości przeciętnej. Natomiast wartości cech określonej jednostki przestrzennej zbliżone do wartości przeciętnych dla analizowanego obszaru określono jako średnie. Do wydzielenia rejonów warunków mieszkaniowych centrum Kielc posłużono się geograficzno-ekonomiczną metodą względnych odchyleń oraz statystyczną metodą koncentracji. W opracowaniach (Dzieciuchowicz 1972, 1974b) omawiających warunki mieszkaniowe w małych miastach Śląska Opolskiego (Niemodlin, Prudnik), a bazujących na materiałach z inwentaryzacji terenowej zabudowy mieszkaniowej i podejmujących charakterystykę tej zabudowy wraz ze wskazaniem na jej zróżnicowanie przestrzenne, wykorzystano statystyczną miarę koncentracji. Umożliwiła ona pomiar skupienia budynków mieszkalnych na obszarze Niemodlina (według bloków urbanistycznych) z podziałem na zabudowę ogółem oraz jej składowe: zabudowę wielorodzinną, jednorodzinną i zagrodową oraz zamieszkującą ją ludność. Z kolei przestrzenną ocenę sytuacji mieszkaniowej Niemodlina wykonano w oparciu o czteropolowy (pola A, B, C, D) wykres typologiczny (z rzędną obrazującą liczbę osób przypadającą na 1 izbę, odciętą ilustrującą wielkość powierzchni użytkowej mieszkań w przeliczeniu na 1 osobę). Dobre warunki mieszkaniowe określała duża powierzchnia mieszkań i małe zaludnienie izb (pole D), z kolei złe warunki identyfikowano z małą powierzchnią mieszkań i dużym zaludnieniem izb (pole B). W polach A i C wykresu typologicznego znalazły się bloki urbanistyczne o średnich wartościach warunków mieszkaniowych. W przypadku analizy zróżnicowania przestrzennego warunków mieszkaniowych Prudnika poprzestano na opisie rozkładu i zróżnicowania przestrzennego statystycznych wskaźników opisujących te warunki. Wprowadzono interesujący wskaźnik porównujący liczbę rodzin

Problematyka mieszkalnictwa w badaniach Profesora Jerzego Dzieciuchowicza 117 i liczbę mieszkań. Rozbieżności pomiędzy liczbą rodzin i mieszkań wskazują na niedobór lub nadmiar mieszkań i są dobrym wskaźnikiem warunków mieszkaniowych. W pierwszych opracowaniach dotyczących warunków mieszkaniowych Łodzi, np. w latach 1945 1965 (Dzieciuchowicz 1974a), a następnie w niektórych późniejszych (Dzieciuchowicz 1976, 1979, 1980, 2000, 2002, 2011a), wykorzystano dane spisowe i wskaźniki statystyki opisowej do ogólnej analizy warunków mieszkaniowych Łodzi oraz ich zróżnicowania przestrzennego w układzie, początkowo 90 jednostek urbanistycznych, a później 61 jednostek osiedlowych. Kolejne prace dotyczące warunków mieszkaniowych Łodzi koncentrują uwagę na problemie szczegółowej i kompleksowej rejonizacji tych warunków w okresach spisowych. Dwie pierwsze (Dzieciuchowicz 1979, 1980) podejmujące problem kompleksowej rejonizacji warunków mieszkaniowych Łodzi wykorzystują dane spisowe i metodę transformacji liniowej szeregów terytorialnych A.A. Robinsona i R.A. Brysona, rozwiniętą i zmodyfikowaną przez R. Domańskiego. Z kolei do przeprowadzenia kompleksowej oceny poziomu standardu mieszkaniowego jednostek urbanistycznych, w oparciu o dane spisowe, wykorzystano metodę ekonometryczną przedstawioną przez S. Bartosiewiczową (1976). Metoda ta (Dzieciuchowicz 2002) umożliwia pomiar standardu mieszkaniowego za pomocą jednej zmiennej syntetycznej. Natomiast identyfikację jednostek urbanistycznych podobnych ze względu na badane cechy standardu mieszkaniowego dokonano przy pomocy taksonomicznej metody grupowania hierarchicznego Warda (wykorzystano pakiet statystyczny Statgraphics Plus). Charakterystykę zróżnicowań przestrzennych budownictwa spółdzielczego oparto na miarach statystyki opisowej, a w jego typologii skorzystano z metody grupowania hierarchicznego Warda (Dzieciuchowicz 2005). W kolejnych artykułach waloryzację przestrzenną i typologię warunków mieszkaniowych w budownictwie komunalnym i społecznym opracowano przy użyciu metody J. Czekanowskiego wykorzystując program komputerowy MaCzek ver. 3.3. (Dzieciuchowicz 2007a, 2007b, 2011b). Z kolei w typologii przestrzennej nieruchomości gruntowych w Łodzi wykorzystano taksonomiczną metodę k-średnich, szczególnie przydatną przy operowaniu dużymi zbiorami jednostek terytorialnych (215 obrębów geodezyjnych), udostępnioną w programie statystycznym SPSS (Dzieciuchowicz 2011a). Wszystkie opracowania zawierają kartogramy, kartodiagramy i wykresy prezentujące przeprowadzone analizy przy wykorzystaniu wskaźników statystyki opisowej i wskazanych metod typologicznych. Wyniki przeprowadzonych badań warunków mieszkaniowych przy wykorzystaniu wskazanych materiałów źródłowych i metod ich analizy uzależnione są w znaczącym stopniu od uwzględnionego zestawu cech opisujących te warunki. W opisie i analizach warunków mieszkaniowych wykorzystano zarówno cechy wewnętrzne (wiek, standard techniczny, formy własności, wielkość, wyposażenie sanitarno-techniczne, koszty użytkowania, zaludnienie

118 Andrzej Matczak lokali mieszkalnych i in.), jak i zewnętrzne (intensywność zabudowy, wielkość budynków, powierzchnię i formy własności nieruchomości gruntowych i in.) rejestrowane w obszarze otaczającym mieszkania. Zapewniają one poprawność przeprowadzonych analiz i odpowiednią ich szczegółowość oraz możliwość ich syntezy. Uzyskane wyniki w omawianych opracowaniach są interesujące. Odnośnie analiz przeprowadzonych w małych miastach (Dzieciuchowicz 1972, 1974b) uwagę zwraca wysoka koncentracja zasobów i duże zróżnicowanie warunków mieszkaniowych. Stara zabudowa, często nieprzystosowana do aktualnych potrzeb mieszkaniowych (m.in. ze względu na niski standard mieszkań), skupiała się w centralnej części małych miast opolskich. Natomiast zasoby o wyższym standardzie mieszkaniowym lokalizowały się z reguły w strefach zewnętrznych w stosunku do centrum i związane były z reguły z nowym budownictwem. W małych miastach Opolszczyzny zasoby mieszkaniowe ujawniały ich dziedzictwo historyczne, zwłaszcza okresy szybkiego ich rozwoju społeczno-ekonomicznego, które wyraźnie zapisały się w ich substancji mieszkaniowej. Z kolei analiza warunków mieszkaniowych centrum Kielc (Dzieciuchowicz i in. 1972) ujawniła wysoki poziom ich zróżnicowania na stosunkowo niedużym obszarze. Autorzy wyróżnili aż cztery rejony o zróżnicowanych warunkach mieszkaniowych: 1) północny złych, 2) wschodni dobrych, 3) zachodni średnich i 4) południowy dobrych warunków mieszkaniowych. Ze studiów przeprowadzonych nad warunkami mieszkaniowymi Łodzi wyłania się dość interesujący obraz (Dzieciuchowicz 1974a, 1975, 1976, 1979, 1980, 1999, 2002, 2005, 2007a, 2007b, 2008, 2011a, 2011b, 2012). Generalna poprawa warunków mieszkaniowych nastąpiła po drugiej wojnie światowej, która pozwoliła Łodzi osiągnąć ich stan porównywalny z innymi dużymi miastami Polski. W okresie poprzedzającym drugą wojnę światową Łódź była nagromadzeniem czynszowych kamienic, podwórek studni, 1 000 kominów, wąskich ulic, które stały się synonimem złego miasta symbolu nędzy i brzydoty miejskiej. Utarł się pogląd, że Łódź w niewielkim stopniu uległa zniszczeniom w okresie drugiej wojny światowej. Jednak, po zakończeniu wojny tylko 10% budynków było w dobrym stanie. Stan pozostałych był zły, a aż 28% z nich groziło zawaleniem, z czego po remontach uratowano tylko ⅓. Do lat 70. XX w. budownictwo mieszkaniowe koncentrowało się przede wszystkim na terenach północnych i południowych obrzeży śródmieścia, poprawie uległa zwłaszcza sytuacja mieszkaniowa Bałut. Poprawa warunków mieszkaniowych nastąpiła na obszarach pozaśródmiejskich, co sprzyjało względnemu pogorszeniu sytuacji mieszkaniowej śródmieścia. W ten sposób prowadzona polityka mieszkaniowa utrwalała pasmowy układ zabudowy. W kolejnych latach, po 1970 r. nastąpiła budowa szeregu dużych osiedli blokowych zlokalizowanych peryferyjnie w stosunku do śródmieścia, w którym podejmowano inwestycje mieszkaniowe na niewielką skalę (budynki plombowe i Śródmiejska Dzielnica

Problematyka mieszkalnictwa w badaniach Profesora Jerzego Dzieciuchowicza 119 Mieszkaniowa). Efektem tego było dalsze względne pogarszanie się warunków mieszkaniowych w śródmieściu w porównaniu z nowymi, peryferyjnie położonymi osiedlami blokowymi. W miarę upływu czasu w rozwoju przestrzennym zasobów mieszkaniowych Łodzi nasilała się tendencja odśrodkowa, która doprowadziła do wytworzenia się koncentryczno-sektorowego typu układu całej zabudowy mieszkaniowej miasta (ryc. 1). W części centralnej miasta (śródmieście) dominowały obszary o dobrych warunkach mieszkaniowych. Centralną część miasta bezpośrednio otaczała strefa pośrednia, w której w równym niemal udziale występowały dobre, średnie i złe warunki mieszkaniowe. Strefę pośrednią otaczała strefa peryferyjna posiadająca średnie i złe warunki mieszkaniowe. Z kolei w okresie transformacji ustrojowej notuje się pewien zastój w budownictwie mieszkaniowym w porównaniu z okresem lat 1970 1989, przez co zmiany w układzie przestrzennym zasobów mieszkaniowych były niewielkie w porównaniu z okresem sprzed transformacji ustrojowej, co sprzyjało zachowaniu dotychczasowego układu przestrzennego zasobów mieszkaniowych Łodzi. Natomiast fundamentalnym przekształceniom podlegała struktura własności mieszkań. Ryc. 1. Model rejonizacji warunków mieszkaniowych ludności Łodzi według J. Dzieciuchowicza (1976) A strefa śródmiejska, B strefa pośrednia, C strefa peryferyjna; 1 warunki dobre, 2 warunki średnie, 3 warunki złe

120 Andrzej Matczak W 2011 r. J. Dzieciuchowicz (2011a) opublikował książkę zatytułowaną Środowisko mieszkaniowe wielkiego miasta. Przykład Łodzi. Zawiera ona szereg empirycznych analiz zasobów mieszkaniowych Łodzi w okresie transformacji ustrojowej oraz analizę empiryczną trzech czynników kształtujących te zasoby, a mianowicie nieruchomości gruntowe, obrót rynkowy nimi i układ sieci drogowej miasta. Metodologia empirycznej części pracy nawiązuje do dotychczasowych opracowań Autora omówionych wcześniej. W tej książce uwagę czytelnika przyciąga m.in. bardzo zwięzła część teoretyczna, w której zaproponowano szeroko ujęty model środowiska mieszkaniowego. Jest to, po wielu latach szczegółowych badań empirycznych, pewna próba syntetycznego spojrzenia na geograficzne badania mieszkalnictwa obejmująca cztery główne, powiązane ze sobą dziedziny, tj. środowisko mieszkaniowe, przestrzeń mieszkaniową, warunki mieszkaniowe oraz potrzeby i preferencje mieszkaniowe. Przyjęto założenie systemowe, że badania geograficzne środowiska mieszkaniowego obejmują złożony układ sześciu podstawowych elementów, tj. terenów, zasobów, budownictwa, polityki i gospodarki mieszkaniowej oraz użytkowników mieszkań. Wszystkie wymienione elementy powiązane są wzajemnymi relacjami, ponieważ żaden z nich nie funkcjonuje w pełni samodzielnie, niezależnie od pozostałych. Tak określone środowisko mieszkaniowe powiązane jest układem złożonych relacji z otoczeniem (stanowiącym determinanty jego funkcjonowania) obejmującym położenie geograficzne i warunki przyrodnicze, czynniki historyczne i polityczne, gospodarcze, społeczne i kulturowe (ryc. 2). Środowisko mieszkaniowe może być badane w ujęciu statycznym lub dynamicznym. Analizy przestrzenne środowiska mieszkaniowego obejmują kierunki i dynamikę przemian poszczególnych jego elementów, w tym także waloryzację i typologię przestrzenną oraz rejonizację terenów, zasobów i warunków mieszkaniowych. Przestrzeń mieszkaniowa, będąca formą istnienia i przekształceń terenów i zasobów mieszkaniowych w granicach przestrzeni społeczno-ekonomicznej, składa się z przestrzeni zajmowanej przez tereny mieszkaniowe oraz zabudowę mieszkaniową i ich użytkowników, a także z podmiotów prowadzących działalność w zakresie budownictwa mieszkaniowego i gospodarki mieszkaniowej oraz relacji przestrzennych zachodzących między nimi. Dla badań geograficznych ważne są analizy terenów mieszkaniowych, które obejmują studia ich dyfuzji przestrzennej, intensywności pionowej i poziomej ich użytkowania oraz ich funkcję, fizjonomię i własność wraz z obrotem rynkowym gruntami mieszkaniowymi i działkami budowlanymi oraz otaczającą je infrastrukturę społeczną i techniczną. Warunki mieszkaniowe w tej książce określono zgodnie z terminologią wprowadzoną w opracowaniu współautorskim (Dzieciuchowicz, Stolarczyk, Suliborski 1972), co omówiono wcześniej.

Problematyka mieszkalnictwa w badaniach Profesora Jerzego Dzieciuchowicza 121 ŚRODOWISKO MIESZKANIOWE CZYNNIKI KSZTAŁTUJĄCE ŚRODOWISKO MIESZKANIOWE POŁOŻENIE GEOGRAFICZNE I WARUNKI PRZYRODNICZE CZYNNIKI HISTORYCZNE I POLITYCZNE CZYNNIKI DEMOGRAFICZNE I SPOŁECZNE CZYNNIKI GOSPODARCZE CZYNNIKI KULTUROWE KOMPONENTY ŚRODOWISKA MIESZKANIOWEGO TERENY MIESZKANIOWE DZIAŁKI MIESZKANIOWE INTENSYWNOŚĆ PIONOWA UŻYTKOWANIA INTENSYWNOŚĆ POZIOMA UŻYTKOWANIA FUNKCJE, FIZJONOMIA I WŁASNOŚĆ INFRASTRUKTURA TECHNICZNA I SPOŁECZNA BUDYNKI MIESZKALNE MIESZKANIA BUDYNKI WIELORODZINNE BUDYNKI JEDNORODZINNE BUDYNKI ZAGRODOWE BUDOWNICTWO MIESZKANIOWE BUDOWNICTWO INDYWIDUALNE BUDOWNICTWO DEWELOPERSKIE BUDOWNICTWO KOMUNALNE BUDOWNICTWO ZAKŁADOWE BUDOWNICTWO TBS I INNE GOSPODARKA MIESZKANIOWA POLITYKA MIESZKANIOWA UŻYTKOWNICY MIESZKAŃ WŁAŚCICIELE MIESZKAŃ LOKATORZY POTRZEBY MIESZKANIOWE PREFERENCJE MIESZKANIOWE WARUNKI ZEWNĘTRZNE GĘSTOŚĆ LUDNOŚCI INTENSYWNOŚĆ ZABUDOWY MIESZKANIOWEJ WIELKOŚĆ I WŁASNOŚĆ DZIAŁEK MIESZKANIOWYCH DOSTĘPNOŚĆ USŁUG PODSTAWOWYCH DOSTĘPNOŚĆ KOMUNIKACYJNA DOSTĘPNOŚĆ TERENÓW REKREACJI I WYPOCZYNKU ZAGROŻENIE PRZESTĘPCZOŚCIĄ W MIEJSCU ZAMIESZKANIA WARUNKI MIESZKANIOWE OBIEKTYWNE SUBIEKTYWNE KONWERSJA WARUNKI WEWNĘTRZNE WIEK I STAN TECHNICZNY ZABUDOWY MIESZKANIOWEJ RODZAJ ZABUDOWY MIESZKANIOWEJ WŁASNOŚĆ MIESZKAŃ WIELKOŚĆMIESZKAŃ WYPOSAŻENIE MIESZKAŃ ZALUDNIENIE MIESZKAŃ KOSZTY UTRZYMANIA MIESZKAŃ Ryc. 2. Model środowiska mieszkaniowego według J. Dzieciuchowicza (2011) Potrzeby mieszkaniowe należą do kategorii najważniejszych potrzeb ludzkich. Określa je rozmiar efektywnego popytu na mieszkania (ujęcie liberalne) lub stosunek liczby gospodarstw domowych i mieszkań (ujęcie normatywne) informujący o rozmiarach zaspokojenia lub niezaspokojenia potrzeb mieszkaniowych. Potrzeby mieszkaniowe są zmienne w czasie i przestrzeni, w wysokim stopniu zindywidualizowane i uzależnione od cech demograficznych, społecznych, ekonomicznych i kulturowych. Preferencje mieszkaniowe oznaczają przedkładanie przez określone gospodarstwo domowe jednego mieszkania nad inne, a więc dotyczą wyboru lokalu, rodzaju zabudowy, ich otoczenia społeczno-ekonomicznego (infrastruktura, sąsiedztwo itp.) i są uwarunkowane wieloma zmiennymi (demograficznymi, społecznymi, ekonomicznymi, kulturowymi, przestrzennymi, wyobrażeniami itp.). Tak zarysowana problematyka badań geograficznych mieszkalnictwa bardzo trudno poddaje się badaniom kompleksowym (pełnym), natomiast dużo łatwiej badać można z osobna każdy z wymienionych elementów tego układu, co zaprezentowano w części empirycznej książki.

122 Andrzej Matczak 1.5. PODSUMOWANIE Geografowie z ośrodka łódzkiego przeprowadzili szereg studiów inwentaryzacji urbanistycznej w miastach Śląska Opolskiego, Kielc i Łodzi. Na ich podstawie przedstawiono szereg opracowań dotyczących zróżnicowania przestrzennego i szczegółowej rejonizacji warunków mieszkaniowych w paru miastach Śląska Opolskiego, centrum Kielc oraz w Łodzi. Zdefiniowano pojęcie środowiska mieszkaniowego i zaproponowano systemowe podejście do jego badań. Badania te oparto na bezpośrednich kwerendach terenowych oraz na materiałach Narodowych Spisów Powszechnych (NSP). W badaniach tych aktywny udział brał Profesor Jerzy Dzieciuchowicz. Problematyka mieszkalnictwa, a zwłaszcza rejonizacja warunków mieszkaniowych w Łodzi, stanowi w dorobku naukowym Profesora ważny nurt badawczy w okresie 1972 2012. Przeprowadzone w tym okresie studia empiryczne podsumowuje propozycją badań mieszkalnictwa w postaci szeroko ujętego modelu środowiska mieszkaniowego. LITERATURA Adamczewska-Wejchert H., 1977, Zasady budowy miast, Arkady, Warszawa. Bachvarov M., 2005, Osiedla zamknięte getta z wyboru [w:] Jażdżewska I. (red.), Współczesne procesy urbanizacji i ich skutki, XVIII Konwersatorium Wiedzy o Mieście, Łódź, s. 235 244. Bartosiewicz S., 1976, Ekonometria. Technologia ekonometrycznego przetwarzania danych, PWE, Warszawa. Dzieciuchowicz J., 1972, Warunki mieszkaniowe w Niemodlinie, Opolskie Roczniki Ekonomiczne 4, s. 215 234. Dzieciuchowicz J., Stolarczyk B., Suliborski A., 1972, Warunki mieszkaniowe Kielc w ujęciu przestrzennym. Zeszyty Naukowe UŁ 2(49), s. 37 65. Dzieciuchowicz J., 1974a, Rozwój budownictwa mieszkaniowego w Łodzi w latach 1945 1965 oraz jego wpływ na zmiany warunków mieszkaniowych ludności, Zeszyty Naukowe UŁ 2(55), s. 31 47. Dzieciuchowicz J., 1974b, Zabudowa mieszkaniowa Prudnika, Zeszyty Naukowe UŁ 2(55), s. 79 94. Dzieciuchowicz J., 1975, Kształtowanie warunków środowiska mieszkaniowego wielkiego miasta na przykładzie Łodzi, XIII Ogólnopolski Zjazd PTG, Tezy i streszczenia referatów, Łódź, s. 66 68. Dzieciuchowicz J., 1976, Szczegółowa rejonizacja warunków mieszkaniowych ludności Łodzi w roku 1970, Acta Universitatis Lodziensis 2(7), s. 3 40. Dzieciuchowicz J., 1979, Kształtowanie warunków mieszkaniowych wielkiego miasta na przykładzie Łodzi, Acta Universitatis Lodziensis 2(21), s. 69 79. Dzieciuchowicz J., 1980, Kompleksowa rejonizacja warunków mieszkaniowych ludności wielkiego miasta (przykład Łodzi), Acta Universitatis Lodziensis 2(22), s. 21 38.

Problematyka mieszkalnictwa w badaniach Profesora Jerzego Dzieciuchowicza 123 Dzieciuchowicz J., 1999, Ewolucja i typologia przestrzenna budownictwa mieszkaniowego w Łodzi [w:] Nauki geograficzne a edukacja społeczna, Region Łódzki 2, PTG UŁ, Łódź, s. 89 95. Dzieciuchowicz J., 2000, Spatial structure and typology of co-operative housing in Łódź [w:] Contemporary Role of the Service Sector, Przestrzeń Społeczeństwo Gospodarka, Studia i Materiały KGPiPP UŁ 5, Abstract of the Conference, s. 96 100. Dzieciuchowicz J., 2002, Zasoby mieszkaniowe Łodzi: rozwój, struktura przedmiotowa i przestrzenna, Acta Universitatis Lodziensis. Folia Geographica Socio-Oeconomica 4, Wydawnictwo UŁ, Łódź, s. 47 65. Dzieciuchowicz J., 2005, Spółdzielcze budownictwo mieszkaniowe w Łodzi struktura i typologia przestrzenna, Acta Universitatis Lodziensis. Folia Geographica Socio- -Oeconomica 6, Wydawnictwo UŁ, Łódź, s. 69 94. Dzieciuchowicz J., 2007a, Budownictwo komunalne w Łodzi struktura przestrzenna, Acta Universitatis Lodziensis. Folia Geographica Socio-Oeconomica 8, Wydawnictwo UŁ, Łódź, s. 103 125. Dzieciuchowicz J., 2007b, Waloryzacja i typologia przestrzenna budownictwa komunalnego w Łodzi, Acta Universitatis Lodziensis. Folia Geographica Socio-Oeconomica 8, Wydawnictwo UŁ, Łódź, s. 127 136. Dzieciuchowicz J., 2008, Obrót nieruchomościami gruntowymi na terenie Łodzi, Acta Universitatis Lodziensis. Folia Geographica Socio-Oeconomica 9, Wydawnictwo UŁ, Łódź, s. 123 146. Dzieciuchowicz J., 2011a, Środowisko mieszkaniowe wielkiego miasta. Przykład Łodzi, Wydawnictwo UŁ, Łódź, 219 s. Dzieciuchowicz J., 2011b, Społeczne budownictwo mieszkaniowe w Łodzi rozwój, zasoby mieszkaniowe i ich użytkownicy [w:] Dzieciuchowicz J. (red.), Współczesne przemiany środowiska mieszkaniowego wybrane problemy, Space Society Economy 10, Wydawnictwo UŁ, Łódź, s. 115 141. Dzieciuchowicz J., 2012, Valorization and spatial typology of Łódź s residential resources during the transformation period [w:] Dzieciuchowicz J., Groeger L. (red.), Kształtowanie przestrzeni mieszkaniowej miast. Shaping the Urban Residential Area, Space Society Economy 11, Department of Spatial Economy and Spatial Planning, Wydawnictwo UŁ, s. 35 47. Dzieciuchowicz J., Groeger L. (red.), 2012, Kształtowanie przestrzeni mieszkaniowej miast. Shaping the urban residential area, Space Society Economy 11, Wydawnictwo UŁ, Łódź, 236 s. Dutkowski M., Sagan I., 1987, O zróżnicowaniu morfologicznym przestrzeni mieszkaniowej Sopotu, Rocznik Sopocki 1982 1984, Sopot. Gotowski R., 2008, Struktura funkcjonalno-przestrzenna Bydgoszczy, Rękopis rozprawy doktorskiej, IGMiT UŁ, Łódź. Gray F., 1975, Non-explanation in urban geography, Area 7, s. 228 234. Tłumaczenie polskie w: Przegląd Zagranicznej Literatury Geograficznej, 1980, z. 1, s. 48 60. Groeger L., 2004, Waloryzacja przestrzeni mieszkaniowej w opiniach klientów łódzkich biur obrotu nieruchomościami, Wydawnictwo UŁ, Łódź, 127 s.

124 Andrzej Matczak Groeger L., 2013, Zróżnicowanie i wartościowanie przestrzeni mieszkaniowej na przykładzie miast województwa łódzkiego, Wydawnictwo UŁ, Łódź, 255 s. Harvey D., 1973, Social justice and the city, Edward Arnold, London. Harvey D., 1975, Class structure in a capitalist society and the theory of residential differentiation [w:] Peel R., Chisholm M., Haggett P. (red.), Processes in physical and human geography, Heinemann, London, s. 354 369. Tłumaczenie polskie w: Przegląd Zagranicznej Literatury Geograficznej, 1980, z. 1, s. 38 47. Jałowiecki B., 1968, Osiedle i miasto. Studium socjologiczno-urbanistyczne jednostek mieszkaniowych Wrocławia, Warszawa. Johnston R.J., 1977, Urban geography; city structures, Progress in Human Geography 1(1), s. 118 129. Tłumaczenie polskie w: Przegląd Zagranicznej Literatury Geograficznej, 1980, z. 1, s. 21 37. Kaczmarek S., 1996, Struktura przestrzenna warunków zamieszkania w Łodzi, Szlakami Nauki 23, ŁTN, Łódź, 85 s. Kucharska M., 1974, Struktura demograficzna i zatrudnienie mieszkańców osiedla Teofilów A w Łodzi, Zeszyty Naukowe UŁ 2, Nauki Matematyczno-Przyrodnicze, 55, s. 49 64. Liszewski S., 1971, Studia inwentaryzacji urbanistycznej miast. Zakres i metody pracy, Opolskie Roczniki Ekonomiczne 3 (1970 71), Polskie Towarzystwo Ekonomiczne. Oddział w Opolu, Opole, s. 257 261. Liszewski S., 1995, Zróżnicowane przestrzenne poziomu i jakości warunków życia ludności w aglomeracjach miejskich (program badań, pierwsze wyniki), Acta Universitatis Lodziensis. Folia Geographica 20, Wydawnictwo UŁ, Łódź. Madurowicz M. (red.), 2007, Percepcja współczesnej przestrzeni miejskiej, Wydawnictwo UW, Warszawa. Marcińczak S., 2004, Ocena warunków zamieszkania w opinii mieszkańców osiedla im. M. Mireckiego w Łodzi [w:] Jażdżewska I. (red.), Zróżnicowanie warunków życia ludności w mieście, XVII Konwersatorium Wiedzy o Mieście, Wydawnictwo UŁ, Łódź. Marszał T., 1999, Budownictwo mieszkaniowe w latach dziewięćdziesiątych zróżnicowanie przestrzenne i kierunki rozwoju, Biuletyn KPZK PAN 190, Warszawa. Mierzejewska L., 2006, Osiedla zamknięte jako nowe przestrzenie miast polskich (przykład Poznania) [w:] Jażdżewska I. (red.), Nowe przestrzenie w mieście, ich organizacja i funkcje, XIX Konwersatorium Wiedzy o Mieście, Łódź, s. 311 320. Milewska-Osiecka K., 2010, Budownictwo mieszkaniowe w aglomeracji łódzkiej (zróżnicowanie i struktura przestrzenna po roku 1994), Łódź. Ogrodowczyk A., 2011, Polityka przestrzenna a rozwój budownictwa mieszkaniowego po 1990 roku na przykładzie małych miast w województwie łódzkim, Acta Universitatis Lodziensis. Folia Geographica Socio-Oeconomica 11, Wydawnictwo UŁ, Łódź, s. 167 186. Pączka S., 1971, Działalność geografów Uniwersytetu Łódzkiego w województwie opolskim w latach 1958 1968, Studia Społeczno-Ekonomiczne 2, s. 261 273.

Problematyka mieszkalnictwa w badaniach Profesora Jerzego Dzieciuchowicza 125 Przesmycka E., Pytlarz E., 2006, Współczesne standardy w budownictwie mieszkaniowym w Polsce [w:] Tokajuk A., Zaniewska H. (red.), Tendencje w kształtowaniu zabudowy mieszkaniowej współczesnych miast, Wydział Architektury Politechniki Białostockiej, Białystok. Suliborski A., 1970, Struktura przestrzenna osiedla mieszkaniowego Julianów w Łodzi, Zeszyty Naukowe UŁ 2, Nauki Matematyczno-Przyrodnicze 38 Geografia Ekonomiczna, s. 91 108. Suliborski A., 1976, Środowisko mieszkaniowe miasta jako przedmiot badań geografii osadnictwa, Acta Universitatis Lodziensis 2(7). Szafrańska E., 2010, Przemiany struktury społeczno-przestrzennej i funkcjonalnej wielkich zespołów mieszkaniowych w mieście postsocjalistycznym. Przykład Łodzi, Studia Miejskie 2, Wydawnictwo UO, Opole. Szafrańska E., 2011, Wielkie osiedla mieszkaniowe w okresie transformacji próba diagnozy i kierunki przemian na przykładzie Łodzi [w:] Osiedla blokowe w strukturze przestrzennej miast, XXIII Konwersatorium Wiedzy o Mieście, Wydawnictwo UŁ, Łódź. Szafrańska E., 2012, Niechciane dziedzictwo, czyli wielkie zespoły mieszkaniowe w strukturze społeczno-przestrzennej postsocjalistycznej Łodzi, Acta Universitatis Lodziensis, Folia Sociologica 36, Wydawnictwo UŁ, Łódź. Szkurłat E., 2000, Akceptacja miejsca zamieszkania w Łodzi, Warszawie, Krakowie studium porównawcze [w:] Jażdżewska I. (red.), Miasto postsocjalistyczne, organizacja przestrzeni miejskiej i jej przemiany, XIII Konwersatorium Wiedzy o Mieście, Łódź, s. 215 222. Szmytkowska M., 2004, Warunki mieszkaniowe jako istotny wyznacznik społeczno- -przestrzennej polaryzacji miast [w:] Jażdżewska I. (red.), Zróżnicowanie warunków życia w mieście, XVII Konwersatorium Wiedzy o Mieście, Łódź, s. 215 225. Turowski J., 1979, Środowisko mieszkalne w świadomości ludności miejskiej, Ossolineum, Wrocław. Węcławowicz G., 1980, Kierunki badań struktur społeczno-przestrzennych w geografii miast, Przegląd Geograficzny 53(4), s. 809 815. ABSTRACT In Poland after World War II the inventory of the overall condition of houses and flats in cities and towns was made as a part of the study of urban inventory. The Łódź center of geographical sciences contributed to this study actively. Geographers from the Łódź center carried out a series of urban inventory studies in the cities and towns of Opole Silesia and in Kielce and Łódź. On the basis of these studies, a series of monographs concerning the spatial diversity and detailed zoning of housing conditions in several cities and towns of Opole Silesia, in the center of Kielce and in Łódź was presented. The studies were based on direct fieldwork surveys and on data coming from the national censuses. Professor Jerzy Dzieciuchowicz participated actively in all these studies. The issue of housing, and particularly the zoning of housing conditions in Łódź, constituted an important field of research conducted by

126 Andrzej Matczak Professor in the period from 1972 to 2012. The presentation of a systemic proposal for such research summarizes the empirical studies carried out in this period. The above-mentioned proposal took the form of the model of housing environment. KEYWORDS: city, housing, zoning of housing conditions

STANISŁAW CIOK Uniwersytet Wrocławski Wydział Nauk o Ziemi i Kształtowania Środowiska Instytut Geografii i Rozwoju Regionalnego, Zakład Zagospodarowania Przestrzennego 2 BUDOWNICTWO MIESZKANIOWE W STREFIE PODMIEJSKIEJ WROCŁAWIA HOUSING IN THE SUBURBAN ZONE OF WROCŁAW Artykuł wpłynął do redakcji 05.11.2013 r.; po recenzjach zaakceptowany 10.03.2014 r. CIOK S., 2014, Budownictwo mieszkaniowe w strefie podmiejskiej Wrocławia [w:] Klima E. (red.), Ludność, Mieszkalnictwo, Usługi w 70. rocznicę urodzin Profesora Jerzego Dzieciuchowicza. Population, Housing, Services 70 th Anniversary of Professor Jerzy Dzieciuchowicz, Space Society Economy 13, Department of Population and Services Studies, Wydawnictwo Uniwersytetu Łódzkiego, Łódź, s. 127 147. /ISSN 1733-3180/ Prof. zw. dr hab. Stanisław Ciok, Uniwersytet Wrocławski, Instytut Geografii i Rozwoju Regionalnego, Zakład Zagospodarowania Przestrzennego, ul. Kuźnicza 49/55, 50-138 Wrocław; e-mail: ciok@geogr.uni.wroc.pl STRESZCZENIE Strefy podmiejskie dużych miast ulegają znacznym zmianom w zakresie gęstości i metod zagospodarowania przestrzennego. Metoda zagospodarowania rolniczych obszarów wiejskich wykorzystywana do dziś, której charakter jest jednolity na przestrzeni całego kraju, pod względem napływu ludności, dużego ruchu budowlanego, pojawiania się różnych inwestorów, nowych funkcji nierolniczych itd. zmienia obraz obszarów wiejskich, przeważnie na modłę miejską. W artykule skupiono się na analizie ruchu budowlanego w strefie podmiejskiej Wrocławia. Na obszarze tym ruch budowlany rozwija się najdynamiczniej (w okresie 2008 2009 aż 44,4% wszystkich budynków mieszkalnych realizowanych na obszarach wiejskich

128 Stanisław Ciok województwa dolnośląskiego zostało wzniesionych i oddanych do użytku w 9 gminach bezpośrednio graniczących z Wrocławiem). Analiza ruchu budowlanego oraz zmian morfologii osiedli wywołanych tym procesem została poprzedzona analizą sytuacji demograficznej. Problem zarządzania mieszkaniowego nie może zostać poddany analizie bez odniesienia go do sytuacji demograficznej oraz procesów ją tworzących. Ruch budowlany jest ściśle powiązany z sytuacją demograficzną. Jest to szczególnie znaczące w przypadku województwa dolnośląskiego, gdzie bieżąca sytuacja demograficzna jest pokłosiem wielu historycznych, społecznych, ekonomicznych oraz politycznych zjawisk i procesów, nierzadko odmiennych od tych zachodzących na innych obszarach kraju. SŁOWA KLUCZOWE: ruch budowlany, strefa podmiejska, suburbanizacja 2.1. WPROWADZENIE Gospodarka mieszkaniowa, jako jeden z najważniejszych elementów decydujących o warunkach życia mieszkańców, stanowi w województwie dolnośląskim znaczną część majątku trwałego. Majątek ten w okresie powojennym, w porównaniu z innymi regionami kraju, wzrastał bardzo wolno z uwagi na zastaną, czasami nienaruszoną substancję mieszkaniową (np. region Sudetów). Na warunki mieszkaniowe ludności regionu dolnośląskiego duży wpływ miała więc sytuacja przejęta po wojnie. Uciekająca czy wysiedlona ludność niemiecka pozostawiła swoje domostwa, które następnie zajmowane były przez ludność polską napływającą na te tereny w ramach akcji ich zasiedlania i zagospodarowania. Zasiedlane mieszkania były zdecydowanie lepsze niż dotychczasowe domostwa ludności napływającej z centralnej czy wschodniej Polski; były to na ogół domy murowane, o trwałej konstrukcji, z materiałów niepalnych, o dużym metrażu i wyższym standardzie, często podłączone do sieci gazowej, wodociągowej, kanalizacyjnej i wyposażone w ubikację czy łazienkę. Nic więc dziwnego, że region ten, w pierwszych latach powojennych, posiadał bardzo korzystną sytuację mieszkaniową, a warunki zamieszkania należały do najlepszych w Polsce. Z upływem lat, na skutek rozwoju budownictwa mieszkaniowego, poprawie uległy warunki mieszkaniowe. Również w regionie obserwować można dalszą poprawę sytuacji w tym względzie, jednak proces ten przebiegał tu wolniej niż na innych terenach kraju i uznać należy go za wysoce niewystarczający. Liczba oddanych do użytku mieszkań w sposób drastyczny odbiegała od średniego poziomu w kraju. Ponadto niewystarczająca liczba mieszkań wybudowanych w regionie nie rozkłada się równomiernie na całym jego terytorium. Jak wynika z bliższej analizy zdecydowana większość oddanych do użytku mieszkań skupiała się głównie w strefie podmiejskiej większych miast.

Budownictwo mieszkaniowe w strefie podmiejskiej Wrocławia 129 Strefy podmiejskie dużych miast w historii swojego rozwoju przechodziły różne okresy, które charakteryzowały się zróżnicowanym tempem i jakością zmian (Lisowski 2010; Maik 1985; i in.). Jedne z największych przekształceń dokonują się obecnie, a zapoczątkowane zostały przez procesy transformacji systemu społeczno-ekonomicznego w kraju po 1990 r. Wprowadzenie gospodarki rynkowej, samorządności na szczeblu gminy, a ostatnio pojawienie się korzyści płynących z wejścia Polski do Unii Europejskiej i in. spowodowały w strefach podmiejskich: a) głębokie przemiany struktur demograficznych i społecznych, b) przekształcenia w strukturze gospodarczej; obszary te stały się miejscem wysokiej aktywności gospodarczej (pozarolniczej), c) daleko idące zmiany w użytkowaniu ziemi i zagospodarowaniu przestrzennym (Liszewski 1995). Te trzy płaszczyzny przekształceń (społeczna, ekonomiczna i przestrzenna) w strefach podmiejskich dużych miast są przedmiotem wielu analiz w bogatej literaturze przedmiotu. Zmiany te wywołane są zarówno pod wpływem silnego oddziaływania samego dużego miasta (proces suburbanizacji), jak i zmian wywołanych przez lokalizację działalności gospodarczej (pozarolniczej) na terenach wiejskich (proces semiurbanizacji). Ograniczając się tylko do kwestii mieszkaniowych stwierdzić należy, że obok problemów ludnościowych to właśnie ta problematyka jest najczęściej rozważana w badaniach stref podmiejskich, stąd też i literatura jest bogata. Szczególnie dużo uwagi tej problematyce poświęcił ośrodek łódzki, a zwłaszcza J. Dzieciuchowicz, który badał warunki mieszkaniowe w miastach różnej wielkości, od miast małych: Niemodlin (1972) i Prudnik (1974), przez średnie, np.: Kielce (1972 ) do dużych metropolii, gdzie najwięcej miejsca w swych badaniach poświęcił Łodzi (np.: 1974, 1976, 1979, 1980, 1999, 2002, 2005, 2007, 2009, 2011). Problematyka środowiska mieszkaniowego wszechstronnie i wyczerpująco analizowana jest również przez J. Dzieciuchowicza i Jego Współpracowników w bardzo interesującej serii wydawniczej Przestrzeń Społeczeństwo Gospodarka wydawanej przez Katedrę Gospodarki Przestrzennej i Planowania Przestrzennego Uniwersytetu Łódzkiego 1 (por. nr 10, 11). Obszarem badań jest otoczenie Wrocławia, które różni się od stref podmiejskich innych dużych miast polskich. Wynika to m.in. z faktu, że obszary te poza urbanizacją w płaszczyźnie przestrzenno-archtektonicznej w pozostałych aspektach (demograficznym, społecznym, funkcjonalnym) mogły się rozwijać dopiero po wojnie, od momentu zasiedlenia i zagospodarowania tych ziem, gdy tymczasem strefy podmiejskie innych dużych miast w kraju charakteryzują się 1 1. października 2013 r. Katedra zmieniła nazwę na Katedrę Studiów Ludnościowych i Badań nad Usługami.

130 Stanisław Ciok ciągłością procesów urbanizacyjnych od dłuższego czasu (Ciok 1992). Obecnie jednak strefa podmiejska Wrocławia należy do jednych z najdynamiczniej rozwijających się stref w kraju. 2.2. DEMOGRAFICZNE UWARUNKOWANIA ROZWOJU BUDOWNICTWA MIESZKANIOWEGO Problematykę gospodarki mieszkaniowej nie sposób rozpatrywać w oderwaniu od sytuacji ludnościowej, jak i kształtujących ją procesów. To głównie uwarunkowania demograficzne decydują o wielkości ruchu budowlanego. Obecna sytuacja demograficzna w województwie dolnośląskim jest wynikiem wpływu wielu zjawisk i procesów historycznych, społecznych, ekonomicznych, politycznych, często różniących ten region od pozostałych w kraju. Obszar województwa dolnośląskiego zamieszkiwało w 2010 r. blisko 2,9 mln osób, z czego 861 tys. na wsi. O ile pod względem wielkości zaludnienia całego województwa, dolnośląskie plasuje się wysoko (5 miejsce w kraju), to w przypadku obszarów wiejskich dopiero na 7 miejscu. Ta niższa pozycja w kraju wynika z wysokiego stopnia urbanizacji; ponad 70% ludności województwa mieszka w miastach, tj. ponad 10% więcej niż średnio w kraju). Ludność w województwie dolnośląskim rozmieszczona jest nierównomiernie, największe jej skupiska, poza miastami, znajdują się w ich otoczeniu, zwłaszcza miast dużych. (ryc. 1). Takie rozmieszczenie ludności jest efektem i przyczyną suburbanizacji i determinuje rozmieszczenie zasobów mieszkaniowych, jak i intensywność ruchu budowlanego. Polska od kilkunastu lat wchodzi w nową fazę urbanizacji. Zmienia się kierunek migracji wewnętrznych ludności; coraz więcej mieszkańców miast przenosi się na wieś. Jak pokazują statystyki liczba ludności wiejskiej na Dolnym Śląsku w latach 1999 2009 wzrosła o 3%, ale już we wsiach powiatu wrocławskiego aż o ponad 20%. Jeszcze wyższe tempo rozwoju wykazywały poszczególne wsie bezpośrednio sąsiadujące z Wrocławiem. Dla przykładu w ciągu zaledwie kilku lat (2001 2007) liczba ludności wsi Bielany Wrocławskie zwiększyła się z 1 255 mieszkańców do 2 364 (tj. aż o 88%); jeszcze więcej we wsi Wysoka z 584 do1 229 (tj. o 109%) itp. Bardzo szybki wzrost liczby ludności wiejskiej jest efektem napływu migracyjnego, zwłaszcza z Wrocławia. Gminy wiejskie od wielu lat wykazują dodatnie saldo migracji z tendencją wzrostową (ryc. 2). Najwyższe wskaźniki dodatniego salda migracji wykazują wsie pierwszego pierścienia gmin wiejskich sąsiadujące z Wrocławiem, natomiast w miarę oddalania się wartość jego maleje (ryc. 3).

Budownictwo mieszkaniowe w strefie podmiejskiej Wrocławia 131 WROCŁAW 0 10 20 km Miasta 41 57 68 92 Ryc. 1. Gęstość zaludnienia terenów wiejskich na obszarze województwa dolnośląskiego w 2010 r. Źródło: S. Ciok, D. Ilnicki (2012) Jakie są przyczyny tak dużych migracji na wieś? W literaturze geograficznej i socjologicznej, jak i badaniach terenowych wskazuje się na wiele przyczyn natury społecznej, ekonomicznej, kulturowej. Niewątpliwie proces ten związany jest z bogaceniem się społeczeństwa i poszukiwaniem lepszych warunków życia (zamieszkania), gdzie można mieszkać na wsi po miejsku (ze wszystkimi wygodami), ale bez kłopotów związanych z uciążliwością życia miejskiego. Dzisiaj dla wielu rodzin nie jest pełnią szczęścia otrzymanie mieszkania w wielkim bloku, jak to było do niedawna. Wraz ze wzrostem statusu społecznego i ekonomicznego wzrastają potrzeby i standard życia mieszkańców. Już na początku tej dekady, kiedy proces napływu ludności do wsi podmiejskich Wrocławia nie był jeszcze tak duży, na główną przyczynę zmiany miejsca zamieszkania wskazywano: zmianę standardu życia na wyższy, posiadanie własnej działki budowlanej, zawarcie związku małżeńskiego, zmianę miejsca pracy i in.

132 Stanisław Ciok 50 40 30 20 10 Kobierzyce Długołęka Kąty Wrocławskie Czernica Miękinia Św. Katarzyna Oborniki Śl. Żórawina Wisznia Mała 0-10 -20 1990 1992 1994 1996 1998 2000 2002 2004 2006 2008 Ryc. 2. Saldo migracji na obszarach wiejskich gmin podwrocławskich w latach 1990 2009 Źródło: M. Zathey (2005) 0 10 20 km Ludność przybyła po 1989 r. 3485 1880 ze wsi 275-10 -4 0 10 32 Miasta z miasta 8,7 10 15 20 25 Ryc. 3. Natężenie migracji w strefie podmiejskiej Wrocławia w 2008 r. oraz ludność przybyła po 1989 r. do gmin podmiejskich Wrocławia Źródło: M. Głaz (2010) Ludność przybyła w ogólnej liczbie mieszkańców (%)

Budownictwo mieszkaniowe w strefie podmiejskiej Wrocławia 133 Napływ ludności miejskiej na wieś niesie za sobą nie tylko zmiany statystyczne w liczbie mieszkańców czy strukturze demograficznej, ale i społeczne w stylu życia, zachowaniach. Różny jest też stopień asymilacji ludności napływowej w nowym miejscu zamieszkania. Z jednej strony dla wielu osób wieś stanowi jedynie sypialnię, a wszystkie pozostałe potrzeby (zawodowe, edukacyjne, zdrowotne, kulturalne, zaopatrzeniowe itp.) realizowane są w mieście. Z drugiej strony mamy przykłady i takich zachowań, gdzie aktywna grupa napływowa opanowuje samorządy lokalne i ma coraz większy wpływ na zagospodarowanie przestrzenne wsi, jej funkcje, życie mieszkańców, a co nie rzadko, zwłaszcza w początkowym okresie zasiedlenia, było przedmiotem konfliktów z ludnością miejscową. Duża dynamika i zakres przekształceń strukturalnych i funkcjonalnych wsi w strefach podmiejskich dużych miast wynika także z szybkiej i głębokiej dywersyfikacji gospodarki prowadzącej do wsi wielofunkcyjnej (Matczak, Szymańska 2000). Dywersyfikacja ta następuje przede wszystkim na skutek lokalizacji na ich terenie nowych pozarolniczych inwestycji produkcyjnych i usługowych, które zmieniają oblicze wsi (Hefner 2000; Rydz 2008). Co jest tego powodem? Obszary w otoczeniu wielkich miast stają się bardziej atrakcyjne dla lokalizacji dużych inwestycji (więcej wolnej przestrzeni, mniejsze rygory w zakresie ochrony środowiska, zazwyczaj dobra dostępność komunikacyjna, niższe ceny ziemi, bliskość instytucji naukowo-badawczych, duży rynek pracy wysoko wykwalifikowanych zasobów pracy, itp.). Takie warunki spełnia obszar w otoczeniu Wrocławia, stąd lokalizują tu swoją działalność duże firmy krajowe i zagraniczne powodując o wiele większe przekształcenia w strukturze wsi niż wpływy dużego miasta Wrocławia. Przykładem jest lokalizacja rozległego kompleksu produkcyjnego branży elektronicznej koncernu LG, jednego z największych na świecie, czy dużych centrów handlowo-usługowych. Lokalizacja tak dużych inwestycji produkcyjnych, jak i usługowych spowodowała znaczne zmiany w strukturze społeczno-zawodowej ludności wsi (poprzez lokalizację wspomnianego koncernu produkcyjnego branży elektronicznej i kompleksu handlowo-usługowego, na terenie gminy Kobierzyce przybyło w ostatnich latach blisko 9 tys. nowych pozarolniczych miejsc pracy), użytkowaniu ziemi, dotychczasowej strukturze produkcji agrarnej, zagospodarowaniu przestrzennym, itp. 2.3. RUCH BUDOWLANY W OBSZARZE METROPOLITALNYM WROCŁAWIA ZE SZCZEGÓLNYM UWZGLĘDNIENIEM STREFY PODMIEJSKIEJ Region dolnośląski należy do jednych z zasobniejszych w zasoby mieszkaniowe w Polsce. Województwo dolnośląskie pod tym względem z udziałem 8% zasobów krajowych zajmuje 5 miejsce po województwach silnie umiastowio-

134 Stanisław Ciok nych i zurbanizowanych, tj. mazowieckim, śląskim, wielkopolskim i małopolskim. Zasoby te rozmieszczone są w regionie nierównomiernie; największa część lokali mieszkalnych skupia się w obszarze metropolitalnym Wrocławia (41,1% zasobów województwa), a w samym Wrocławiu 32,9%. Są to zasoby, które w badanym obszarze w zdecydowanej większości należą do osób fizycznych i wspólnot mieszkaniowych (44,2%) oraz spółdzielni mieszkaniowych (33,1%) tab. 1. W porównaniu z innymi obszarami regionu, zasoby mieszkaniowe w obszarze metropolitalnym Wrocławia należą do najmłodszych (w samym Wrocławiu udział zabudowy przedwojennej wynosi ok. 32%, podczas gdy w rejonie Sudetów przekracza 50%). Zasoby mieszkaniowe w województwie dolnośląskim w 2011 r. Tabela 1 Obszar 1 2 3 4 5 6 7 8 Województwo 603 739 168 262 140 821 10 844 4 626 268 821 7 767 2 598 Podregion Wrocławski 50 091 14 387 10 447 1 623 646 29 587 515 886 Podregion m. Wrocław 198 534 67 875 43 347 1 802 1 063 80 218 2 841 1 388 Obszar metropolitalny 248 265 82 262 53 784 3 425 1 709 109 805 3 356 2 254 (%) Województwo 100,0 27,9 23,3 1,8 0,8 44,5 1,3 0,4 Obszar metropolitalny 100,0 33,1 21,7 1,4 0,7 44,2 1,4 0,9 Źródło: obliczenia własne na podstawie danych US we Wrocławiu. Własność: 1 ogółem, 2 spółdzielni mieszkaniowych, 3 gmin (komunalne), 4 zakładów pracy, 5 Skarbu Państwa, 6 wspólnot mieszkaniowych mieszkania osób fizycznych, 7 towarzystw budownictwa społecznego, 8 innych podmiotów. Zróżnicowane zasoby mieszkaniowe są głównie efektem zróżnicowanej aktywności budowlanej. Liczba pozwoleń na budowę oraz liczba oddawanych corocznie budynków i mieszkań wskazują, że region dolnośląski należy do jednych z dynamiczniej rozwijających się w kraju. W 2011 r. w woj. dolnośląskim oddano do użytku ponad 4,7 tys. budynków mieszkalnych, z czego aż 56,5% na obszarze metropolitalnym Wrocławia (ryc. 4). W zdecydowanej większości były to budynki indywidualne, przy czym we Wrocławiu, a także innych dużych miastach wzrasta udział, co jest zrozumiałe, budynków innych właścicieli (spółdzielni mieszkaniowych, towarzystw mieszkaniowych, zakładowych, itp. tab. 2).

Budownictwo mieszkaniowe w strefie podmiejskiej Wrocławia 135 BUDYNKI INWESTORÓW INDYWIDUALNYCH BUDYNKI DEWELOPERÓW 1 93 185 277 369 461 555 Ryc. 4. Budownictwo mieszkaniowe na obszarach wiejskich Dolnego Śląska w latach 2008 2009 Źródło: własność D. Ilnicki

136 Stanisław Ciok Podregiony i powiaty Budynki mieszkalne i mieszkania oddane do użytku w 2011 r. w województwie dolnośląskim (wg podregionów i powiatów) Tabela 2 Budynki oddane do użytku Mieszkania oddane do użytku w tym w tym ogółem indywidualne ogółem indywidualne ogółem w % ogółem w % 1 2 3 4 5 6 7 Województwo 4 742 4 192 88,4 10 543 4 905 46,5 Podregion Jeleniogórski 712 694 97,5 1 058 874 82,6 Pow. bolesławiecki 158 152 96,2 204 175 85,8 Pow. jaworski 47 47 100,0 77 77 100,0 Pow. jeleniogórski 142 136 95,8 208 195 93,8 Pow. kamiennogórski 45 45 100,0 60 49 81,7 Pow. lubański 79 79 100,0 130 97 74,6 Pow. lwówecki 51 50 98,0 66 54 81,8 Pow. zgorzelecki 98 98 100,0 104 104 100,0 Pow. złotoryjski 39 39 100,0 62 56 90,3 Podregion Legnicko- -Głogowski 715 685 95,8 1 319 827 62,7 Pow. głogowski 119 105 88,2 234 160 68,4 Pow. górowski 45 44 97,8 65 44 67,7 Pow. legnicki 136 136 100,0 140 134 95,7 Pow. lubiński 260 248 95,4 465 248 53,3 Pow. polkowicki 124 124 100,0 142 127 89,4 Podregion Wałbrzyski 636 608 95,6 915 697 76,2 Pow. dzierżoniowski 50 49 98,0 76 49 64,5 Pow. kłodzki 223 219 98,2 320 259 80,9 Pow. świdnicki 206 191 92,7 321 233 72,6 Pow. wałbrzyski 90 83 92,2 118 88 74,6 Pow. ząbkowicki 67 66 98,5 80 68 85,0 Podregion Wrocławski 2 304 1 971 85,5 3 499 2 199 62,5 Pow. milicki 86 86 100,0 93 93 100,0 Pow. oleśnicki 291 289 99,3 463 409 88,3 Pow. oławski 198 182 91,9 559 201 36,0 Pow. strzeliński 49 48 97,6 78 50 64,1 Pow. średzki 215 208 96,7 231 220 95,2 Pow. trzebnicki 259 233 90,0 475 243 51,2

Budownictwo mieszkaniowe w strefie podmiejskiej Wrocławia 137 Tabela 2 (c.d.) 1 2 3 4 5 6 7 Pow. wołowski 78 73 93,6 170 105 61,8 Pow. wrocławski 1 128 852 75,5 1 430 878 61,4 Podregion m. Wrocław 375 234 62,4 3 753 1 572 41,9 Miasta na prawach powiatu Jelenia Góra 53 48 90,6 147 67 45,6 Legnica 31 28 90,3 273 114 41,8 Wrocław 375 234 62,4 3 753 1 572 41,9 Źródło: obliczenia własne na podstawie danych GUS. Jakkolwiek na terenie strefy podmiejskiej dominuje zabudowa jednorodzinna, to coraz częściej pojawia się zabudowa wielorodzinna, budynki 2-, a nawet 3-kondygnacyjne o wysokim standardzie. Jest to związane z powstawaniem osiedli deweloperskich. Rozmieszczenie ich na obszarze podmiejskim jest zróżnicowane i zależne w głównej mierze od istnienia planów miejscowych, uzbrojenia terenu, dostępnością Wrocławia, skalą zainteresowania potencjalnych nabywców (Zathey 2005). Jak wynika z badań A. Leśniak (2011), w strefie podmiejskiej Wrocławia zabudowa wielorodzinna dopuszczona jest na terenie 99 miejscowości (ryc. 5), w których pod tego typu zabudowę przeznaczono ponad 22 tys. ha. Największy udział terenów przeznaczony pod zabudowę mieszkaniową jest w gminie Siechnice (blisko 40% jej obszaru), Czernica (blisko 30%) oraz Kąty Wrocł., Miękinia i Oborniki Śl. (po ok. 20%). Są to głównie gminy miejsko-wiejskie, gdzie zabudowa wielorodzinna skupia się przede wszystkim w miastach, natomiast wśród gmin wiejskich, najwięcej planów z zabudową wielorodzinną posiada gmina Długołęka i Kobierzyce (tab. 3). Tabela 3 Możliwości zabudowy terenów poszczególnych gmin wynikające z zapisów ich studiów Gmina Ludność Powierzchnia (w ha) Tereny przeznaczone pod zabudowę mieszkaniową ha % Pojemność obszaru (liczba mieszk.) Możliwa liczba ludności (w tys.) 1 2 3 4 5 6 7 Czernica 11 199 8 363 2 260 27,0 11 300 32 Długołęka 23 474 21 284 2 394 11,2 11 970 34 Kąty Wrocławskie 19 690 17 666 3 600 20,4 18 000 51 Kobierzyce 15 781 14 926 1 400 9,4 7 000 20

138 Stanisław Ciok Tabela 3 (c.d.) 1 2 3 4 5 6 7 Miękinia 12 661 17 948 3 500 19,5 17 500 50 Oborniki Śląskie 18 863 15 426 3 060 19,8 15 300 44 Siechnice 15 735 9 871 3 678 37,3 18 392 52 Wisznia Mała 8 763 10 336 1 464 14,2 7 320 21 Żórawina 8 727 12 027 712 5,9 3 560 10 Suma 134 893 127 847 22 068 17,3 110 324 314 Źródło: A. Leśniak (2011). OBORNIKI ŚLĄSKIE WISZNIA MAŁA MIĘKINIA DŁUGOŁĘKA WROCŁAW CZERNICA KĄTY WROCŁAWSKIE KOBIERZYCE ŻÓRAWINA SIECHNICE ŚW. KATARZYNA 0 5 10 km Miejscowość, w której miejscowy plan zagospodarowania przestrzennego umożliwia realizację zabudowy wielorodzinnej Ryc. 5. Miejscowości, w których miejscowy plan zagospodarowania przestrzennego umożliwia realizację zabudowy wielorodzinnej Źródło: A. Leśniak (2011)

Budownictwo mieszkaniowe w strefie podmiejskiej Wrocławia 139 O skali ruchu budownictwa mieszkaniowego lepiej świadczy liczba oddawanych do użytku mieszkań, w tym w odniesieniu do potrzeb wyrażonych liczbą mieszkańców czy liczbą zawartych małżeństw. W 2011 r. liczba oddanych do użytku mieszkań w województwie dolnośląskim wyniosła ponad 10,5 tys. (tab. 2), a już w następnym roku aż o 42,5% więcej (tj. ponad 15,0 tys.), co stanowiło 9,8% wszystkich mieszkań oddanych w całym kraju w tym roku. Dało to województwu dolnośląskiemu trzecie miejsce w kraju po województwie mazowieckim i małopolskim. Natomiast w ujęciu wewnątrz regionalnym widać jeszcze większą dominację obszaru metropolitalnego, a zwłaszcza metropolii Wrocławia w zakresie liczby oddanych mieszkań (ryc. 6). W 2011 r. udział tego pierwszego wyniósł 68,8%, a samego m. Wrocławia 35,6%. Rola Wrocławia jeszcze bardziej wzrosła w roku następnym, w którym oddano do użytku aż o 44% więcej mieszkań niż w 2011 r. (tj. do 44,4%). Głogów Góra Polkowice Milicz Lubin Wołów Trzebnica Zgorzelec Lubań Lwówek Śl. Bolesławiec Legnica Złoyoryja Środa Śl. WROCŁAW Oleśnica Jawor Jelenia Góra Oława Świdnica Wałbrzych Dzierżoniów Strzelin Średnia powierzchnia mieszkań oddanych do użytku w latach 2002 2010 na 1000 mieszkańców Ząbkowice Śl. 225 520 1025 2057 Kłodzko Liczba mieszkań oddanych do użytku w latach 2002 2010 na 1000 mieszkańców 3,1 9,8 9,8 27,7 0 10 20 km Ryc. 6. Liczba i powierzchnia mieszkań oddanych do użytku w województwie dolnośląskim na 1 000 mieszkańców w latach 2002 2010 Źródło: Urząd Marszałkowski (2011)

140 Stanisław Ciok Jeszcze większa intensywność ruchu budowlanego występuje bezpośrednio w strefie podmiejskiej Wrocławia. Jak wskazują badania (Ciok 1992; Ilnicki 1996; Zathey 2005 i in.) jeszcze do niedawna intensywność ta miała charakter wyspowy, a największy ruch budowlany obserwowano wokół Wrocławia i w sąsiedztwie lokalnych ośrodków rozwoju, natomiast obecnie ma charakter powierzchniowy, a jego intensywność maleje w miarę oddalania się od miast i ciągów komunikacyjnych (Głaz 2010) ryc. 7. Rozwój mieszkalnictwa najsilniej rozwinął się w gminach bezpośrednio stycznych z granicą m. Wrocławia, tj. obszarach, gdzie powstało wiele tysięcy nowych miejsc pracy pozarolniczej. 1998 2008 0 10 20 km Liczba budynków mieszkalnych oddanych do użytku na 1000 mieszkańców obszarów wiejskich Liczba budynków mieszkalnych oddanych do użytku na 1000 mieszkańców obszarów wiejskich 3,7 1,8 0 Brak danych Miasta 14,5 7,2 0 Ryc. 7. Natężenie indywidualnego budownictwa mieszkaniowego w strefie podmiejskiej Wrocławia w latach 1998 i 2008 Źródło: M. Głaz (2010) 2.4. ZMIANY MORFOLOGICZNE SIEDLISK Strefy podmiejskie dużych miast są od kilkunastu lat obszarami radykalnych zmian w intensywności i sposobie ich zagospodarowania przestrzennego (Jakóbczyk-Gryszkiewicz 1998). Dotychczasowy, jednolity w swym wyrazie, sposób zagospodarowania wsi rolniczej pod wpływem napływu ludności, intensywnego ruchu budowlanego, pojawienia się różnych inwestorów i nowych funkcji pozarolniczych itp. zmienia oblicze wsi, często na modłę miejską (Bański 2008). Zmiany te są niekiedy bardzo szerokie i obejmują wiele elementów; polegają one m.in. na: a) intensyfikacji ruchu budowlanego (zwłaszcza mieszkanio-

Budownictwo mieszkaniowe w strefie podmiejskiej Wrocławia 141 wego, ze środków własnych ludności lub coraz częściej przez deweloperów budujących nie rzadko całe osiedla mieszkaniowe na sprzedaż por. rozdz. 1.3), b) przemianach morfologicznych osiedli wiejskich (prowadzących do zmian strukturalnych, tj. rodzaju elementów, ich wielkości, liczby, jak również sposobu łączenia w układy wyższe rangą; złożone czy wielokrotnie złożone ryc. 8), c) tworzeniu się większych całości przestrzennych w postaci zespołów osadniczych, czy zespołów produkcyjno-osadniczych, d) zmianach w sposobie zainwestowania wsi, stanu technicznego budynków, sposobu zorganizowania zabudowy, wielkości mieszkań, zagęszczenia na izbę czy wreszcie urządzeń komunalnych (jakość dróg, ich oświetlenia, sieci kanalizacyjnej, wodociągowej, gazowej), e) zmianach dotyczących standardu mieszkań (tj. wyposażenia w różnego rodzaju nowoczesne instalacje i urządzenia). 0 100 200 km Ryc. 8. Przykład tworzenia się układów złożonych w strukturze przestrzennej wsi Źródło: Internetowy serwis map powiatu wrocławskiego Najbardziej widoczne w krajobrazie osadniczym osiedli wiejskich są zmiany w strukturze morfologicznej osiedli, które polegają na: rozdrobnieniu działek siedliskowych i zagęszczeniu zabudowy (ryc. 9), zabudowy wzdłuż dróg polnych wychodzących z siedliska i w przedłużeniu jego głównej osi, powstaniu nowych, rozległych szeregów zabudowy do zagęszczonego siedliska, kosztem rozłogów pól, powstaniu nowych jednostek nierolniczych typu kolonii, osiedli zamkniętych (grodzonych) czy też powstaniu zabudowy nieregularnej, rozproszonej lub skupionej w formie przysiółków (ryc. 10).

142 Stanisław Ciok Ryc. 9. Przykład rozdrobnienia działek siedliskowych i zagęszczania zabudowy Źródło: Internetowy serwis map powiatu wrocławskiego Najintensywniej ruch budowlany rozwija się w pobliżu granic miasta i obszarach o dobrej dostępności komunikacyjnej (Marszał 1999). Jak już wspomniano, we wsiach zaledwie 9 gmin bezpośrednio sąsiadujących z granicami Wrocławia oddano do użytku w latach 2008 2009 aż 44,4% wszystkich budynków mieszkalnych, jakie zrealizowano na obszarach wiejskich województwa dolnośląskiego (ryc. 4). Wśród wybudowanych domów we wsiach podwrocławskich zdecydowaną przewagę stanowi budownictwo indywidualne (ponad 65%); pozostała część (ok. 35%) zrealizowana została przez deweloperów. Najbardziej widocznym elementem wprowadzającym zmiany w krajobrazie osiedli wiejskich, w strefie podmiejskiej dużych miast, są budynki willowe, które przybierają czasami charakter rezydencji, postawione przez indywidualnych inwestorów oraz całe osiedla mieszkaniowe niekiedy grodzone postawione przez deweloperów. O ile budynki inwestorów indywidualnych różnią się formą i wyglądem architektonicznym oraz postawione są na działkach różnej wielkości i kształcie (są to w zdecydowanej większości obiekty katalogowe, a każdy stara się wybrać projekt różniący się od pozostałych), to inwestycje deweloperskie zagospodarowywane są kompleksowo, stąd panuje tu większy ład przestrzenny (działki podobnej wielkości i kształcie, zabudowa utrzymana w podobnym stylu architektonicznym ryc. 10). Osiedla te położone są często w bardzo

Budownictwo mieszkaniowe w strefie podmiejskiej Wrocławia 143 atrakcyjnych miejscach, z dala od dróg przelotowych, w miejscach cichych, nie zanieczyszczonych, nie zatłoczonych, niekiedy blisko lasu, rzeczki, terenów rekreacyjnych. OSIEDLE ARKADIA 0 50 100 km OSIEDLE LEŚNE A 17 2 7 2 7 6 2 4 5 4 4 4 2 3 3 6 10 5 3 7 3 3 8 5 4 4 4 4 4 4 4 4 4 4 4 7 4 2 8 5 3 7 4 6 4 4 4 5 26 23 2 3 3 3 3 2 3 4 4 4 4 8 5 4 4 5 5 4 4 4 5 6 2 3 3 2 2 2 2 2 3 5 5 4 4 4 5 9 4 30 18 4 2 4 2 2 2 3 5 4 4 4 4 2 9 2 3 2 2 2 2 2 4 2 0 50 100 km OSADA GENCZ 3 3 Granice opracowania Budynki wielorodzinne Budynki wolnostojące jednorodzinne bliźniacze Komunikacja (ulice, dojazdy od garaży) Garaże (liczba) Plac zabaw 2 9 4 Parkingi terenowe (liczba miejsc postojowych) 0 50 100 km 14 4 4 4 44 25 9 4 1 3 4 5 4 5 4 4 2 3 4 4 4 2 A Ciągi piesze Przystanek autobusowy Izochrona dojścia 300 m od przystanku autobusowego Ryc. 10. Przykłady podwrocławskich osiedli deweloperskich: Arkadia Bielany Wrocławskie, Leśne w Smolcu i Gencz w Komorowicach Źródło: A. Leśniak (2011)

144 Stanisław Ciok W dużym stopniu żywiołowy, słabo kontrolowany proces zagospodarowywania wsi podmiejskich prowadzi często do dezorganizacji czy nawet chaosu w przestrzeni. Brak ładu w przestrzeni wiejskiej będzie tym większy im większa będzie różnorodność i siła interesów ludności miejscowej i napływowej, inwestorów, wpływów miasta centralnego itp. wykorzystujących niedostatki systemu planowania przestrzennego. W ustawie o planowaniu i zagospodarowaniu przestrzennym z 2003 r. zapisane jest, że gmina w polityce przestrzennej za podstawę swych działań przyjmuje ład przestrzenny i zrównoważony rozwój. Jednak podstawowe narzędzie do prowadzenia tej polityki jakim są miejscowe plany zagospodarowania przestrzennego nie są w pełni skuteczne. Plany miejscowe bardzo często nie pokrywają całego obszaru gminy, wówczas sposób zagospodarowania terenu nie posiadającego planu ustala się w drodze decyzji o ustaleniu lokalizacji inwestycji celu publicznego lub decyzji o warunkach zabudowy, a więc decyzji administracyjnych. Jak podaje M. Hełdak (2010) w latach 2005 2008 wydano w Polsce aż 723,1 tys. decyzji o warunkach zabudowy i 108,3 tys. decyzji o ustaleniu lokalizacji inwestycji celu publicznego. Zbyt częste korzystanie z obu decyzji administracyjnych sprawia, że brak jest spójności, harmonii czy jednolitej koncepcji urbanistyczno-architektonicznej dla całej jednostki osadniczej. W tej sytuacji należałoby ograniczyć decyzje administracyjne w ten sposób, aby decyzje o warunkach zabudowy wydawać w sytuacjach szczególnych, a inwestycje celu publicznego realizować wyłącznie na podstawie planów miejscowych. Z innych przyczyn braku ładu w zagospodarowaniu przestrzennym wsi (nie tylko podmiejskich) wymienić można: brak zgodności działań pomiędzy dzieleniem czy scalaniem gruntów rolnych a planowaniem przestrzennym, przez co o rozwoju i zagospodarowaniu przestrzennym w dużej mierze decydują właściciele gruntów (Zimnicka, Czernik 2007), dopuszczenie zabudowy mieszkaniowej na terenach produkcji polowej (tzw. zabudowa siedliskowa); właściciel (rolnik) nie musi zmieniać przeznaczenia działki na budowlaną, wymóg istnienia dostępu działki do drogi publicznej, co sprawia, że teren zabudowany ciągnie się czasami kilometrami wzdłuż dróg i niekorzystnie wpływa zarówno na bezpieczeństwo i warunki życia samych mieszkańców tych domów, jak i komunikację drogową podobne konsekwencje rodzi wymóg koniecznego sąsiedztwa; działka objęta wnioskiem o wydanie decyzji o warunkach zabudowy musi mieć wspólną granicę (lub część granicy) z działką sąsiednią i być dostępna z tej samej drogi publicznej,

Budownictwo mieszkaniowe w strefie podmiejskiej Wrocławia 145 przyczyny natury społecznej: przewaga interesu własnego nad interes publiczny (tzw. święte prawo własności ), chęć tworzenia obiektów o cechach indywidualnych, pomijany kontekst otoczenia projektowanie i realizacja tzw. architektury spadochronowej, przesycenie architektury elementami ozdobnymi (daszki, wieżyczki, balustrady) tzw. gargamelizacja itp. W wyniku intensywnych procesów suburbanizacji, przy ograniczonych możliwościach systemu planowania przestrzennego następuje kurczenie się przestrzeni otwartych, wypieranie funkcji rolniczych i zanik dotychczasowego krajobrazu i architektury wiejskiej. Wsie podmiejskie tracą swoją tożsamość, stają się peryferyjnymi dzielnicami miast, ich układy kompozycyjne zabudowy coraz bardziej przypominają osiedla miejskie. Intensywność procesów urbanizacji (w tym szczególnie suburbanizacji) może doprowadzić do zmiany statusu administracyjnego dotychczasowej jednostki wiejskiej w miasto. Przykładem mogą być podwrocławskie Siechnice, położone zaledwie parę km od granic Wrocławia, które uzyskały status miasta. LITERATURA Bański J., 2008, Strefa podmiejska już nie miasto, jeszcze nie wieś [w:] Jezierska-Thöle A., Kozłowski L. (red.), Gospodarka przestrzenna, Toruń, s. 29 43. Bezdeń P., Górecka S., Tomczak P., 2011, Edukacja i rynek pracy Dolnego Śląska na tle uwarunkowań demograficznych, Rozprawy Naukowe Instytutu Geografii i Rozwoju Regionalnego Uniwersytetu Wrocławskiego 22, Wrocław, ss. 222. Ciok S., 1992, Urbanizacja wsi w strefie podmiejskiej Wrocławia, Acta Universitatis Wratislaviensis 1380, Socjologia III, Wrocław, s. 131 150. Ciok S., 2011, Nowe trendy w procesie transformacji obszarów wiejskich stref podmiejskich dużych miast na przykładzie strefy wrocławskiej [w:] Kamińska W., Hefner K. (red.), Dychotomiczny rozwój obszarów wiejskich? Czynniki peryferyzacji, czynniki progresji, Studia KPZK PAN 138, Warszawa, s. 183 199. Ciok S., Ilnicki D., 2012, Przestrzenne i demograficzne uwarunkowania rynku pracy na wsi dolnośląskiej [w:] Kamińska W., Hefner K. (red.), Wiejskie rynki pracy zasoby, aktywizacja, nowe struktury, Studia KPZK PAN 145, Warszawa, s. 142 162. Dzieciuchowicz J., 1972, Warunki mieszkaniowe w Niemodlinie, Opolskie Roczniki Ekonomiczne 4, s. 215 234. Dzieciuchowicz J., 1974, Rozwój budownictwa mieszkaniowego w Łodzi w latach 1945 1965 oraz jego wpływ na zmiany warunków mieszkaniowych ludności, Zeszyty Naukowe UŁ, 2(55), s. 31 47. Dzieciuchowicz J., 1974, Zabudowa mieszkaniowa Prudnika, Zeszyty Naukowe UŁ 2(55), s. 79 94. Dzieciuchowicz J., 1976, Szczegółowa rejonizacja warunków mieszkaniowych ludności Łodzi w roku 1970, Acta Universitatis Lodziensis 2(7), s. 3 40. Dzieciuchowicz J., 1979, Kształtowanie warunków mieszkaniowych wielkiego miasta na przykładzie Łodzi, Acta Universitatis Lodziensis 2(21), s. 69 79.

146 Stanisław Ciok Dzieciuchowicz J., 1980, Kompleksowa rejonizacja warunków mieszkaniowych ludności wielkiego miasta (przykład Łodzi), Acta Universitatis Lodziensis 2(22), s. 21 38. Dzieciuchowicz J., 1999, Ewolucja i typologia przestrzenna budownictwa mieszkaniowego w Łodzi [w:] Nauki geograficzne a edukacja społeczna, Region Łódzki 2, PTG UŁ, Łódź, s. 89 95. Dzieciuchowicz J., 2002, Zasoby mieszkaniowe Łodzi: rozwój, struktura przedmiotowa i przestrzenna, Acta Universitatis Lodziensis. Folia Geographica Socio-Oeconomica 4, Wydawnictwo UŁ, Łódź, s. 47 65. Dzieciuchowicz J., 2005, Spółdzielcze budownictwo mieszkaniowe w Łodzi struktura i typologia przestrzenna, Acta Universitatis Lodziensis. Folia Geographica Socio- -Oeconomica 6, Wydawnictwo UŁ, Łódź, s. 69 94. Dzieciuchowicz J., 2007, Budownictwo komunalne w Łodzi struktura przestrzenna, Acta Universitatis Lodziensis. Folia Geographica Socio-Oeconomica 8, Wydawnictwo UŁ, Łódź, s. 103 125. Dzieciuchowicz J., 2009, Środowisko mieszkaniowe wielkiego miasta. Przykład Łodzi, Wydawnictwo UŁ, Łódź, 219 s. Dzieciuchowicz J., 2011, Społeczne budownictwo mieszkaniowe w Łodzi rozwój, zasoby mieszkaniowe i ich użytkownicy [w:] Dzieciuchowicz J. (red.), The Contemporary Transformation of the Housing Environment Selected Problems, Space Society Economy 10, Department of Spatial Economy and Spatial Planning, University of Łódź, Łódź, s. 115 141. Dzieciuchowicz J., Stolarczyk B., Suliborski A., 1972, Warunki mieszkaniowe centrum Kielc w ujęciu przestrzennym, Zeszyty Naukowe UŁ 2(49), s. 37 65. Głaz M., 2010, Wielofunkcyjność wsi w strefie podmiejskiej Wrocławia, Maszynopis pracy doktorskiej w Instytucie Geografii i Rozwoju Regionalnego Uniwersytetu Wrocławskiego. Hefner K., 2000, Kreacja ośrodków wielofunkcyjnego rozwoju na obszarach wiejskich, Wieś i Rolnictwo 2(107), IRWiR PAN, Warszawa, s. 44 59. Hełdak M., 2010, Rozwój przestrzenny zabudowy w strefie dużych miast, Acta Scientiarum Polonorum. Administratio Locorum 9(1), s. 37 46. Ilnicki D., 1996, Proces suburbanizacji w aglomeracji wrocławskiej na przykładzie budownictwa mieszkaniowego [w:] Przekształcenia regionalnych struktur funkcjonalno-przestrzennych, Studia Geograficzne 65, s. 243 263. Jakóbczyk-Gryszkiewicz J., 1998, Przeobrażenia stref podmiejskich dużych miast. Studium porównawcze strefy podmiejskiej Warszawy, Łodzi i Krakowa, Wydawnictwo UŁ, Łódź. Leśniak A., 2011, Tendencje kształtowania wielorodzinnej zabudowy mieszkaniowej na obszarze strefy podmiejskiej Wrocławia w latach 2000 2010, Maszynopis pracy magisterskiej na Wydziale Architektury, Politechnika Wrocławska. Lisowski A., 2010, Suburbanizacja w Obszarze Metropolitalnym Warszawy [w:] Ciok S., Migoń P. (red.), Przekształcenia struktur regionalnych aspekty społeczne, ekonomiczne i przyrodnicze, Instytut Geografii i Rozwoju Regionalnego Uniwersytetu Wrocławskiego, Wrocław, s. 93 107. Liszewski S., 1995, Użytkowanie ziemi jako kryterium strefy podmiejskiej [w:] Pojęcia i metody badań strefy podmiejskiej, Folia Geographica 5, Uniwersytet Łódzki.

Budownictwo mieszkaniowe w strefie podmiejskiej Wrocławia 147 Maik W., 1985, Charakterystyka strefy podmiejskiej w kategoriach funkcjonalnych. Próba rekonstrukcji modelu pojęciowego i metody badawczej [w:] Pojęcia i metody badań strefy podmiejskiej, Folia Geographica 5, Uniwersytet Łódzki. Marszał T., 1999, Zróżnicowanie i kierunki rozwoju budownictwa mieszkaniowego w Polsce, Biuletyn KPZK PAN 190. Matczak A., Szymańska D., 2000, Wielofunkcyjność klucz do rozwoju wsi podmiejskiej. Przykład gminy Nieszawka w strefie podmiejskiej Torunia [w:] Szanse rozwoju rolnictwa i obszarów wiejskich ze szczególnym uwzględnieniem pogranicza polsko- -ukraińskiego, Uniwersytet Marii Curie-Skłodowskiej, Lublin, s. 187 196. Raport regionalny Województwa Dolnośląskiego, 2011, Studia nad rozwojem Dolnego Śląska 2 3, Urząd Marszałkowski Województwa Dolnośląskiego, Wrocław. Rydz E., 2008, Przekształcenia osadnictwa wiejskiego na Pomorzu Środkowym ze szczególnym uwzględnieniem stref podmiejskich [w:] Jezierska-Thöle A., Kozłowski L. (red.), Gospodarka przestrzenna w strefie kontinuum miejsko-wiejskiego w Polsce, Wydawnictwo Uniwersytetu Mikołaja Kopernika, Toruń, s. 157 175. Zathey M., 2005, Wrocławska strefa suburbialna. Zmiany morfologiczne, funkcjonalne i społeczne, Maszynopis pracy doktorskiej w Instytucie Geografii i Rozwoju Regionalnego Uniwersytetu Wrocławskiego. ABSTRACT Suburban zones of big cities are undergoing radical changes as regards intensity and methods of spatial development. The method of developing agricultural rural areas used up until now, which has uniform character nationwide, in terms of inflow of population, heavy construction traffic, appearance of different investors and new non-agricultural functions etc. is changing the face of rural areas, usually after the urban fashion. The article concentrates on the analysis of the construction traffic in the suburban zone of Wrocław. In this area construction traffic is developing most dynamically (in the period 2008 2009 as much as 44,4% of all residential buildings realized in rural areas of Lower Sielesian Voivodeship were built and released in 9 communes directly neighbouring with Wrocław borders). The analysis of construction traffic and changes in the morphology of housing developments triggered by this process is preceded by analysis of demographic situation. The issue of residential management cannot be analysed in isolation from demographic situation and the processes it is shaped by. The construction traffic is closely connected with the demographic situation. This is particularly significant in the case of the Lower Sielesian Voivodeship where the current demographic situation is the result of many historical, social, economic and political phenomena and processes, often different from those taking place in the rest of the country. KEYWORDS: construction traffic, suburban zone, suburbanization

LIDIA GROEGER Uniwersytet Łódzki Wydział Nauk Geograficznych Katedra Studiów Ludnościowych i Badań nad Usługami 3 PZESTRZEŃ MIESZKANIOWA MIAST WOJEWÓDZTWA ŁÓDZKIEGO RESIDENTIAL SPACE OF THE CITIES FROM ŁÓDŹ VOIVODESHIP Artykuł wpłynął do redakcji 05.02.2014 r.; po recenzjach zaakceptowany 26.02.2014 r. GROEGER L., 2014, Przestrzeń mieszkaniowa miast województwa łódzkiego [w:] Klima E. (red.), Ludność, Mieszkalnictwo, Usługi w 70. rocznicę urodzin Profesora Jerzego Dzieciuchowicza. Population, Housing, Services 70 th Anniversary of Professor Jerzy Dzieciuchowicz, Space Society Economy 13, Department of Population and Services Studies, Wydawnictwo Uniwersytetu Łódzkiego, Łódź, s. 149 171. /ISSN 1733-3180/ Dr Lidia Groeger, Uniwersytet Łódzki, Katedra Studiów Ludnościowych i Badań nad Usługami, ul. Kopcińskiego 31, 90-142 Łódź; e-mail: groeger@interia.pl STRESZCZENIE W opracowaniu szczególną uwagę poświęcono charakterystyce przestrzeni mieszkaniowej związanej z realizacją jednej z podstawowych potrzeb człowieka, a mianowicie mieszkania. W opracowaniu przedstawiono charakterystykę przestrzeni mieszkaniowej 43 miast województwa łódzkiego. Do charakterystyki organizacji przestrzeni mieszkaniowej wybrano 9 mierników, których dobór spełniał kryteria merytoryczne i statystyczne. Pozwoliły one uchwycić zróżnicowanie przestrzeni mieszkaniowej analizowanych miast na podstawie dostępnych danych statystycznych. Wynikiem przeprowadzonych analiz jest typologia przestrzeni mieszkaniowej miast województwa łódzkiego. Umożliwia ona dokonywanie kompleksowych

150 Lidia Groeger porównań sytuacji miasta w stosunku do innych miast województwa łódzkiego oraz wskazania pożądanych kierunków rozwoju przestrzeni mieszkaniowej na lokalnym terenie. SŁOWA KLUCZOWE: przestrzeń miejska, mieszkalnictwo, miasta, województwo łódzkie 3.1. WPROWADZENIE Zainteresowaniem badaczy w zależności od reprezentowanych dziedzin badawczych cieszą się różne kategorie przestrzeni. Geografowie, obok elementów przyrodniczych budujących fizyczną strukturę przestrzeni, dostrzegają również wytwory ludzkiej działalności. Przestrzeń wytwarzana przez ludzi w procesie rozwoju społecznego jest często określana w zależności od rodzaju realizowanych w niej ludzkich działań jako: przestrzeń komunikacyjna, przestrzeń rekreacyjna, przestrzeń mieszkaniowa itp. (Włodarczyk 2009; Groeger 2013) Jest ona naznaczona dominującą funkcją wytworzoną w procesie przekształcania naturalnego środowiska i dostosowywania go do aktualnych potrzeb społecznych na określonym poziomie rozwoju społeczno-gospodarczego. Wśród tych wielu kategorii przestrzeni szczególnym zainteresowaniem jest darzona przestrzeń mieszkaniowa związana z realizacją jednej z podstawowych potrzeb człowieka, a mianowicie mieszkania. W niniejszym opracowaniu przestrzeń mieszkaniowa jest rozumiana jako część przestrzeni geograficznej, pełniąca realnie lub potencjalnie funkcje mieszkaniowe, zagospodarowana na cele mieszkaniowe, postrzegana przez ludność jako miejsce zamieszkania (Groeger 2013). Obszarem o najbardziej dynamicznych i skomplikowanych procesach urbanizacyjnych jest miasto. Przestrzeń miejska, pełniąca również funkcje mieszkaniowe, rozrasta się w mniej lub bardziej kontrolowany sposób. Jej dostępność, lokalizacja, odpowiedni poziom wyposażenia oraz suma dodatkowych cech społecznych sprawiają, że jest czyjąś własnością, posiada swoją wartość i jest społecznie pożądana. Wydaje się, że urbaniści nie do końca panują nad tym dynamicznym rozwojem, a wzrost ilościowy nie idzie w parze z jakością przestrzeni miejskiej. Dbanie o ład przestrzenny w warunkach komercjalizacji przestrzeni napotyka wiele trudności, dlatego istotnym jest rozpoznanie na różnych poziomach szczegółowości stanu współczesnej przestrzeni mieszkaniowej w Polsce. Przeszłość historyczna oraz zachodzące przemiany ustrojowe powodują, że w miejskiej przestrzeni mieszkaniowej mamy z jednej strony do czynienia z dawnymi potentatami socjalistycznej gospodarki mieszkaniowej dużymi osiedlami mieszkaniowymi z wielkiej płyty, zarządzanymi przez skostniałe spółdzielnie mieszkaniowe oraz z drugiej strony ekspansywnymi deweloperami dążącymi do uzyskania jak

Przestrzeń mieszkaniowa miast województwa łódzkiego 151 największego zysku ze swej działalności. Gdzieś pośrodku między inwestorami a mieszkańcami miast funkcjonują gminy, które dostały duże możliwości kreowania przestrzeni miast, lecz w nowych warunkach ekonomicznych i prawnych powstałych po 1990 r. bez ugruntowanych procedur i braku doświadczenia, nie do końca w racjonalny sposób tworzą przestrzeń mieszkaniową swoich miast. W opracowaniu przedstawiono charakterystykę przestrzeni mieszkaniowej 43 miast województwa łódzkiego. Wykorzystano dane statystyczne z lat 2007 2009. Dobór lat, z których pochodzą dane statystyczne, uzależniony został od wiarygodności i dostępności danych z możliwie jednego okresu czasowego. Do charakterystyki przestrzeni mieszkaniowej wybrano 9 mierników, których dobór spełniał kryteria merytoryczne i statystyczne. Pozwoliły one uchwycić zróżnicowanie przestrzeni mieszkaniowej analizowanych miast na podstawie dostępnych danych statystycznych. Przystępna forma zaproponowanych niewielu prostych mierników pozwoliła obiektywnie opisać cechy miejskiej przestrzeni mieszkaniowej. Wynikiem przeprowadzonych analiz jest typologia przestrzeni mieszkaniowej miast województwa łódzkiego. Umożliwia ona dokonywanie kompleksowych porównań sytuacji miasta w stosunku do innych miast województwa łódzkiego oraz wskazywania pożądanych kierunków rozwoju przestrzeni mieszkaniowej na lokalnym terenie. 3.2. MIERNIKI ZRÓŻNICOWANIA PRZESTRZENI MIESZKANIOWEJ Zakres przestrzenny charakterystyki przestrzeni mieszkaniowej, obejmujący wszystkie miasta województwa łódzkiego, powodował konieczność przyjęcia uniwersalnych mierników, które byłyby możliwe do uzyskania dla 43 badanych miast. Uznano, że w opisie zróżnicowania organizacji miejskiej przestrzeni mieszkaniowej należy uwzględnić czynniki sprawcze, decydujące o sposobie jej urządzenia. Przyjęto za S. Liszewskim (2012) pięć grup czynników, uzupełniając je o czynniki infrastrukturalne i ekonomiczne. Wykaz obejmuje następujące czynniki i reprezentujące je mierniki: ludnościowo-administracyjny gęstość zaludnienia, przyrost rzeczywisty ludności; funkcjonalny % użytków rolnych i lasów w powierzchni miasta; infrastrukturalny % mieszkań wyposażonych w łazienkę; morfologiczno- historyczny mediana wieku zabudowy mieszkaniowej; społeczno-kulturowy zasoby mieszkaniowe na 100 gospodarstw domowych, zużycie energii elektrycznej w gospodarstwach domowych na 1 mieszkańca; prawno-własnościowy % udział mieszkań komunalnych;

152 Lidia Groeger ekonomiczny przeciętna wartość 1 m² działki pod budownictwo mieszkaniowe. Dobór mierników nie wyczerpuje możliwości opisu przestrzeni mieszkaniowej na podstawie dostępnych danych statystycznych i może być dyskusyjny, jednak zamiarem było dokonanie takiej ich selekcji, aby zawierały w sobie jak największy ładunek informacji przy minimalnej ich liczbie. Dlatego dobór cech diagnostycznych został oparty na trzech grupach kryteriów: merytorycznych, formalnych i statystycznych (Grabiński 1992). W celu przestrzennej prezentacji mierników posłużono się przedziałami wartości obejmującymi po 20% rozpiętości między maksymalną a minimalną wartością danego miernika. Umożliwia to porównanie sytuacji przestrzeni mieszkaniowej w zakresie uwzględnionych mierników dla badanych miast w różnych okresach czasowych. Podstawowym elementem organizacji przestrzeni mieszkaniowej jest czynnik ludnościowo-administracyjny. Obszar miasta wyznaczony granicami administracyjnymi jest przestrzenią, w której funkcjonują mieszkańcy, korzystają z dobrodziejstw infrastrukturalnych miasta, jak również podlegają regulacjom prawnym wprowadzanym przez administracje na danym terenie. Ich nadmierne zagęszczenie na danym terenie może powodować dyskomfort, ponieważ wymusza to rywalizację o przestrzeń. Jak pisał L. Wirth (1938) i H. Lefebvre (1974) duże zagęszczenie ludności prowadzi częściej do patologicznych zachowań, obniża poczucie przynależności do danej zbiorowości ludzkiej, sprzyja poczuciu alienacji i anonimowości. Te negatywne zjawiska zaznaczają się również w przestrzeni mieszkaniowej, a wyraża je nadmierna gęstość zabudowy, graffiti na murach, duże blokowiska lub stare kamienice zamieszkiwane przez anonimowych mieszkańców. Im większe zbiorowości, tym niższe poczucie wpływu na otaczającą przestrzeń, zatem gęstość zaludnienia pozwala pośrednio opisać przestrzeń mieszkaniową. Na obszarze województwa łódzkiego w 2008 r. zlokalizowane były 43 miasta, które pod względem administracyjnym stanowiły gminy miejskie lub miejsko-wiejskie. Dane statystyczne dotyczące liczby ludności i powierzchni odnosiły się tylko do terenów miejskich, co ma istotne znaczenie dla porównywalności danych. Miasta w województwie łódzkim zajmują bardzo zróżnicowaną powierzchnię. Najmniejsze Błaszki, położone przy zachodniej granicy województwa mają zaledwie 2 km². Natomiast największa powierzchniowo jest Łódź (293 km²), będąca stolicą województwa i jednocześnie czwartym miastem w kraju pod względem zajmowanej powierzchni po Warszawie, Krakowie i Szczecinie. Gęstość zaludnienia jest wypadkową zajmowanej powierzchni i liczby ludności. Liczba ludności Łodzi wynosiła 748 tys. (GUS BDL 2008), co plasowało ją w kraju na trzecim miejscu po Warszawie i Krakowie. Najmniej mieszkańców w województwie łódzkim miał Szadek, który również

Przestrzeń mieszkaniowa miast województwa łódzkiego 153 charakteryzowała najniższa gęstość zaludnienia zaledwie 112 os./km². Najbardziej zurbanizowana była Łódź, gdzie gęstość zaludnienia jest ponad dwudziestokrotnie większa (2 555 os./km²). Przy tak dużej rozpiętości wartości można było się spodziewać znacznego poziomu dyspersji. Dla miast województwa łódzkiego współczynnik zmienności gęstości zaludnienia przyjął wartość 57%, co świadczy o wysokim stopniu zróżnicowania wartości dla badanej zbiorowości 43 miast (ryc. 1). Liczba osób na km 2 do 601 Krośniewice Żychlin WIERUSZÓW 601 1090 1090 1579 1579 2068 2068 i więcej Błaszki WIELUŃ Złoczew Uniejów PODDĘBICE ŁĘCZYCA Aleksandrów Łódzki KUTNO Ozorków ZGIERZ Warta Konstantynów Ł. Szadek SIERADZ ŁASK PABIANICE ZDUŃSKA WOLA Zelów ŁÓDŹ BEŁCHATÓW Głowno Stryków Rzgów Tuszyn BRZEZINY ŁOWICZ PIOTRKÓW TRYB. Sulejów SKIERNIEWICE Koluszki TOMASZÓW MAZ. RAWA MAZ. Drzewica OPOCZNO Biała Rawska Działoszyn PAJĘCZNO RADOMSKO Kamieńsk Przedbórz ŁÓDŹ ŁASK Granice województwa Siedziba województwa Siedziba powiatu 0 20 40 km Ryc. 1. Gęstość zaludnienia w miastach województwa Łódzkiego w 2008 r. Źródło: opracowanie własne na podstawie danych BDL GUS Przestrzenny rozkład gęstości zaludnienia w miastach województwa łódzkiego nawiązuje do rozkładu ośrodków centralnych według W. Christallera. Centralnym punktem o największej gęstości zaludnienia jest Łódź z Pabianicami, wokół nich w odległości ok. 70 km zlokalizowane są kolejne miasta o największej gęstości zaludnienia Łęczyca, Zduńska Wola, Bełchatów,

154 Lidia Groeger Tomaszów Mazowiecki. Układ przestrzenny przypomina układ heksagonalny. Kolejną strefę od centralnie położonej Łodzi zajmuje pierścień miast o najniższej gęstości zaludnienia. Tworzą go Uniejów, Warta, Złoczew, Pajęczno, Kamieńsk, Przedbórz, Sulejów i Biała Rawska. Dopiero poza tym pierścieniem ponownie pojawiają się miasta o większej gęstości zaludnienia. Jedynym odstępstwem od charakterystycznego rozmieszczenia jest obszar położony na północny-wschód od Łodzi w kierunku Warszawy. Bliskość dwóch dużych ośrodków miejskich może wpływać na sytuację w zakresie gęstości zaludnienia miast na tym obszarze. Opisane prawidłowości w rozkładzie gęstości zaludnienia mogą się zmieniać wraz z inkorporacją nowych terenów w obszary administracyjne miast. Jednak zjawisko to nie jest pożądane przez mieszkańców obszarów sąsiadujących z miastami. W małych zbiorowościach mieszkańcy mają większy wpływ na kształtowanie przestrzeni, w której funkcjonują, wchłonięci w organizm miejski tracą na znaczeniu, stanowią zaledwie część dużego organizmu miejskiego. Informacje na temat gęstości zaludnienia powiązane z analizą sytuacji w zakresie przyrostu rzeczywistego ludności mogą wskazać, które ośrodki rozwijają się i w związku z tym są atrakcyjne dla mieszkańców na miejsce zamieszkania. W miastach województwa łódzkiego generalnie mamy do czynienia z ubytkiem ludności, dlatego szczególnie interesujący jest dodatni przyrost rzeczywisty ludności w sześciu miastach badanego obszaru. W 2008 r. najwyższy przyrost ludności notowany był w Aleksandrowie Łódzkim (5,2 ). W kolejnych latach stale utrzymywał się na wysokim dodatnim poziomie (2,03 w 2012 r.). Spowodowany był napływem nowych mieszkańców, głównie z obszaru Łodzi. Niższe ceny nieruchomości mieszkaniowych w mniejszych miastach aglomeracji łódzkiej powodują odpływ z Łodzi, szczególnie młodych ludzi, na tereny satelitarnych miast, takich jak: Rzgów (3,9 ), Konstantynów Łódzki (3,2 ), Zgierz, Tuszyn. W przypadku dwóch ostatnich wysoki ujemny przyrost naturalny przeważa nad dodatnim saldem migracji, z tego powodu miasta te notują ujemny przyrost rzeczywisty. Natomiast sytuacja Pabianic jest odmienna, mimo, że jest miastem położonym blisko Łodzi. Pabianice są mało atrakcyjnym miastem na miejsce zamieszkania, na co wskazuje wysokie ujemne saldo migracji, jak i również ujemny przyrost naturalny. Ma ono również, po Łodzi, największą gęstość zaludnienia i podobnie jak Łódź nie jest wybierane na miejsce zamieszkania. Dodatni przyrost rzeczywisty jest również udziałem Sulejowa (2,2 ) położonego w sąsiedztwie Piotrkowa Trybunalskiego, który notuje wysoki odpływ ludności. Atrakcyjne położenie Sulejowa w otoczeniu lasów w sąsiedztwie Zalewu Sulejowskiego jest niewątpliwie jego atutem, przez co miasto to oferuje atrakcyjniejsze i spokojniejsze miejsca do zamieszkania niż duży, gęsto zaludniony i droższy Piotrków Trybunalski. Duże miasta przyciągają ludność oferując im większe możliwości

Przestrzeń mieszkaniowa miast województwa łódzkiego 155 znalezienia pracy, korzystania z infrastruktury społecznej. Jednak natłok ludności, duże zurbanizowane przestrzenie, oferujące małe możliwości pozyskania za rozsądną cenę własnego fragmentu przestrzeni powodują, że zyskują nowych mieszkańców obszary położone w sąsiedztwie dużych miast. Jest to problem wielokrotnie podnoszony w analizach przestrzeni miejskiej (Jakóbczyk- -Gryszkiewicz 1998; Kajdanek 2012). Zatem wydaje się, że wskazanie elementów istotnych w kształtowaniu przestrzeni mieszkaniowej w skali miast i osiedli mieszkaniowych jest nadal aktualne i niezwykle potrzebne społecznie. Kolejnym czynnikiem wskazującym na charakter miejskiej przestrzeni mieszkaniowej w badaniu miast województwa łódzkiego jest kryterium funkcjonalne. Najoczywistszym miernikiem byłby w tym przypadku udział powierzchni terenów o funkcji mieszkaniowej w ogólnej powierzchni miasta. Jednak takich danych nie można było uzyskać dla wszystkich badanych miast. Między innymi z tego powodu posłużono się powierzchnią użytków rolnych i lasów w ogólnej powierzchni miasta. Im większa była ich powierzchnia, tym miasto posiadało większe rezerwy terenów, które mogłyby zostać przeznaczone pod budownictwo mieszkaniowe. Sama obecność wolnych terenów, które w mieście mogą być wykorzystywane na cele rekreacyjne, niewątpliwie podnosi atrakcyjność przestrzeni mieszkaniowej danego miasta. Wolne tereny mogą również zostać wykorzystane w prowadzeniu odpowiedniej polityki przestrzennej gminy, która dzieląc działki i sprzedając je na rynku po konkurencyjnych cenach, może doprowadzić do wzrostu liczby mieszkańców, by z ich podatków uzyskiwać dochody umożliwiające jej rozwój. Powierzchnia użytków rolnych i lasów stanowi w przestrzeni miast znaczny udział. Przeciętnie w miastach województwa łódzkiego obszary te zajmują 67% powierzchni miasta. Ich zróżnicowanie przestrzenne określone współczynnikiem zmienności wynosi 23%, więc pozostaje na przeciętnym poziomie (ryc. 2). W układzie przestrzennym miast wyraźnie zaznaczyła się Łódź (44%) i Wieluń (49%), posiadający najmniej terenów rolnych i lasów w powierzchni miasta, a zatem są to miasta posiadające najwięcej terenów zurbanizowanych. Specyfiką jest Łódź i lokalizacja w granicach miasta największego lasu miejskiego w Europie, który wpływa na udział powierzchni leśnych, wyraźnie podnoszących atrakcyjność pod względem mieszkaniowym obszarów z nimi graniczących. Potwierdzają to badania preferencji związanych z miejscem zamieszkania wśród mieszkańców Łodzi (Kaczmarek 1996; Groeger 2004; Marcińczak 2007). Przypadek Wielunia, który posiada jedną z najmniejszych powierzchni leśnych w granicach miasta, na pewno ma wpływ na niższą ocenę tego terenu jako miejsca zamieszkania. Najmniej terenów zurbanizowanych posiadał Szadek i Pajęczno. To ostatnie miasto miało największy udział lasów w powierzchni miasta. Generalnie udział powierzchni leśnych najczęściej

156 Lidia Groeger Ryc. 2. Udział użytków rolnych i lasów w powierzchni miasta w 2008 r. Źródło: opracowanie własne na podstawie danych BDL GUS kształtował się na poziomie 6%, dlatego miasta posiadające większe powierzchnie obszarów leśnych można obecnie uznać jako bardziej atrakcyjne na miejsce zamieszkania. Należały do nich również: Zelów, Łask, Piotrków Trybunalski, Sulejów, Głowno, Tuszyn, Zgierz, Bełchatów, Tomaszów Mazowiecki i Krośniewice. W obszarze badanych miast użytki rolne zajmowały przeciętnie 58% powierzchni miasta. Ich przeznaczenie na grunty budowlane do 2009 r. wiązało się z koniecznością odrolnienia, które z kolei najczęściej wiązało się z opłatami. Obecnie wszystkie grunty rolne w granicach administracyjnych miast zostały z mocy ustawy odrolnione (nowelizacja Ustawy o ochronie gruntów rolnych i leśnych z dnia 10 października 2008 r.). Mogło to spowodować na lokalnych rynkach nieruchomości zwiększoną podaż gruntów i w sumie wpłynąć na zahamowanie wzrostu cen nieruchomości. Skutkiem tych działań

Przestrzeń mieszkaniowa miast województwa łódzkiego 157 administracyjnych może być również zwiększone zainteresowanie potencjalnych mieszkańców terenami mieszkaniowymi w granicach administracyjnych miast, a nie w ich bezpośrednim otoczeniu. Element stanu technicznego infrastruktury mieszkaniowej, przedstawiony został w oparciu o poziom wyposażenia mieszkań w łazienkę. Obecność w mieszkaniu łazienki związana jest z obecnością ustępu spłukiwanego i bieżącą wodą, również ciepłą. Współcześnie mieszkańcy miast za podstawowy standard mieszkania uznają wyposażenie w łazienkę, dlatego ten miernik został przyjęty jako najlepiej obrazujący wyposażenie techniczne mieszkań odpowiadające oczekiwaniom mieszkańców (ryc. 3). Ryc. 3. Wyposażenie mieszkań w łazienkę w miastach województwa łódzkiego w 2008 r. Źródło: opracowanie własne na podstawie danych BDL GUS

158 Lidia Groeger Najdokładniejsze dane obrazujące faktyczny procentowy udział mieszkań wyposażonych w łazienkę dla obszaru miast możliwy był do uzyskania z danych Narodowego Spisu Powszechnego z 2002 r. oraz z danych przygotowywanych przez gminy dla celów rocznych sprawozdań do GUS. Dane między rokiem 2002 (NSP) i 2009 (z ewidencji zasobów gminy) wykazywały stopniowy wzrost wartości wyposażenia mieszkań w instalacje oraz łazienkę. Na przestrzeni ośmiu lat, od 2002 do 2009 r., zanotowano wzrost udziału mieszkań wyposażonych w łazienkę na obszarze miast województwa łódzkiego o 0,6%. W 2010 r. dane statystyczne (BDL GUS) wykazywały w ciągu jednego roku 3,6% wzrost, a w następnych latach 0,1% wzrost w skali roku. Ze względu na trudno uzasadnione raptowne zmiany wartości danych po 2009 r., przyjęto do analizy dane z 2008 r. Poziom wyposażenia w łazienkę w miastach wskazywał na małe zróżnicowanie sytuacji pod tym względem, ponieważ współczynnik zmienności przyjął wartość 8,5%. W rozkładzie przestrzennym najgorszą sytuację posiadało miasto Błaszki, położone przy zachodniej granicy województwa. Tam aż 30% mieszkań w 2008 r. nie posiadało łazienki, co świadczy o bardzo złym stanie infrastruktury mieszkaniowej i na pewno nie służyło osiedlaniu się w tym mieście nowych mieszkańców, co faktycznie potwierdzają dane o poziomie migracji. W rozkładzie przestrzennym wyposażenia mieszkań w łazienkę w miastach wyraźnie widać, że najgorsza sytuacja występuje w centrum województwa. W Łodzi zaledwie 85% mieszkań posiadało łazienkę. W sąsiednich miastach sytuacja przedstawiała się podobnie lub jeszcze gorzej, np. w Tuszynie w 2008 r. zaledwie 70% mieszkań dysponowało łazienką. Natomiast wyraźnie lepszą sytuację od stolicy regionu miały miasta położone w sąsiedztwie granic województwa łódzkiego. Najlepiej prezentował się Wieluń, gdzie 94% mieszkań miało łazienkę, podobna dobra sytuacja była w Poddębicach, Sieradzu, Wieruszowie, Działoszynie, Pajęcznie, Bełchatowie, Opocznie, Rawie Mazowieckiej i Skierniewicach. Zapóźnienie centrum województwa łódzkiego w odpowiednim wyposażeniu w urządzenia podnoszące komfort miejsca zamieszkania wpływa na ocenę tej przestrzeni mieszkaniowej, jako niesprzyjającej komfortowi życia mieszkańców. Do charakterystyki sfery społeczno-kulturowej z wielu możliwych wskaźników wybrano liczbę gospodarstw domowych na 100 mieszkań oraz zużycie energii elektrycznej w gospodarstwach domowych na 1 mieszkańca. Przyjęte wskaźniki umożliwiają porównanie sytuacji w zakresie samodzielności zamieszkiwania gospodarstw domowych w mieszkaniach, co jest niezwykle istotne ze względu na wartości społeczne i prawidłowy rozwój rodziny. Podstawowym marzeniem większości rodzin w Polsce jest możliwość dysponowania samodzielnym mieszkaniem. Pod tym względem nasz kraj dzieli jeszcze duży

Przestrzeń mieszkaniowa miast województwa łódzkiego 159 dystans do rozwiniętych państw zachodnich. Dlatego problem samodzielnych mieszkań od wielu lat jest sztandarowym zadaniem do rozwiązania dla wielu rządów, bowiem odbiór tego problemu jest niezwykle istotny społecznie. Zniszczenia wojenne w substancji mieszkaniowej oraz zaszłości gospodarki socjalistycznej, dążącej do wytwarzania głównie środków produkcji, a nie konsumpcji oraz specyficzna sytuacja państwowego monopolu na rozdawnictwo działek i mieszkań, doprowadziła do takiego stanu, w którym trudno jest przenosić wprost drogę postępowania z państw zachodnich, w których od wielu lat ugruntowane jest zupełnie odmienne podejście do zasobów mieszkaniowych. Współcześnie wydaje się, że w rozwiniętych państwach zachodnich podejście to jest bardziej społeczne aniżeli w Polsce, gdzie dostępność mieszkania to nadal podstawowy problem rodziny. Dostępność tę można rozpatrywać m.in. w kategoriach fizycznych, czy substancja mieszkaniowa jest faktycznie dostępna fizycznie, a także ekonomicznych, czy rodziny stać na wynajęcie lub posiadanie mieszkania przy aktualnych dochodach i cenach rynkowych. Kwestie te są ze sobą powiązane, bowiem zwiększona podaż jakiegoś dobra na rynku prowadzi przeważnie do obniżenia jego ceny. To samo prawo dotyczy również rynku mieszkaniowego. Zatem uwzględnienie miernika zużycia energii elektrycznej w gospodarstwach domowych na 1 mieszkańca (stosowane niekiedy do pokazania w sposób pośredni wyposażenia mieszkań w urządzenia elektryczne wpływające na komfort zamieszkania) może wskazywać na poziom zamożności gospodarstw domowych, a to z kolei powinno się przekładać na efektywne możliwości dysponowania samodzielnym mieszkaniem. Samodzielność zamieszkiwania również wykazuje znaczne różnice przestrzenne najlepsza sytuacja występowała w mieście Kamieńsk położonym w jednej z najbogatszych gmin miejsko-wiejskich w naszym kraju przypadało tam 89 gospodarstw na 100 mieszkań. Średnia dla województwa w 2008 r. była na poziomie 100 gospodarstw domowych na 100 mieszkań. Lepsza pod tym względem sytuacja była w bogatszych gminach miejskich, tj. Rzgów, Stryków, Uniejów oraz miastach położonych w południowo-wschodniej części województwa: Opoczno, Przedbórz, Sulejów i wspomniany wcześniej Kamieńsk. Natomiast najgorzej pod tym względem wypadały duże miasta regionu Łódź i Piotrków Trybunalski, jak również ośrodki miejskie położone przy głównych drogach dojazdowych do Łodzi z kierunku północnego: Ozorków, Łęczyca, Kutno oraz z południowego-zachodu: Konstantynów Łódzki, Szadek, Sieradz, Zduńska Wola, Złoczew i Wieruszów (ryc. 4). Miernik zużycia prądu w gospodarstwach domowych na 1 mieszkańca wykazywał znaczne zróżnicowanie przestrzenne. Wartości dla miast wahały się między 566 a 1 015 kwh. Zróżnicowanie liczone współczynnikiem zmienności było na poziomie 22%. W układzie przestrzennym wyraźnie widać, że lepiej wyposażone w domowe urządzenia pobierające prąd, a co za tym idzie

160 Lidia Groeger zasobniejsze i bogatsze, były mieszkania w miastach położonych w centrum województwa. Łódź oraz okoliczne miejscowości notowały najwyższe wartości. Na uwagę zasługują miasta położone wokół Łodzi, gdzie zużycie energii elektrycznej w gospodarstwach domowych było największe. Są to: Stryków, Szadek, Tuszyn, Rzgów i Głowno. W przypadku tych miast prawdopodobnie zwiększone zużycie energii częściowo wynika z prowadzonej działalności gospodarczej w mieszkaniach, związanej z prowadzeniem drobnego krawiectwa, dlatego w tych przypadkach należy wspomniany miernik traktować z dużą ostrożnością. Uwagę zwraca otoczenie centralnie położonych miast województwa, prawie wszystkie miejscowości oddalone od Łodzi wykazują mniejsze zużycie prądu w stosunku do centrum (ryc. 5). Ryc. 4. Liczba gospodarstw domowych na 100 mieszkań w miastach województwa łódzkiego w 2008 r. Źródło: opracowanie własne na podstawie danych BDL GUS

Przestrzeń mieszkaniowa miast województwa łódzkiego 161 Ryc. 5. Zużycie prądu w gospodarstwach domowych na 1 mieszkańca w miastach województwa łódzkiego w 2008 r. Źródło: opracowanie własne na podstawie danych BDL GUS Elementem od niedawna uwzględnianym w charakterystykach przestrzeni mieszkaniowej i występujących w niej nieruchomości mieszkaniowych jest forma władania substancją mieszkaniową. Przemiany ustrojowe zapoczątkowane pod koniec lat 80. XX w. wywarły znaczące piętno na strukturze własnościowej, a ona na fizjonomii i organizacji przestrzeni mieszkaniowej. Udział mieszkań komunalnych w strukturze własnościowej wyraźnie zmalał, ze względu na wykup mieszkań od gmin realizowany na preferencyjnych warunkach. Substancja mieszkaniowa zarządzana do tej pory, najczęściej nieudolnie przez gminy, trafiła do prywatnych właścicieli, którzy mając świadomość wartości mieszkań i domów oraz własnego wpływu na posiadaną substancję mieszkaniową, zaczęli je remontować, dbać o wygląd i otoczenie. Szczególne przemiany widoczne są na terenach blokowisk, gdzie obok siebie stoją domy zarządzane

162 Lidia Groeger przez gminę i przez wspólnoty mieszkańców. Domy zarządzane przez wspólnoty są wyremontowane, ich otoczenie jest zadbane, natomiast budynki komunalne przeważnie od wielu lat nie były remontowane, ponieważ gminy nie posiadały odpowiednich środków finansowych na ten cel. Ustawowo regulowane czynsze oraz konieczność zapewnienia przez gminę mieszkań ubogim mieszkańcom powoduje, że mieszkania komunalne są oceniane jako gorsza substancja mieszkaniowa (Groeger 2013) ryc. 6. Odsetek mieszkań komunalnych do 5 Krośniewice Żychlin WIERUSZÓW 5 10 10 15 15 20 20 i więcej Błaszki WIELUŃ Złoczew Uniejów PODDĘBICE ŁĘCZYCA Aleksandrów Łódzki KUTNO Ozorków ZGIERZ Warta Konstantynów Ł. Szadek SIERADZ ŁASK PABIANICE ZDUŃSKA WOLA Zelów ŁÓDŹ BEŁCHATÓW Głowno Stryków Rzgów Tuszyn BRZEZINY ŁOWICZ PIOTRKÓW TRYB. Sulejów SKIERNIEWICE Koluszki TOMASZÓW MAZ. RAWA MAZ. Drzewica OPOCZNO Biała Rawska Działoszyn PAJĘCZNO RADOMSKO Kamieńsk Przedbórz ŁÓDŹ ŁASK Granice województwa Siedziba województwa Siedziba powiatu 0 20 40 km Ryc. 6. Mieszkania komunalne w miastach województwa łódzkiego w 2007 r. Źródło: opracowanie własne na podstawie danych BDL GUS 1 1 Do 2007 r. publikowane były dane dotyczące struktury własnościowej dla wszystkich miast. Od 2008 r. w statystykach pełną strukturę własnościową uwzględniano tylko dla miast na prawach powiatu.

Przestrzeń mieszkaniowa miast województwa łódzkiego 163 W miastach było przeciętnie około 10% mieszkań komunalnych. Zróżnicowanie przestrzenne w miastach województwa łódzkiego pod tym względem było duże, ponieważ współczynnik zmienności osiągnął dla mieszkań komunalnych aż 58%. Najmniej mieszkań komunalnych było w Działoszynie, Rzgowie i Brzezinach (0,2%), natomiast najwięcej, bo ponad 20% substancji mieszkaniowej, stanowiły one w Łodzi, Warcie i Błaszkach. W rozmieszczeniu przestrzennym zaznaczyła się następująca prawidłowość: południowa i wschodnia część województwa posiadała w miastach mniej komunalnych zasobów mieszkaniowych niż przeciętna 10%. Centrum województwa wraz z Łodzią, północ i północny-zachód to ponadprzeciętny udział zasobów komunalnych w substancji mieszkaniowej. Z tego powodu w miastach tego rejonu fizjonomia zabudowy mieszkaniowej może znacznie odbiegać od współczesnych standardów, dlatego w ujęciu całościowym można ją postrzegać jako gorszą. Przeciwwagą dla komunalnej substancji mieszkaniowej są mieszkania prywatne, które generalnie, jak wcześniej wskazano, podnoszą jakość zabudowy mieszkaniowej. Dopiero w ostatnich latach nastąpiły gruntowne przekształcenia własnościowe, zwiększające udział mieszkań prywatnych. Dotyczyło to głównie większych miast, w których bardziej rozwinięta była budowa dużych zespołów mieszkaniowych ze środków państwowych i spółdzielni mieszkaniowych. Gminy chcąc pozbyć się uciążliwego balastu w postaci zdekapitalizowanej substancji mieszkaniowej, chętnie sprzedawały posiadane mieszkania ich obecnym najemcom (znowelizowana w 2010 r. Ustawa o gospodarce nieruchomościami z 21 sierpnia 1997 r.). Ocena wyzbywania się przez gminy majątku jest osobną i dyskusyjną kwestią. Coraz liberalniejsze przepisy doprowadziły do kompletnej przemiany struktury własnościowej substancji mieszkaniowej. Mieszkania, początkowo spółdzielcze, dzięki kolejnym zmianom ustawowym, coraz częściej stawały się ograniczoną własnością w postaci spółdzielczego własnościowego prawa do lokalu, a obecnie mogą być już pełną własnością, bez konieczności posiadania statusu członka spółdzielni mieszkaniowej. Liberalizacja przepisów poszła tak daleko, że wprowadzono nawet wykup mieszkań na własność za przysłowiową złotówkę. Z powyższego wynika, że przemiany w kwestii własności zachodzą w sposób niemal rewolucyjny i często mają mało wspólnego z racjonalnością społeczną. Zjawisko przekształceń własnościowych ma miejsce we wszystkich miastach województwa łódzkiego. Wszystkie miasta posiadają zasoby komunalne, spółdzielcze, prywatne i tzw. zakładowe. Nową formą są mieszkania Towarzystw Budownictwa Społecznego, które przy wsparciu gmin budują mieszkania na wynajem. W skali województwa łódzkiego jedynie w 15 miastach funkcjonuje ta forma budownictwa mieszkaniowego. Najlepiej rozwinięta jest w Brzezinach, gdzie ponad 14% zasobów mieszkaniowych powstało w tej formie budownictwa. Mieszkania prywatne w miastach województwa łódzkiego

164 Lidia Groeger stanowiły przeciętnie 56% substancji mieszkaniowej, choć zróżnicowanie przestrzenne było mniejsze niż w przypadku komunalnych zasobów mieszkaniowych. Zaskakujący był zatem 98% udział mieszkań prywatnych w substancji mieszkaniowej Rzgowa, jak również ponad 90% w Kamieńsku. Miernikiem statystycznym najlepiej opisującym wiek zabudowy mieszkaniowej w miastach jest pozycyjna miara mediana wieku zabudowy. Nie jest ona wrażliwa na wartości skrajne i z tego powodu w stosunkowo długim okresie czasu może być aktualna (ryc. 7). Ryc. 7. Mediana wieku zabudowy mieszkaniowej w miastach województwa łódzkiego w 2008 r. Źródło: opracowanie własne na podstawie danych BDL GUS

Przestrzeń mieszkaniowa miast województwa łódzkiego 165 Rozkład przestrzenny mediany wieku zabudowy mieszkaniowej miast województwa łódzkiego pokazuje, że najdynamiczniej budowano w latach 70. ubiegłego stulecia w miastach położonych w południowo-wschodniej części województwa. W Bełchatowie, Opocznie, Białej Rawskiej i Pajęcznie 50% zabudowy mieszkaniowej powstało po 1980 r. Najstarszą substancję mieszkaniową ma miasto Błaszki, gdzie 50% zabudowy powstało przed 1949 r. Łódź oraz otaczające ją miasta mają zabudowę mieszkaniową powstałą głównie w latach 60. i 70. XX w. Ostatnim elementem uwzględnionym w opisie przestrzeni mieszkaniowej miast województwa łódzkiego jest element ekonomiczny, który w sposób wymierny pozwala określić aktualną wartość ekonomiczną badanej przestrzeni mieszkaniowej. W zakresie przestrzeni mieszkaniowej mamy do czynienia z rynkiem nieruchomości gruntowych, a w nich z niezabudowanymi działkami budowlanymi, działkami z domami oraz rynkiem mieszkań. W przypadku domów i mieszkań funkcjonuje rynek pierwotny nowo wznoszonych obiektów budowlanych oraz rynek wtórny domów i mieszkań, które wcześniej już były użytkowane na cele mieszkalne. Rynek pierwotny jest słabo rozwinięty w miastach województwa łódzkiego, generalnie mieszkań i domów na sprzedaż buduje się mało lub częściej wcale. Lepiej funkcjonuje wtórny obrót nieruchomościami mieszkaniowymi oraz na jeszcze większą skalę obrót działkami budowlanymi, które przeważnie zakupywane są na własne potrzeby mieszkaniowe. Ze względu na dostępność danych, w opisie zostały wykorzystane przeciętne ceny 1 m² działek budowlanych oferowanych do sprzedaży w badanych miastach (uwzględniono dostępne oferty z 2008 r. ryc. 8). Cena nieruchomości jest wyznacznikiem jej wartości ekonomicznej, czyli jest to kwota, którą nabywca płaci za nabywaną nieruchomość. Zróżnicowanie wartości ekonomicznej gruntów budowlanych w miastach województwa łódzkiego było znaczne. Świadczy to o zróżnicowanej ich podaży na rynku, bowiem im więcej będzie ich oferowanych do sprzedaży, tym cena osiągana na rynku będzie niższa. Dlatego dostępność wolnych terenów, które mogłyby zostać przeznaczone pod budownictwo mieszkaniowe powinna wyraźnie wpływać na cenę nieruchomości. Porównanie danych o wolnej powierzchni niezabudowanej w miastach województwa (ryc. 2) tylko w części wyjaśniają poziom cen na rynku działek budowlanych. Drugim istotnym elementem może być liczba ludności na danym terenie, bowiem im większa ilość potencjalnych nabywców, tym ceny mogą być wyższe. Zależność ta jest szczególnie widoczna na przykładzie Łodzi, gdzie ogromne skupisko ludności, w porównaniu do pozostałych miast regionu, powoduje wysoki popyt na nieruchomości mieszkaniowe. Dodatkowy wpływ w tym przypadku ma mała dostępność wolnych terenów pod zabudowę, która ogranicza podaż nieruchomości. Kolejnym elementem mającym zasadniczy wpływ na kształtowanie się cen

166 Lidia Groeger nieruchomości mieszkaniowych ma zamożność ludności, która kształtuje realny popyt na nieruchomości. Czwarty element to faktyczne potrzeby w tym zakresie na danym terenie, które pośrednio mogą być zobrazowane sytuacją w zakresie warunków mieszkaniowych. Wskaźnik wartości 1m² obrazuje pośrednio zespół tych czterech elementów. Ryc. 8. Przeciętna wartość 1 m² działki budowlanej w miastach województwa łódzkiego w 2008 r. Źródło: opracowanie własne na postawie bazy danych biur obrotu nieruchomościami Analiza rozkładu przestrzennego wartości gruntów wykazała bardzo duże zróżnicowanie przestrzenne. Najwyższe ceny występowały w Łodzi. W 2008 r. przeciętnie osiągały 240 zł/1 m² działki budowlanej. Najniższe wartości osiągały nieruchomości w Błaszkach, Pajęcznie i Przedborzu, gdzie kształtowały się na poziomie do 23 zł/1 m². Zróżnicowanie cen mierzone współczynnikiem zmienności wyniosło 69%, zatem zróżnicowanie przestrzenne było bardzo duże.

Przestrzeń mieszkaniowa miast województwa łódzkiego 167 W rozkładzie przestrzennym cen gruntów w miastach uwidocznił się koncentryczny, pierścieniowy układ wartości gruntów wokół Łodzi, która osiąga najwyższe wartości i wyraźnie dystansuje się pod tym względem od pozostałych miast województwa. Miasta satelickie Łodzi stanowiły krąg o kolejnym najwyższym pułapie cenowym, były to: Zgierz, Konstantynów Łódzki, Rzgów i Stryków. Wszystkie położone są w bezpośrednim sąsiedztwie Łodzi lub posiadają bardzo dobre z nią połączenia komunikacyjne. Dotyczy to szczególnie Strykowa, który ze względu na strategiczne położenie komunikacyjne i związane z tym wysokie dochody gminy, staje się atrakcyjnym miejscem zamieszkania. Kolejny pierścień wartości gruntów w miastach obejmuje Ozorków, Kutno, Łowicz, Skierniewice, Tomaszów Mazowiecki, Piotrków Trybunalski, Łask, Sieradz, Zduńską Wolę, Aleksandrów Łódzki, Pabianice, Tuszyn i Brzeziny. W układzie przestrzennym widoczny był wzrost wartości gruntów w kierunku Warszawy. Natomiast południowo-zachodnie obrzeża województwa łódzkiego osiągały najniższe ceny na rynku nieruchomości mieszkaniowych. Bardzo duża dysproporcja cen nieruchomości mieszkaniowych między Łodzią a sąsiednimi miastami z pewnością jest przyczyną znacznego odpływu ludności z Łodzi i osiedlania się w gminach podłódzkich. 3.3. TYPOLOGIA MIEJSKIEJ PRZESTRZENI MIESZKANIOWEJ MIAST WOJEWÓDZTWA ŁÓDZKIEGO W celu wydzielenia typów miejskiej przestrzeni mieszkaniowej posłużono się taksonomiczną metodą k-średnich. Metodę tę często stosował J. Dzieciuchowicz (2010, 2012) w typologiach i waloryzacjach środowiska mieszkaniowego. Szczegółowe omówienie zastosowanej metody zawarte jest w publikacji L. Groeger (2013). Do określenia skupień metodą k-średnich wykorzystano program statystyczny SPSS. Ponieważ cechy miejskiej przestrzeni mieszkaniowej były wyrażone w różnych mianach, zatem dokonano wstępnej standaryzacji danych statystycznych. Z przyjętych rodzajów odległości wybrano kwadrat odległości euklidesowej, jako najpowszechniej stosowany w tego typu analizach. W uzyskanych wynikach grupowania, maksymalne podobieństwo charakteryzuje członków danego skupienia, a minimalne podobieństwo występuje między wyróżnionymi typami (tab. 1). Dane uzyskane dla ostatecznych centrów skupień umożliwiły określenie, cech różnicujących centra skupień. W celu operowania skrótowymi określeniami typów nadano im nazwy i przedstawiono ich specyfikę (ryc. 9). Typ 1. RYNKOWY (dużego miasta) wysokich cen nieruchomości mieszkaniowych, wysokiej gęstość zaludnienia przy wysokim ubytku mieszkanców i małej powierzchni terenów wolnych (Łódź).

168 Lidia Groeger Tabela 1 Wyszczególnienie Standaryzowane wartości ostatecznych centrów 6 skupień (typów miejskiej przestrzeni mieszkaniowej) Skupienie 1 2 3 4 5 6 Stand: gęstość zaludnienia 2,61 1,20 0,72 0,78 0,34 0,89 Stand: przyrost rzeczywisty w % 1,22 0,51 0,07 1,00 0,26 0,29 Stand: suma użytków rolnych i lasów w powierzchni miasta w % 2,03 0,57 0,78 0,77 0,64 0,81 Stand: wyposażenie mieszkań w łazienkę w % (2007 r.) 0,08 0,91 0,33 1,42 0,23 1,49 Stand: mediana wieku zabudowy 1,27 0,33 0,06 1,08 0,44 1,34 Stand: liczba gospodarstw domowych na 100 mieszkań 1,31 1,89 0,06 0,16 0,66 0,03 Stand: zużycie energii elektrycznej w gospodarstwach domowych na 1 mieszkańca w kwh 0,42 0,10 0,09 0,45 0,34 1,08 Stand: mieszkania komunalne w % 1,74 0,98 0,25 0,26 0,41 1,01 Stand: przeciętna wartość 1m² działki budowlanej 4,08 0,04 0,21 0,51 0,22 0,32 Źródło: Raport wygenerowany przez program statystyczny SPSS. Typ 2. ATRAKCYJNY wysoki przyrost liczby mieszkańców przy wysokiej samodzielności zamieszkiwania i małej gęstości zaludnienia (Rzgów, Kamieńsk, Uniejów, Sulejów, Przedbórz). Typ 3. PRZECIĘTNY o przeciętnych wartościach cech z ograniczoną powierzchnią terenów wolnych i stosunkowo dobrym wyposażeniem infrastrukturalnym (Głowno, Ozorków, Opoczno, Łowicz, Poddębice, Zgierz, Skierniewice, Aleksandrów Łódzki, Kutno, Pabianice, Zduńska Wola, Łęczyca, Tomaszów Mazowiecki, Krośniewice).

Przestrzeń mieszkaniowa miast województwa łódzkiego 169 Typ 4. INFRASTRUKTURALNY z bardzo dobrym wyposażeniem infrastrukturalnym, nową substancją mieszkaniową i tanimi gruntami pod budownictwo mieszkaniowe (Bełchatów, Wieruszów, Wieluń i Działoszyn). Typ 5. ROZWOJOWY z wysokim udziałem terenów wolnych, stosunkowo nową zabudową przy wysokim braku samodzielności zamieszkiwanych mieszkań (Łask, Radomsko, Rawa Mazowiecka, Piotrków Trybunalski, Żychlin, Sieradz, Drzewica, Konstantynów Łódzki, Brzeziny, Biała Rawska, Pajęczno i Złoczew). Typ 6. KOMUNALNY wysoki udział mieszkań komunalnych z dobrym wyposażeniem mieszkań i dostępnymi wolnymi terenami przy słabej infrastrukturze (Stryków, Tuszyn, Zelów, Błaszki,Warta i Szadek). Typ: rynkowy Krośniewice Żychlin atrakcyjny przeciętny infrastrukturalny rozwojowy WIERUSZÓW komunalny Błaszki WIELUŃ Złoczew Uniejów PODDĘBICE ŁĘCZYCA Aleksandrów Łódzki KUTNO Ozorków ZGIERZ Warta Konstantynów Ł. Szadek SIERADZ ŁASK PABIANICE ZDUŃSKA WOLA Zelów ŁÓDŹ BEŁCHATÓW Głowno Stryków Rzgów Tuszyn BRZEZINY ŁOWICZ PIOTRKÓW TRYB. Sulejów SKIERNIEWICE RAWA MAZ. Koluszki TOMASZÓW MAZ. Drzewica OPOCZNO Biała Rawska Działoszyn PAJĘCZNO RADOMSKO Kamieńsk Przedbórz Granice województwa ŁÓDŹ Siedziba województwa ŁASK Siedziba powiatu 0 20 40 km Ryc. 9. Rozkład przestrzenny miast o zróżnicowanych typach miejskiej przestrzeni mieszkaniowej Źródło: opracowanie własne

170 Lidia Groeger 3.4. PODSUMOWANIE Charakterystyka przestrzeni mieszkaniowej miast województwa łódzkiego w ujęciu przestrzennym i porównawczym dostarcza wielu, niezwykle istotnych informacji z punktu widzenia ich mieszkańców oraz władz samorządowych i ewentualnych inwestorów. Zastosowane proste, ogólnie dostępne mierniki, pozwoliły uwzględnić zróżnicowanie przestrzeni mieszkaniowej w skali całej przestrzeni badanych miast. Można wyraźnie prześledzić, które elementy kształtowania przestrzeni mieszkaniowej w konkretnym mieście kształtują się na poziomie średnim, są lepsze lub gorsze w stosunku do pozostałych miast województwa lub bezpośredniego ich otoczenia. Poziom organizacji przestrzeni mieszkaniowej przekłada się na zadowolenie mieszkańców i funkcjonujące opinie o mieście. Typ atrakcyjny przestrzeni mieszkaniowej reprezentowany jest przez najbliżej położony od Łodzi Rzgów, którego atrakcyjność potwierdza dodatnie saldo migracji mieszkańców, jak i podobnie bogaty Kamieńsk oraz niedaleko położony Przedbórz. Uniejów i Sulejów również należą do tych najatrakcyjniejszych miast pod względem organizacji przestrzeni mieszkaniowej. Można domniemywać, że pewien wpływ na sytuację przestrzeni mieszkaniowej w tych miastach ma obecność dodatkowych atrakcji, jakimi są termy w Uniejowie i Zalew Sulejowski dla Sulejowa. Wyraźnie najlepiej wyposażoną pod względem infrastruktury przestrzeń mieszkaniową mają miasta położone w południowo-zachodniej części województwa, związane z intensywną działalnością przemysłową, tj. Bełchatów, Działoszyn, Wieluń, Wieruszów. Natomiast bardzo słabe wyposażenie w infrastrukturę przy wysokim udziale mieszkań komunalnych jest typowe dla miast położonych na zachód od Łodzi, tj. Szadek, Warta, Błaszki. Przeciętny typ przestrzeni mieszkaniowej w miastach występuje najczęściej na północ od Łodzi. Praktycznie wszystkie miasta położone w kierunku Łódź Warszawa prezentują typ rozwojowy. Zaprezentowany opis przestrzeni mieszkaniowej miast województwa łódzkiego, wydzielone charakterystyczne typy tej przestrzeni oraz zaobserwowane prawidłowości i możliwe porównania do innych miast mogą być wskazówką dla władz miejskich, na jakim poziomie rozwoju znajduje się ich przestrzeń mieszkaniowa, a także w jakich kierunkach należy podjąć działania, aby ją uatrakcyjnić dla obecnych i przyszłych mieszkańców. LITERATURA Grabiński T., 1992, Metody aksonometrii, Akademia Ekonomiczna w Krakowie, Kraków. Groeger L., 2004, Waloryzacja przestrzeni mieszkaniowej w opiniach klientów biur obrotu nieruchomościami, Wydawnictwo UŁ, Łódź.

Przestrzeń mieszkaniowa miast województwa łódzkiego 171 Groeger L., 2013, Zróżnicowanie i wartościowanie przestrzeni mieszkaniowej na przykładzie miast województwa łódzkiego, Wydawnictwo UŁ, Łódź. Jakóbczyk-Gryszkiewicz J., 1998, Przeobrażenia stref podmiejskich dużych miast. Studium porównawcze strefy podmiejskiej Warszawy, Łodzi i Krakowa, Wydawnictwo UŁ, Łódź. Kaczmarek S., 1996, Struktura przestrzenna warunków zamieszkania w Łodzi, Szlakami Nauki 23, ŁTN, Łódź. Kajdanek K., 2012, Suburbanizacja po polsku, Kraków. Lefebvre H., 1974, La production de l espace, Antropos, Paris. Liszewski S., 2012, Geografia urbanistyczna, PWN, Warszawa. Marcińczak S., 2007, Waloryzacja przestrzeni mieszkaniowej Łodzi. Studium z zastosowaniem skalowania wielowymiarowego [w:] Madurowicz M. (red.), Percepcja współczesnej przestrzeni miejskiej, Wydawnictwo WGiSR UW. Włodarczyk B., 2009, Przestrzeń turystyczna, istota, koncepcje, determinanty rozwoju, Wydawnictwo UŁ, Łódź. ABSTRACT In the description, the main attention has been placed on the housing spacial characteristics connected with the realization of one of the basic human needs such as living in a house. In the description, the housing spacial characteristics of 43 cities from the Łódź Voivodeship have been presented. To characterize the organization of the housing space, nine measurements have been chosen (of which selection has met the expectations of both substantial and statistical criteria). They let us capture the differentiation of special housing of the analyzed cities based on the available statistics. The results of the analysis is the typology of the housing spacial characteristics of the cities of Łódź Voivodeship. It allows you to make complex comparisons of the situation of the city in relation to other cities from Łódź Voivodeship and indicating desirable directions of the development of residential space within the local area. KEYWORDS: urban space, housing, cities, Łódź Voivodeship

EWA KLIMA, ANNA JANISZEWSKA, STANISŁAW MORDWA University of Łódź Faculty of Geographical Sciences Department of Population and Services Studies 4 ELDERLY PEOPLE AND THEIR QUALITY OF LIFE CHALLENGES FOR GEOGRAPHY LUDZIE STARZY A ICH JAKOŚĆ ŻYCIA WYZWANIA DLA GEOGRAFII Artykuł wpłynął do redakcji 06.02.2014 r.; po recenzjach zaakceptowany 20.03.2014. KLIMA E., JANISZEWSKA A., MORDWA S., 2014, Elderly people and their quality of life challenges for geography [w:] Klima E. (red.), Ludność, Mieszkalnictwo, Usługi w 70. rocznicę urodzin Profesora Jerzego Dzieciuchowicza. Population, Housing, Services 70 th Anniversary of Professor Jerzy Dzieciuchowicz, Space Society Economy 13, Department of Population and Services Studies, Wydawnictwo Uniwersytetu Łódzkiego, Łódź, s. 173 189. /ISSN 1733-3180/ Dr hab. Ewa Klima, prof. UŁ, dr Anna Janiszewska, dr Stanisław Mordwa, Uniwersytet Łódzki, Katedra Studiów Ludnościowych i Badań nad Usługami, ul. Kopcińskiego 31, 90-142 Łódź; e-mail: evaklima@uni.lodz.pl, annajaniszewska1@wp.pl, most@geo.uni.lodz.pl ABSTRACT The article raises the issue of the quality of life of elderly people. It focuses on the significance of the phenomenon and possible routes for approaching it within the framework of social geography. The importance of the problem of the quality of life of the elderly is not only a result of demographic conditions related to the increase in the size of this group, but it is also related to the scope of care over elderly people. When describing the quality of life of the elderly, one must refer to four basic categories: (social) communication, health, autonomy and utilisation of institutional services.

174 Ewa Klima, Anna Janiszewska, Stanisław Mordwa Studies into the quality of life of the elderly conducted by various scientists help expand the knowledge on this subject and approach these matters from different angles depending on the specific character of each study related to a different area of science. The authors of the study emphasise the role of social geography in this area, not only for explaining the spatial aspects of the phenomenon of the quality of life of elderly people. KEYWORDS: elderly people, quality of life, social geography 4.1. INTRODUCTION Every human being has the right to good, decent and wealthy living. In other words, we want to have everything we need, we want to be healthy and respected, we want to love and be loved. Another factor important for complacency in one's life is the ability to undertake actions which result in happiness, pleasure or satisfaction. All this influences the level and the quality of our lives. Therefore, the goal of human existence is to improve living conditions, both in the material, social and spiritual realm and in the ecological dimension. The main objective of all countries should be to ensure the well-being of their citizens. Contemporary population policy is one of the instruments. It influences the creation of population processes indirectly through the utilisation of specific instruments of social policy (including: family and housing policy, education, healthcare, social security, employment) and economic policy, specific for the required course of said processes. In Poland, the main goals of population policy include: creating favourable conditions for establishing a family, mainly through contracting marriages and fulfilling procreational plans, creating favourable conditions for integration within the ageing population decreased possibility of exclusion of the elderly, improving the health state of the population and lowering death rate, defining directions and principles of migration policy to better manage European integration. Advanced population ageing and related health problems of elderly people were the reasons for identifying three groups of subjects for potential projects within the recently updated assumptions of the population policy for 2012 2020. The updated assumptions include: elderly people at post-working age who stopped being active professionally; distribution of age groups: 60 74, 75 79 and 80 or more, the disabled at working or post-working age, people who are not self-reliant (unable to exist independently) because of their physical and/or mental condition, who require constant or long-term aid from other people for maintaining everyday activities (moving around, satisfying

Elderly people and their quality of life challenges for geography 175 their basic everyday needs, personal hygiene etc.). The majority of people who are not self-reliant are aged 75 or more (in this part, the assumptions do not include disabled children) cf. Założenia polityki 2013. The deformation of the demographic structures of the Polish population resulting from, e.g. increased share of the oldest population within the entire population will significantly increase the scope of tasks towards care of the elderly. Increase in the volume of care tasks will also be a result of the shrinking care potential of the family and the constantly increasing average life expectancy. It seems that the issue of elderly people, quality of their lives and its impact on their use of space, fits perfectly in geographical domain in its theoretical aspects. At the same time, it is worth stressing that the results of the study do not contradict their practical application in the future. Such study may become a significant contribution to the development of social geography in Poland since its one of the domains is exclusion and excluded goups (elderly, ethnic minorities, sexual minorities, poor people) Sibley 1995. To start with, problems of quality of life of elderly people fits social geography subject interest framework selected social group, the process of excluding from and including into space, city space, and quality of life. Furthermore, the study may be easily related to the theoretical approach that is traditional for social geography neopositivistic and behavioural approach with an attempt to explain the role and significance of elderly people in relation to functionalism, conflict theory and self-concept theory. The goal of the article is to underline the significance of the problem of elderly people and to indicate possible routes for approaching the issue within social geography. Never before has this issue been raised by Polish social geographers. Initially, three approaches seem possible. The first interdisciplinary approach considers not only social geographers but also geographers who study humans in general (human geography), demographers, anthropologists, sociologists, psychologists and economists. The second approach is an attempt at creating a new sub-discipline geography of the elderly (for example). Finally, the third approach is to remain within the boundaries of social geography and to refer to its primary focus quality of life and exclusion, just to name a few. The last solution seems optimal. The authors wish to prove that the phenomenon of the quality of life of the elderly can constitute a focus area of social geography. Simultaneously, they attempt to indicate a theoretical explanation of the specificity of the quality of life of elderly people.

176 Ewa Klima, Anna Janiszewska, Stanisław Mordwa 4.2. OLD AGE IN POLAND IN THE 21 ST CENTURY The process of ageing of the populations of European countries is firmly linked with the processes of the First Demographic Transition. It began in Europe in late 17 th c. and in early 19 th c., while in the territory of today's Poland it only began in the 1880s. As a result of a drop in fertility and a limiting of the mortality rate to a low level the share of people aged 65 or more has been growing ever since. Initially, the process of ageing was slow and accelerated in the 1990s when an abrupt drop in fertility occurred not only in Poland but also in Central and Eastern European countries (Kotowska 1999). The new demographic order of Europe and Poland was defined by D. van de Kaa (2003) as the new demographics of Europe and Poland which is synonymous with a loss of the ability to balance the number of births and deaths. Population ageing is directly influenced by previous and current trends in fertility, mortality (particularly at a later age) and migrations (Preston, Himes, Eggers 1989). The process may be a result of, first of all, a slower growth of the population of young people and secondly, of a growth of older population or of both factors occurring simultaneously. The slower growth of the population of the young is a result of a drop in fertility and parity (ageing starting with the base of the population pyramid) whereas the sudden acceleration in the growth of the population of elderly people is a result of the drop in mortality among older age groups and this type of changes is known as ageing from the tip of the population pyramid (Grudny 1996; Frątczak 2002). The third demographic factor influencing population ageing are migrations which have become more significant within local structures. Studies show that mainly young people migrate and areas to which people immigrate undergo a process of rejuvenation while the areas from which people emigrate display a considerable acceleration of the process of ageing, which often leads to their depopulation. The stalling the wave of immigrant as a result of e.g. saturation of the job market can after some time result in increased dynamics of ageing of the area to which people immigrated previously unknown there as immigrants will have reached post- -working age. Additionally, population ageing is also caused by increased migrations of older people. Immigrant areas of attractive landscape or climate become the target location for elderly people, thus, their population share increases considerably (Grundy 1996; King, Warnes, Williams 1998; Avramov, Maskova 2003; Eurostat 2004; Kinsella, Philips 2005).

Elderly people and their quality of life challenges for geography 177 Sub-populations of people aged 65 or more, because of the considerable diversity of their internal structure, are subject to further divisions as a result of which the following groups emerge: younger elderly, older elderly or centenarians (Kowaleski 2008). In Poland, the contemporary process of population ageing was influenced by a boom in births after WWII. The term post-war demographic boom refers to people born in 1946 1960 (sometimes the range is defined as 1947 1961). In general, within 1946 1960, during the post-war compensation stage, 11.12 million people were born out of which over 8 million people have survived until this day. The post-war demographic boom generation thus constitutes 22% of the total Polish population. These people's behaviour, their choices regarding the time for retiring, their mindfulness regarding their health, their ability to maintain informal bonds, their disposition towards saving money will all determine Poland's economic, social and political stability in the coming three decades (Szukalski 2008). Poland is one of those European countries where the process of ageing has already reached its advanced stage. By 2035, the pace at which the share of post- -working population will increase will still be high as a result of low fertility rate, increased average life expectancy (from 79.8 for women and 71.4 for men in 2010 to 82.9 for women and 77.1 for men in 2035) and economic migration. The Central Statistical Office forecasts a continued increase of the share of the senior population from 19.4% in 2015 to over 26% by 2035. This will be accompanied by a decrease of the share of the youngest population at pre- -working age (from 18.2% to 15.6%) and of the working-age population (from 62.4% to 57.6%) cf. Table 1 and Fig. 1. Forecasts indicate an increase of the demographic dependency indicator of children, the youth and the elderly on the adult population from 60 (2015) to 73 (2035). Forecast partial demographic dependency indicators illustrate the predicted progression of ageing in Poland (Fig. 2). It seems that adult population will be depended upon more by the post- -working age population than by the pre-working age population. In 2010, the difference between the pre-working age and post-working age populations was 693,000 while in 2012 it dropped to just 206,000. The forecasts of the Central Statistical Office regarding the sizes of those two groups and a higher share of elderly population in relation to the share of children and the youth within the entire population are quite probable as early as in 2015.

178 Ewa Klima, Anna Janiszewska, Stanisław Mordwa Years The population of Poland per economic groups in 2010 2035 (in thousands) Total population preworking (0 17) working (18 59/64) Population at age mobile (18 44) in this, at age non-mobile (45 59/64) Table 1 postworking (60+/65+) 2010 38,092 7,107 24,571 15,294 9,277 6,414 2015 38016 6,918 23,718 15,005 8,713 7,380 2020 37,830 6,959 22,503 14,072 8,431 8,368 2025 37,438 6,816 21,625 12,823 8,802 8,997 2030 36,796 6,253 21,254 11,624 9,630 9,289 2035 35,993 5,632 20,739 10,834 9,905 9,622 Source: Local Data Bank of the Central Statistical Office. 100% 90% 80% 70% 60% 50% 40% 30% 20% 10% 0% 2010 2015 2020 2025 2030 2035 at pre-working age at working age at post-working age Fig. 1. The population of Poland per economic groups in 2010 2035 Source: Local Data Bank of the Central Statistical Office

Elderly people and their quality of life challenges for geography 179 80 70 60 50 40 30 20 2010 2015 2020 2025 2030 2035 population at non-working age per 100 people at working age population at pre-working age per 100 people at working age population at post-working age per 100 people at working age Fig. 2. Demographic dependency of the non-working age population on the working age population of Poland in 2010 2035 Source: Local Data Bank of the Central Statistical Office 4.3. THE NOTION OF QUALITY OF LIFE IN SOCIAL SCIENCES When discussing the notion of quality of life it is necessary to consider physical, financial, social and emotional welfare as well as satisfaction in own productivity, their internal relations and elements which constitute them. Studies into quality of life were first carried out in the 1960s. Campbell conducted the first study of the subjective aspect of quality of life among Americans. He attempted to define psychological welfare and factor which condition it based on subjective assessment offered by study subjects and their life experiences. In terms of their structure, definitions of quality of life can be divided into global, complex, mixed and specific (Table 2). Quality of life consists of: objective conditions (economic conditions, free time, social security, proper housing conditions, natural and social environment proper for human beings, health etc.) and subjective disposition (self-assessment of general and specific life conditions viewed in the categories of satisfaction, happiness, hope, fear, solitude etc.) Objective economic and social conditions influence favourably or unfavourably the perception of quality of life but individual beliefs, feelings, aspirations and needs related to existential values and the level of satisfaction in life derived from fulfilling them is also, if not more, important. Literature suggests that the relations between objective and subjective indicators of quality of life are not straight forward, i.e. none of the objective quality of life indicators explains subjective quality of life and vice versa.

180 Ewa Klima, Anna Janiszewska, Stanisław Mordwa Definitions of quality of life Type Description Examples Global Complex Mixed Specific They refer to well-being and apply to subjective satisfaction in life as a whole (e.g. satisfaction in life, good fortune) They refer to a subjective and objective assessment both in general and in terms of individual areas of human life They include the elements of global and complex definitions and aspects related to the environment, the organisation of social life, emotional state, expectations etc. They refer to quality of life conditioned by the health status Source: K. Baumann (2006). Table 2 Quality of life means satisfaction in life and a feeling of happiness or a lack of it. Quality of life is a subjectively perceived feeling of satisfaction in a person's situation in the context of his/her own needs and abilities. Quality of life is subjectively assessed satisfaction in life and an objective assessment of external conditions. Quality of life is a feeling of welfare resulting from satisfaction or a lack of it, in relation to significant areas of an individual's life. Quality of life is the individual perception of own life situation considering cultural conditions, the system of values in connection with personal goals, expectations, norms and problems. It is influenced in a complex manner by: physical health, mental condition, degree of independence, relationships with other people and features of the environment significant for a given person (WHO). Quality of life is a set of intrapersonal socio-normative criteria of the human environment system in relation to the past, the present and the future. Quality of life is a patient's selfassessment regarding own health status and the ability to function physically, mentally and socially. Quality of life means functional consequences of an illness and treatment as assessed by the patient.

Elderly people and their quality of life challenges for geography 181 4.4. ELEMENTS OF QUALITY OF LIFE OF THE ELDERLY SPECIFIC FOR THIS AGE GROUP If one considers quality of life as a subjective perceptional of needs being satisfied, it must be stated that in the case of the elderly this notion should be considered in view of social problems specific for this age group and which do not apply to people at earlier stages of their lives. When describing the quality of life of the elderly, one must refer to four basic categories: (social) communication, health, autonomy and utilisation of institutional services (Lauder 1998). Social communication includes aspects of quality of life of the elderly associated with being a part of a group (family, acquaintances, co-workers, other groups). Low quality of life appears in relation to people without family or lonely people. Social relations of elderly people are one of the key gerontological aspects of the present and the future. Among the senior population, they usually exist in the form of friendships, neighbour relations and family ties as well as more or less formalised participation in various groups resulting common interests. The significance of those relations in the lives of the elderly is particularly important as they constitute an invaluable source of support. Psychological, gerontological and epidemiological studies conducted in various countries indicate that the influence of social relations and contacts on the quality of life and health of elderly people is inestimable. This type of quality of life is undoubtedly influenced by friendship, thanks to, e.g. the accompanying pleasure in spending time with someone else or forming positive emotions which the elderly experience when they know and feel that other people accept their actions, attitudes and views. Such social contacts shape the feeling of belonging and understanding in elderly people (Maslow 2006). The elderly are often afraid of isolation in the area where they live, they assign considerable value to the quality of their neighbourhood and they also expect support from their family. They also consider the benefits resulting from their relations with friends and acquaintances as important. Studies conducted in Poland have revealed a relationship between the social relations of elderly people and their quality of life between friendship and their neighbours and the feeling of mental welfare (Szatur-Jaworska 2006). L. Tornstam (2005) claims that to age maturely and well means to move from superficial and numerous to deeper and fewer relations. This phenomenon is called gerotranscendence within the realm of social relations and interactions. This drive for developing said relations with people closest to us is an offshoot of the mechanism of selective optimization with compensation, which consists of maintaining a high level of subjective quality of life by initiating still available alternative resources regardless of decreased fitness, chronic illnesses and the loss of people close to us. Homogeneity of relations, though having some benefits, may become a trap.

182 Ewa Klima, Anna Janiszewska, Stanisław Mordwa Strong ties in the area of residence may have their disadvantages as they result in isolation of an individual from other groups, thus blocking information inflow from the outside and access to other important resources which help solve problems (Niezabitowski 2011). Lack of social communication of the elderly (which applies to one's own age group but also to contacts with younger people) is an extremely strong manifestation of unsatisfied psycho-social needs within the everyday environment. This phenomenon increases stress and results in an erosion of resources necessary for solving problems by elderly people. Quality of life of elderly people is surely influenced by their health condition, both physical and mental. Unfortunately, as people age, they lose their health, fitness and physical attractiveness. For the elderly, being active means finding replacement forms of activity when performing activities which used to be easy throughout their lives but are no longer available because of their health limitations. Improving elderly people's health and their full participation and integration in the job market is the key to maintaining good quality of life of elderly people and their remaining independent from support services. Autonomy should be understood mainly as economic independence and the ability to actively participate in social life (volunteer work, charity, interest groups). Elderly people who have a lot of free time can, according to their ability and needs, be active not only when it comes to fulfilling their own needs but they can also help other people. They can engage in various organisations, foundations or associations, self-help groups or they can assume new social roles, both family and social roles (court-appointed guardian, juror, local government official). Therefore, the participants of the Second World Assembly on Ageing, an international debate on the situation of the elderly population, (organised under the auspices of the UN in Madrid in 2002) proposed a plan of action on the situation of the elderly in the job market, which included the following main elements: gradual and smooth transition from being professionally active to being professionally inactive and creating an opportunity for elderly people to remain professionally active as long as they want to; preventing any forms of discrimination towards the elderly in the job market; enabling elderly people to participate in continuing education which will expand their employment options; including the elderly in the job market based on modern information technology; equal treatment of women and men within the social insurance system by, e.g. levelling retirement age. Institutions whose help is most often used by the elderly include those which offer services related to care and health (hospitals, nursing homes, day care

Elderly people and their quality of life challenges for geography 183 centres, rehabilitation centres). The quality and availability of services provided by those institutions should be the main focus of study and evaluation. Longer human life is an extremely positive phenomenon provided that one remains healthy and fit in his/her senior years. The growing percentage of elderly people requires the state to construct special programmes which would guarantee access to specialist social and healthcare services meant particularly for this age group. New demographic problems and a significant social demand for geriatric care in Poland result in the need to create such an institutional organisation which will be able to prevent dependency of the elderly (compression of disability), improve quality of life and the autonomy of the elderly within their area of residence. When compared to other countries, the situation of elderly people in Poland is critical. 4.5. QUALITY OF LIFE OF THE ELDERLY INTERNATIONAL PERSPECTIVE The issue of the quality of life of the elderly has been raised by various organisations and foundations. One can mention here EUROSTAT, SHARE (Wave project) and UN. Another such organisation is HelpAge International age helps (http://www.helpage.org/), which developed a report on the quality of life of the elderly (60+) Global AgeWatch Index 2013 (http://www.helpage. org/global-agewatch/). The Report was created by a team of researchers at the United Nations Population Fund (UNFPA) and HelpAge International (with academic supervision by Prof. Asghar Zaidi of the Centre for Research on Ageing, University of Southampton), in cooperation with experts of the World Bank, the World Health Organisation (WHO), the International Labour Organisation (ILO) and the United Nations Educational, Scientific and Cultural Organisation (UNESCO) as well as of various academic institutions from around the world. According to its authors, the Report includes information regarding 91 countries (from a total of 193) which were inhabited by 89% of the world population of people aged 60+. The Global AgeWatch Index was not created to compete with HDI, rather to supplement it as it focusses mainly on defining the quality of life only one age group, the oldest age group, members of which experience in today's world certain problems related to them playing satisfying roles and to their general functioning. When creating the international comparison, the authors of the Report used thirteen already available comparable characteristics which they grouped in four basic domains. They refer to income security, health status, employment and education and enabling environment. The first two are indicators of elderly people's well-being; the third domain specifies enabling attributes/capabilities of elderly people, while the fourth refers to enabling social environment of society.

184 Ewa Klima, Anna Janiszewska, Stanisław Mordwa The authors used the following as direct indicators of income security: pension income coverage, poverty rate in old age, relative welfare of the elderly and GDP per capita. In order to define health status, the following were considered: life expectancy at 60, healthy life expectancy at 60, psychological well-being. Only two characteristics (employment and educational status of elderly people) were used to define the level of employment and education, while four characteristics (social connections, physical safety, civic freedom, access to public transport) defined enabling environment. It was assumed that all domains had equal 25% influence on the general value of the index (which can range from 0 to 100). The highest values of the Global AgeWatch Index were calculated for the countries of Western Europe, North America, Japan, Australia and New Zealand. In general, there is a visible convergence of spatial distributions of the values of the said index and HDI (though the position of specific countries varies across the indexes). The highest values apply to such countries as: Sweden (89.9), Norway (89.8), Germany (89.3), the Netherlands (88.2), Canada (88), Switzerland (87.9) and New Zealand, USA, Iceland and Japan, which means that societies with high level of the general social development indicator display also a high level of the quality of life of the elderly. The following countries listed as the final five countries (out of 91 countries): Rwanda (16.6), Jordan (11.4), Pakistan (8.3), Tanzania (4.6) and Afghanistan (3.3). Of course, when one considers specific domains, the positions of individual countries vary. In terms of income security of people aged 60+, the best situation was recorded in Luxembourg, France and Norway. Switzerland, Canada and New Zealand are countries with the highest health status. In terms of employment and education, the highest ranked countries are Norway, USA and Armenia, whereas in terms of enabling environment the Netherlands, Austria and Ireland. The results of the methodology used by the authors place elderly people in Poland in an extremely bad position. According to the general value of the Global AgeWatch Index, Poland with a score of 45.9 was listed 62 nd among all the studied countries (ranking 30 th among those countries in terms of GDP per capita and 32 nd in the HDI list). Apart from the already mentioned regions of the world, the situation of the elderly is better than in Poland in, e.g. most South American countries (e.g. Brazil, Ecuador, Peru, Bolivia, and Colombia), Costa Rica, Panama, as well as China, Sri Lanka, Thailand or the Philippines. El Salvador, Belarus and Venezuela were listed directly above Poland while Kyrgyzstan, Serbia and South Africa slightly below. When considering post- -communist Central and Eastern European countries, the situation in Poland is better than such countries as: Serbia, Ukraine, Moldova, Montenegro, however, it is considerably worse than in, e.g. the Czech Republic (ranked 25 th ).

Elderly people and their quality of life challenges for geography 185 Such a low position of Poland is mainly a result of health status. The situation of elderly people in this respect was ranked 87 th in the world only to surpass Cambodia, Mongolia, Rwanda and Afghanistan. Poland ranks best in terms of income security (20 th ) as the country displays high pension coverage and a very low old age poverty rate. The situation of Polish people aged 60+ is average in terms of the indicators related to employment and education (54 th ) and enabling environment (43rd). Therefore, it seems that the quality of life of the elderly in Poland is particularly bad when considering both the spatial context (location in Europe) and the capabilities which can be defined through such indicators as GDP per capita or HDI. 4.6. QUALITY OF LIFE OF THE ELDERLY AND EXPLANATORY THEORIES The nature of ageing or the role of the elderly can also be discussed from the point of view of various explanatory theories. Towards that end, one can use functional theories (theory of disengagement, activity theory), the social conflict perspective or self-concept theory (Giddens et al. 2011). Previous theories of functionalism assumed that social roles of ageing population change and that there is an ongoing process of adjusting them to the general population. Further, it was assumed that ageing results in decreased activity and diminished physical and mental abilities and, thus, changing social roles must accommodate those decreases. In the theory of disengagement the term disengagement refers to the natural process of gradual withdrawal of the elderly from previously performed social roles (as a result of progressing frailty, illness or dependence on other people) which in turn leads to their self-exclusion and assuming a passive stance. Such stance constitutes their basic need. From this point of view, the lifestyle of elderly people consists of looking back onto their past, delving into memories, reinterpreting their experiences, reflecting upon unsolved conflicts or discovering new meanings. Yet today, it is agreed that the basic assumption for disengagement of the elderly stems from an outdated stereotype (that elderly people should completely disengagement from the society and that old age must mean frailty and dependence), which resulted in justified criticism of such views. This theory is juxtaposed with the activity theory. It assumes that it is necessary to remain active to successfully adjust to old age. Activity of elderly people consists of finding substitute forms of activity mainly because it is no longer possible for them to fulfil their former roles in view of their health limitations. By marking their presence in the society, the elderly find other forms of employment, they also engage in social life, in various forms of volunteer work and they are also active in family life. Proponents of this theory claim that various forms of activity of elderly people raise the probability of them retaining

186 Ewa Klima, Anna Janiszewska, Stanisław Mordwa health, mental skills and social usefulness longer. From this point of view, people should engage in their work and participate in the society as long as they physically can. Both functionalist theories stress the presupposed need of the elderly to adjust to new conditions in the society. Later theories stemming from the perspective of social conflict highlight the fact that the society (often erroneously) limit social roles of elderly people placing them at the lower strata (particularly women and people not affluent enough). Proponents of such theories try to identify the sources of social conflicts between the elderly and the society. They claim that the sources originate in the activity of various social institutions which cause the accumulation of different problems related to ageing (e.g. poverty, insufficient healthcare, lack of high-quality and inexpensive nursing homes). According these lines, capitalist society favours the most economically efficient people and leaves other members of the society only with the option to fight for modest portions of social benefits. In relation to the process of ageing, the conflict theory becomes particularly popular in times of economic crises, when the older population is perceived as competition to younger people in the job market and when dividing national budget. Contemporary theories (self-concept) assume, however, that the elderly are equal entities within the society and that they can actively manage their lives. Thus, elderly people can play an active role in shaping their own physical and mental disposition and not only adjust to the society (functionalism) or be victims of the system of social and institutional stratification (social conflict). In this sense the elderly are perceived as people playing important roles in the shaping of their lifestyles or their relation associated with work or family. In the today's world economy, people are starting to appreciate the consumer potential of seniors and there sub-branches of the industry created specifically for grey people (grey people industry). The most rapidly developing branches which take into consideration the needs and care of the elderly include healthcare, drug, plastic surgery, rehabilitation, cosmetics, and tourism industries. Various companies have already noticed the purchase potential of seniors which resulted in such initiatives as the creation of sun cities, networks of shops adjusted to the needs of elderly people or entertainment centres. Pharmaceutical companies target the elderly population not only through developing new drugs or cosmetics, but they now strengthen the situation by promoting active lifestyles, vitality or focussing on satisfying oneself. These economic and social phenomena will be viewed favourably in relation to the elderly and they will lead not only to eliminating discrimination but may also help a general reevaluation of the perception of the role of elderly people within the society.

Elderly people and their quality of life challenges for geography 187 4.7. CONCLUSION The phenomenon of population ageing in European countries is a significant demographic, social and economic problem. That is why 2012 was the European Year for Active Ageing and Solidarity between Generations. The goal was to bring to public attention the input of elderly people in the society. The ongoing and future changes caused by demographic and cultural factors influence the level of activity of the elderly, their expected level and quality of life during retirement and their family relations. Certainly we should expect more or less permanent increase of fiscal load on wages and of the costs incurred by elderly people, which will bear significance for social relations and the perception of elderly people. Studies into the quality of life of the elderly conducted by various scientists help expand the knowledge on this subject and approach these matters from different angles depending on the specific character of each study related to a different area of science. Geography as a general and comprehensive discipline has the largest range of means of observing, identifying and explaining principles, regularities and processes occurring between nature and human beings (Liszewski 2004). Thus, according to the author, geographers are well- -prepared to define and evaluate the impact of not only nature on human life, but also the manifestations of economic activity and social processes. Today, or actually ever since industrialisation, what we refer to as natural environment should be called anthropogenic environment. Mutual relations between this environment and humans dictate the living conditions in which humans live. Living conditions are spatially diverse, which is also a reason why geographers are interested in them should one consider that spatial interpretation is one of the main objectives of geography (Liszewski 2004). Studies into the quality of life of elderly people conducted within social geography surely include also a spatial aspect. The need to raise this topic is mainly necessary to be able to respond to social changes which we are witnessing nowadays. It provides an opportunity to prove that we, the academia, can offer modern methods of analysis which are necessary to initiate any kind of successful action. Social geographers possess extensive experience in studying quality of life. They are also equipped with the proper methodology enabling them to not only descibe and map but also explain certain phenomena.

188 Ewa Klima, Anna Janiszewska, Stanisław Mordwa BIBLIOGRAPHY Avramov D., Maskova M., 2003, Active ageing in Europe, Population Studies 41(1), Council of Europe Publishing. Baumann K., 2006, Jakość życia w okresie późnej dorosłości dyskurs teoretyczny, Gerontologia Polska 14(4). Borowik I., 2003, Blokowiska. Miejski habitat w oglądzie socjologicznym, Wydział Nauk Społecznych, University of Wrocław, Wrocław. Campbell A., 1981, The sense of well-being in America: Recent patterns and trends, McGraw-Hill, New York. CBOS, 2012, Polacy wobec własnej starości, [accessed: 31 January 2014]. On-line access: <cbos.pl/spiskom.pol/2012/k_094_12.pdf>. Eurostat 2004, Ageing Population [in:] Regions: Statistical Yearbook 2004, European Communities. Frątczak E., 2002, Proces starzenia się ludności Polski, Studia Demograficzne 2(142). Giddens A., Duneier M., Appelbaum R.P., Carr D., 2011, Essentials of Sociology, W.W. Norton & Company, Inc., New York, London. Global AgeWatch Index 2013, [accessed: 30 January 2014]. On-line access: www.helpage.org/global-agewatch/. Grundy E., 1996, Population ageing in Europe [in:] Coleman D. (ed.), Europe s population in the 1990s, Oxford University Press, New York. King R., Warnes A.M., Williams A, 1998, International retirement migration in Europe, International Journal of Population Geography 4(2). Kinsella K., Phillips D.R., 2005, Global Aging: The Challenge of Success, Population Bulletin 60(1). Kotowska I., 1999, Przemiany demograficzne w Polsce w latach 90. w świetle koncepcji drugiego przejścia demograficznego, Warsaw School of Economics, Warsaw. Kowaleski J.T., 2008, Struktura demograficzna starszego odłamu ludności (rozważania metodologiczne i elementy obrazu sytuacji w województwach i powiatach na przełomie stuleci) [in:] Kowaleski J.T., Szukalski P. (eds), Starzenie się ludności Polski. Między demografią a gerontologią społeczną, Łódź University Press, Łódź. Lauder R.H., 1998, Social Problems and the Quality of Life, McGraw-Hill, Boston. Maslow A., 2006, Motywacja a osobowość, PWN, Warsaw. Niezabitowski M., 2011, Relacje społeczne ludzi starszych w środowisku zamieszkania aspekty teoretyczne i empiryczne, Acta Universitatis Lodziensis. Folia Sociologica 38. Preston S.H., Himes C., Eggers M., 1989, Demographic Conditions Responsible for Population Ageing, Demography 26(4). Sibley D., 1995, Geographies of Exclusion: Society and Difference in the Urban West, Routledge, London. Szatur-Jaworska B., 2006, Jakość życia w fazie starości próba diagnozy [in:] Halicka M., Halicki J. (eds), Zostawić ślad na ziemi. Księga pamiątkowa dedykowana Profesorowi Wojciechowi Pędichowi w 80. rocznicę urodzin i 55. rocznicę pracy naukowej, Wydawnictwo Uniwersytetu w Białymstoku, Białystok.

Elderly people and their quality of life challenges for geography 189 Szukalski P., 2008, Starzenie się ludności wyzwanie XXI wieku [in:] Szukalski P. (ed.), To idzie starość polityka społeczna a przygotowanie do starzenia się ludności Polski, Institute of Public Affairs, Warsaw. Tornstam L., 2005, Gerotranscendence. A developmental theory of positive aging, Springer, New York. Van de Kaa D.J., 2003, The idea of a second demographic transition in industrialized countries, The Japanese Journal of Population 1(1). Założenia polityki ludnościowej Polski 2013, 2013, Rządowa Rada Ludnościowa, Warszawa. STRESZCZENIE W artykule podjęto problem badawczy dotyczący jakości życia ludzi starych. Zwrócono uwagę na istotę tego zagadnienia i możliwe drogi podjęcia tego tematu w geografii społecznej. Waga problemu jakości życia ludzi w podeszłym wieku nie jest wynikiem tylko uwarunkowań demograficznych związanych z powiększaniem się tej grupy osób, ale dotyczy także rozmiaru zadań w zakresie opieki nad osobami starszymi i starymi. Przy opisie jakości życia ludzi starych należy odnieść się do czterech podstawowych kategorii: komunikacji (społecznej), zdrowia, autonomii i korzystania z usług instytucji. Podejmowane badania nad jakością życia seniorów przez różne dyscypliny naukowe przyczyniają się do poszerzenia wiedzy na ten temat i ujmowania tych zagadnień pod różnym kątem w zależności od swoistego charakteru badań przynależnego danej dyscyplinie naukowej. Autorzy opracowania zwracają uwagę na rolę geografii społecznej w tej dziedzinie i to nie tylko przy wyjaśnianiu aspektów przestrzennych zjawiska jakości życia ludzi starych. SŁOWA KLUCZOWE: ludzie starzy, jakość życia, geografia społeczna

PIOTR BINCZYK Uniwersytet Łódzki Wydział Nauk Geograficznych Katedra Studiów Ludnościowych i Badań nad Usługami 5 ŚRODOWISKO MIESZKANIOWE W PRACY BADAWCZEJ PROFESORA JERZEGO DZIECIUCHOWICZA PRZEGLĄD LITERATURY RESIDENTIAL ENVIRONMENT IN THE STUDIES OF PROFESSOR JERZY DZIECIUCHOWICZ OVERVIEW OF OUTPUT Artykuł wpłynął do redakcji 01.03.2014 r.; po recenzjach zaakceptowany 25.03.2014 r. BINCZYK P., 2014, Środowisko mieszkaniowe w pracy badawczej Profesora Jerzego Dzieciuchowicza przegląd literatury [w:] Klima E. (red.), Ludność, Mieszkalnictwo, Usługi w 70. rocznicę urodzin Profesora Jerzego Dzieciuchowicza. Population, Housing, Services 70 th Anniversary of Professor Jerzy Dzieciuchowicz, Space Society Economy 13, Department of Population and Services Studies, Wydawnictwo Uniwersytetu Łódzkiego, Łódź, s. 191 199. /ISSN 1733-3180/ Mgr Piotr Binczyk, doktorant, Uniwersytet Łódzki, Katedra Studiów Ludnościowych i Badań nad Usługami, ul. Kopcińskiego 31, 90-142 Łódź; e-mail: binczykpiotr88@gmail.com Jądrem, od którego wszystko w urbanistyce bierze swój początek jest komórka zamieszkania (mieszkanie) oraz umieszczenie jej w grupie tworzącej jednostkę mieszkaniową o właściwej wielkości (Biegański 1972)

192 Piotr Binczyk STRESZCZENIE Kierunek badań nad środowiskiem mieszkaniowym miast w łódzkim ośrodku geograficznym został rozpoczęty przez Profesora Jerzego Z. Dzieciuchowicza. Po latach zaniedbań w strukturze mieszkaniowej miast, przyszedł czas na poznanie jej faktycznego stanu. Aktywne uczestnictwo Profesora w tych badaniach przyczyniło się do analizy sytuacji mieszkaniowej miast Śląska Opolskiego, w tym Niemodlina czy Prudnika, jak również Kielc i Łodzi. Dorobek naukowy z tego zakresu tematycznego rozwijał się w dwóch etapach kariery naukowej Profesora: dekada lat 70. oraz lata XXI wieku. SŁOWA KLUCZOWE: środowisko mieszkaniowe, geografia miast, warunki mieszkaniowe 5.1. WPROWADZENIE Celem artykułu jest przedstawienie dorobku badawczego profesora Jerzego Dzieciuchowicza z zakresu badań nad środowiskiem mieszkaniowym miast. Badania nad warunkami mieszkaniowymi są przedmiotem zainteresowania przedstawicieli różnych dyscyplin naukowych. Tematykę tę podejmują między innymi ekonomiści, socjologowie, urbaniści czy wreszcie geografowie. Profesor wywodzi się ze szkoły profesora L. Straszewicza, pod jego opieką obronił tytuł doktora nauk geograficznych w 1975 roku. Jest kontynuatorem badań z zakresu geografii miast rozpoczętych w łódzkim ośrodku geograficznym przez profesora L. Straszewicza, a nawet inicjatorem badań nad zabudową mieszkaniową oraz warunkami mieszkaniowymi w miastach i aglomeracjach miejskich. Razem ze współpracownikami zapoczątkował i rozwinął w ośrodku łódzkim badania geograficzne nad środowiskiem mieszkaniowym. Jednym z powodów podjęcia badań nad tematyką sytuacji mieszkaniowej, obok kontynuacji nurtu prof. L. Straszewicza, było zwrócenie uwagi na brak zainteresowania geografów ekonomicznych tematyką najmniejszych jednostek osadniczych, które nazwał atomami osadnictwa, tzn. mieszkaniami i domami ludzkimi (Dzieciuchowicz 1972). 5.2. PROBLEMATYKA BADAWCZA I CELE BADAŃ W swoich dotychczasowych badaniach Profesor koncentrował się nad szeroko pojętym środowiskiem mieszkaniowym definiowanym jako tereny i zabudowa mieszkaniowa wraz z towarzyszącą im infrastrukturą społeczną i techniczną oraz budownictwo mieszkaniowe i gospodarkę mieszkaniową, wraz z użytkownikami lokali mieszkalnych określonych jednostek terytorialnych (Dzieciuchowicz 2011). W większości swoich prac na pierwszy plan Profesor

Środowisko mieszkaniowe w pracy badawczej Profesora Jerzego Dzieciuchowicza 193 wysuwał problematykę przestrzennego zróżnicowania warunków mieszkaniowych w miastach. Warunki mieszkaniowe definiuje jako wielkość w odniesieniu do potrzeb ludności, stan, wyposażenie i zaludnienie substancji mieszkaniowej (Dzieciuchowicz 1972). Dla potrzeb badań nad sytuacją mieszkaniową zbudował model środowiska mieszkaniowego, na który składają się czynniki kształtujące środowisko mieszkaniowe, komponenty środowiska mieszkaniowego oraz podział warunków mieszkaniowych na zewnętrzne i wewnętrzne (ryc. 2, s. 121). Za główny cel w swoich badaniach stawiał sobie analizę przestrzennego zróżnicowania, rejonizację, typologię oraz waloryzację tkanki mieszkaniowej miasta, które to poprzedzone były szczegółową analizą stanu obecnego warunków mieszkaniowych. 5.3. ZAKRES CZASOWY I PRZESTRZENNY BADAŃ W badaniach nad środowiskiem mieszkaniowym można wyróżnić wyraźnie dwie fazy w karierze badawczej Profesora. Pierwsza rozpoczęła się w 1972 roku i obejmuje początkowy okres kariery Profesora. W latach 70. Profesor napisał 8 artykułów, których tematyka opierała się głównie na warunkach mieszkaniowych, ich przestrzennemu zróżnicowaniu, rejonizacji warunków mieszkaniowych oraz rozwojowi budownictwa mieszkaniowego w czasoprzestrzeni geograficznej miasta. Drugi etap badań na środowiskiem mieszkaniowym nastąpił po transformacji ustrojowej. Od 1999 r. do czasów współczesnych, oparty był na analizie nowych form budownictwa mieszkaniowego (w tym budownictwa spółdzielczego), ich przestrzennego zróżnicowania, typologii i waloryzacji przestrzennej zasobów mieszkaniowych. W tym okresie opracował ponad 10 artykułów oraz opublikował książkę Środowisko mieszkaniowe wielkiego miasta (2011), które zwieńczyła nurt badań nad zabudową mieszkaniową w łódzkim ośrodku geograficznym. Będąc kontynuatorem badań swojego mentora, Profesor nie zapomniał o badaniach ośrodków lokalnych Śląska Opolskiego, z którymi to prof. L. Straszewicz miał bardzo dobre kontakty. W ramach badań nad warunkami mieszkaniowymi powstały prace dotyczące Niemodlina (1972b), czy Prudnika (1974). Razem z A. Suliborskim i B. Stolarczykiem (1972) przeanalizował warunki mieszkaniowe w centrum Kielc. Jednak największą uwagę skoncentrował nad badaniami zróżnicowania przestrzennego warunków mieszkaniowych Łodzi (1974b, 1975, 1976, 1979, 1980, 1999, 2000, 2002, 2005, 2007, 2007b, 2008, 2011, 2011b, 2012).

194 Piotr Binczyk 5.4. MATERIAŁY ŹRÓDŁOWE I METODY BADAŃ W pracach nad środowiskiem mieszkaniowym Profesor wykorzystywał materiały źródłowe pierwotne, jak i wtórne. Nowymi źródłami (w latach 70.) danych okazywały się karty ewidencyjne budynków mieszkalnych, które niestety posiadały liczne błędy. W analizach obiektywnych warunków mieszkaniowych wykorzystywano dane z Narodowych Spisów Powszechnych. Powyższe informacje były uzupełnianie o dane statystyczne urzędów, jednostek samorządu terytorialnego, Głównego Urzędu Statystycznego itp. Materiały wtórne były wzbogacane, a niejednokrotnie uzupełnianie przez materiały pierwotne zdobyte w ramach badań terenowych. Wykorzystywano przy tym metody inwentaryzacji urbanistycznej, obserwacji bezpośredniej, czy też wywiadów terenowych (Dzieciuchowicz 1972, 1974). Opracowanie metod inwentaryzacji zabudowy mieszkaniowej uważane są za osiągnięcie naukowe łódzkiego ośrodka geografii społeczno-ekonomicznej, jako miano specyficznej metody badawczej. Obok badań terenowych Profesor wykorzystywał metody statystyczne do rejonizacji, waloryzacji oraz typologii warunków mieszkaniowych i ich przestrzennego zróżnicowania w mieście. Trzeba podkreślić, że w pracach badawczych nad środowiskiem mieszkaniowym u Profesora dominowały metody ilościowe. Do głównych metod statystycznych należały: 1. Metody koncentracji (zob. 1972, 1972b), krzywa Loretnza, 2. Metody rejonizacji geograficznej (zob. 1979, 1980), transformacja liniowa szeregów terytorialnych (metoda Robinsona i Brysona), 3. Metody typologii przestrzennej, metoda Ernsta (zob. 1999), taksonomiczna metoda grupowania hierarchicznego metoda Warda (zob. 2002), metoda Czekanowskiego (zob. 2007), metoda k-średnich opracowanej przez J. MacQueena w 1957 r. (zob. 2011) wraz z modyfikacjami. 5.5. WYNIKI BADAŃ W swoich badaniach nad warunkami mieszkaniowymi Profesor dążył, by jego prace miały nie tylko charakter przeglądowo-poznawczy, ale przede wszystkim charakter aplikacyjny. W pracach badawczych Profesora, wszelkie analizy kończyły się zazwyczaj syntezą wyników w formie przestrzennej

Środowisko mieszkaniowe w pracy badawczej Profesora Jerzego Dzieciuchowicza 195 typologii (np. Dzieciuchowicz 1972 i in.), waloryzacji przestrzeni mieszkaniowej (np. Dzieciuchowicz 2007 i in.), czy rejonizacji warunków mieszkaniowych w mieście (Dzieciuchowicz 1980 i in.). W ramach zróżnicowania warunków mieszkaniowych wydzielił cztery rejony warunków mieszkaniowych w centrum Kielc (północny złych w.m., południowy dobrych w.m., wschodni dobrych w.m. oraz zachodni średnich w.m.). W Niemodlinie wyróżnił cztery typy warunków mieszkaniowych wykorzystując do tego wykres typologiczny. Badania prowadzone w latach 70. nad warunkami mieszkaniowymi Łodzi były wstępem do dalszych analiz prowadzonych po 1999 r. W pracy z 1974 r., Profesor zwrócił uwagę na wręcz katastrofalne warunki mieszkaniowe Ziemi Obiecanej, które miały swoje źródło w chaotycznym i niezwykle dynamicznym rozwoju przestrzennym miasta w XIX wieku. Do najważniejszych cech zasobów mieszkaniowych lat 1945 1965 należały: najwyższe zaludnienie izb, najwyższy odsetek mieszkań najmniejszych (1-, 2-izbowych), najniższa przeciętna liczba izb w mieszkaniu, najniższy odsetek mieszkań wyposażonych w podstawowe instalacje sanitarno-techniczne (Dzieciuchowicz 1974). Stworzony model rejonizacji warunków mieszkaniowych Łodzi w 1976 r., wykazywał wyraźnie koncentryczny układ. Z dobrymi warunkami mieszkaniowymi (1) w strefie śródmiejskiej (A) oraz średnimi (2) i złymi (3) warunkami mieszkaniowymi w strefie peryferyjnej. W strefie pośredniej (B) występowały mieszane warunki mieszkaniowe (Dzieciuchowicz 1976). W latach 1979 1980 dokonał podziału Łodzi na 17 rejonów o zróżnicowanym poziomie warunków mieszkaniowych, od bardzo dobrych do bardzo złych (Dzieciuchowicz 1979, 1980), których rozmieszczenie charakteryzowało się układem sektorowo- -pierścieniowym. Badania prowadzone po 1999 r. zaowocowały powstaniem książki Środowisko mieszkaniowe wielkiego miasta. Przykład Łodzi (Dzieciuchowicz 2011), w której to Profesor przedstawił typologię przestrzenną gruntów, zasobów mieszkaniowych, spółdzielczego budownictwa mieszkaniowego oraz budownictwa komunalnego. Oprócz typologii dokonał waloryzacji zasobów mieszkaniowych w okresie transformacji ustrojowej. Wykorzystując metodę k-średnich wydzielił siedem skupień, traktowanych jako odpowiedniki typów jednostek osiedlowych (ryc. 1).

196 Piotr Binczyk Ryc. 1. Typologia przestrzenna zasobów mieszkaniowych Źródło: J. Dzieciuchowicz (2011) Typ 1 wysoka dynamika budownictwa mieszkaniowego, przy dużym udziale mieszkań spółdzielczych w zabudowie jednorodzinnej i wielorodzinnej. Typ 2 silna dominacja zabudowy jednorodzinnej, przy niskim stopniu zaludnienia mieszkań i wysokim poziomie ich wyposażenia w instalacje sanitarno-techniczne. Typ 3 dominacja zabudowy jednorodzinnej i zagrodowej, przy wysokim stopniu zaludnienia mieszkań i niskiej samodzielności użytkowania mieszkań przez gospodarstwa domowe. Typ 4 dominacja zabudowy jednorodzinnej i zagrodowej, przy wysokim stopniu zaludnienia mieszkań i niskiej samodzielności użytkowania mieszkań przez gospodarstwa domowe. Typ 5 względna nadwyżka prywatnych mieszkań w przedwojennej zabudowie jednorodzinnej o niskim zaludnieniu. Typ 6 względna dominacja przedwojennych kamienic czynszowych, w połączeniu z wysokim udziałem mieszkań komunalnych. Typ 7 dominacja intensywnej zabudowy blokowej o bardzo dużych zasobach mieszkaniowych (Dzieciuchowicz 2011).

Środowisko mieszkaniowe w pracy badawczej Profesora Jerzego Dzieciuchowicza 197 5.6. PODSUMOWANIE W szeregu zainteresowań badawczych Profesora, badanie warunków mieszkaniowych zajmowało szczególne miejsce. Stał się kontynuatorem prac badawczych nad zabudową mieszkaniową w miastach, nie zapominając jednak o rozwoju metod i narzędzi badawczych w analizach środowiska mieszkaniowego. Do tego typu narzędzi należały chociażby techniki inwentaryzacji zabudowy mieszkaniowej, czy też różnorakie metody statystyczne w ocenie i typologii warunków mieszkaniowych. Profesor zbudował zespół badawczy, wokół którego oprócz indywidualnych zamiłowań pracowników, zasiał zainteresowanie tematyką zabudowy mieszkaniowej. Z Jego zespołu tematyką mieszkaniową zajmują się prof. nadzw. dr hab. E. Klima, która analizuje środowisko mieszkaniowe z perspektywy geografii domu, wykorzystując przy tym metody jakościowe, w tym wywiady pogłębione i analizę materiałów wizualnych (Klima 2012). Waloryzacją przestrzeni mieszkaniowych i rynkiem nieruchomości zajmuje się dr L. Groeger (2012), badania nad jakością życia na łódzkich blokowiskach prowadzą prof. nadzw. dr hab. E. Klima, dr A. Rochmińska i dr A. Janiszewska (2011), zaś poczucie bezpieczeństwa na łódzkich osiedlach z perspektywy geografii percepcji i geografii przestępczości analizuje dr S. Mordwa (2011). LITERATURA Biegański P., 1972, U źródeł architektury współczesnej, PWN, Warszawa. Dzieciuchowicz J., Stolarczyk B., Suliborski A., 1972, Warunki mieszkaniowe centrum Kielc, Acta Universitatis Lodziensis, seria II, Nauki Matematyczno-Przyrodnicze 49, Łódź. Dzieciuchowicz J., 1972b, Warunki mieszkaniowe w Niemodlinie [w:] Opolskie Roczniki Ekonomiczne 4, Opole. Dzieciuchowicz J., 1974, Rozwój budownictwa mieszkaniowego w Łodzi w latach 1945 1965 oraz jego wpływ na zmiany warunków mieszkaniowych ludności, Zeszyty Naukowe UŁ, seria II, 55, Łódź. Dzieciuchowicz J., 1974, Zabudowa mieszkaniowa Prudnika, Zeszyty Naukowe UŁ, seria II, 55, Łódź. Dzieciuchowicz J., 1975, Kształtowanie warunków środowiska mieszkaniowego wielkiego miasta na przykładzie Łodzi [w:] XIII Ogólnopolski Zjazd PTG, Tezy i streszczenia referatów, Łódź. Dzieciuchowicz J., 1976, Szczegółowa rejonizacja warunków mieszkaniowych ludności Łodzi w roku 1970, Acta Universitatis Lodziensis, seria II, Nauki Matematyczno- -Przyrodnicze 7, Łódź. Dzieciuchowicz J., 1979, Kształtowanie warunków mieszkaniowych wielkiego miasta na przykładzie Łodzi, Acta Universitatis Lodziensis, seria II, Nauki Matematyczno- -Przyrodnicze 21, Łódź.

198 Piotr Binczyk Dzieciuchowicz J., 1980, Kompleksowa rejonizacja warunków mieszkaniowych ludności wielkiego miasta (przykład Łodzi), Acta Universitatis Lodziensis, seria II, Nauki Matematyczno-Przyrodnicze 22, Łódź. Dzieciuchowicz J., 1999, Ewolucja i typologia przestrzenna budownictwa mieszkaniowego w Łodzi [w:] Nauki geograficzne a edukacja społeczna. Region Łódzki, t. 2, Wydawnictwo PTG UŁ, Łódź. Dzieciuchowicz J., 2000, Spatial structure and typology of co-operative housing in Łódź [w:] Contemporary Role of Service Sector, Przestrzeń Społeczeńtwo Gospodarka 5, Studia i Materiały KGPiPP UŁ, Łódź. Dzieciuchowicz J., 2002, Zasoby mieszkaniowe Łodzi: rozwój, struktura przedmiotowa i przestrzenna, Acta Universitatis Lodziensis. Folia Geographica Socio-Oeconomica 4, Wydawnictwo UŁ, Łódź. Dzieciuchowicz J., 2005, Spółdzielcze budownictwo mieszkaniowe w Łodzi struktura i typologia przestrzenna, Acta Universitatis Lodziensis. Folia Geographica Socio- -Oeconomica 6, Wydawnictwo UŁ, Łódź. Dzieciuchowicz J., 2007, Budownictwo komunalne w Łodzi struktura przestrzenna, Acta Universitatis Lodziensis. Folia Geographica Socio-Oeconomica 8, Wydawnictwo UŁ, Łódź. Dzieciuchowicz J., 2007b, Waloryzacja i typologia przestrzenna budownictwa komunalnego w Łodzi, Acta Universitatis Lodziensis. Folia Geographica Socio-Oeconomica 8, Wydawnictwo UŁ, Łódź. Dzieciuchowicz J., 2008, Obrót nieruchomościami gruntowymi na terenie Łodzi, Acta Universitatis Lodziensis. Folia Geographica Socio-Oeconomica 9, Wydawnictwo UŁ, Łódź. Dzieciuchowicz J., 2011, Środowisko mieszkaniowe wielkiego miasta. Przykład Łodzi, Wydawnictwo UŁ, Łódź. Dzieciuchowicz J., 2011b, Społeczne budownictwo mieszkaniowe w Łodzi rozwój, zasoby mieszkaniowe i ich użytkownicy [w:] Dzieciuchowicz J. (red.), Współczesne przemiany środowiska mieszkaniowego wybrane problemy. The Contemporary Transformation of the Housing Enviroment Selected Problems, Space Society Economy 10, Wydawnictwo UŁ, Łódź. Dzieciuchowicz J., 2012, Valorization and spatial typology of Łódź s residential resources during the transformation period [w:] Dzieciuchowicz J., Groeger L. (red.), Kształtowanie przestrzeni mieszkaniowej miast. Shaping the Urban Residential Area, Space Society Economy 11, Wydawnictwo UŁ, Łódź. Groeger L., 2012, Próba typologii przestrzeni mieszkaniowej miast województwa łódzkiego [w:] Dzieciuchowicz J., Groeger L. (red.), Kształtowanie przestrzeni mieszkaniowej miast. Shaping the Urban Residential Area, Space Society Economy 11, Wydawnictwo UŁ, Łódź. Janiszewska A., Klima E., Rochmińska A., 2011, Jakość życia na łódzkich osiedlach [w:] Dzieciuchowicz J. (red.), Współczesne przemiany środowiska mieszkaniowego wybrane problemy. The Contemporary Transformation of the Housing Environment Selected Problems, Space Society Economy 10, Wydawnictwo UŁ, Łódź. Klima E., 2012, Geografia domu mieszkanie w bloku, Acta Universitatis Lodziensis. Folia Geographica Socio-Oeconomica 12, Wydawnictwo UŁ, Łódź.

Środowisko mieszkaniowe w pracy badawczej Profesora Jerzego Dzieciuchowicza 199 Mordwa S., 2011, Poczucie bezpieczeństwa w Łodzi. Przykład badań mieszkańców osiedli mieszkaniowych [w:] Dzieciuchowicz J. (red.), Współczesne przemiany środowiska mieszkaniowego wybrane problemy. The Contemporary Transformation of the Housing Environment Selected Problems, Space Society Economy 10, Wydawnictwo UŁ, Łódź. ABSTRACT The trend of research of urban residential environments in Łódź center of geographical sciences was started by Professor Jerzy Z. Dzieciuchowicz. After years of neglect in a residential structure of cities, the time has come for get knowledge about actual state of residential space. Active participation in the studiem, contributed to the analysis of housing situation in the Opole Silesia (including Niemodlin, Prudnik), and as well Kielce and Łódź. Scientific achievements of the thematic scope developer in two stages: decade of 70 th and years in 21 th century. KEYWORDS: residential environment, urban geography, housing conditions

CZĘŚĆ III USŁUGI PART III SERVICES

DARIUSZ ILNICKI Uniwersytet Wrocławski Wydział Nauk o Ziemi i Kształtowania Środowiska Instytut Geografii i Rozwoju Regionalnego, Zakład Zagospodarowania Przestrzennego 1 USŁUGI W POLSKIEJ LITERATURZE PRZEDMIOTU UJĘCIE CHRONOLOGICZNO-TEMATYCZNE CHRONOLOGICAL AND THEMATIC APPROACH TO SERVICES IN POLISH SPECIALIST LITERATURE Artykuł wpłynął do redakcji 05.11.2013 r.; po recenzjach zaakceptowany 18.02.2014 r. ILNICKI D., 2014, Usługi w polskiej literaturze przedmiotu. Ujęcie chronologiczno-tematyczne [w:] Klima E. (red.), Ludność, Mieszkalnictwo, Usługi w 70. rocznicę urodzin Profesora Jerzego Dzieciuchowicza. Population, Housing, Services 70 th Anniversary of Professor Jerzy Dzieciuchowicz, Space Society Economy 13, Department of Population and Services Studies, Wydawnictwo Uniwersytetu Łódzkiego, Łódź, s. 203 246. /ISSN 1733-3180/ Dr hab. Dariusz Ilnicki, Uniwersytet Wrocławski, Instytut Geografii i Rozwoju Regionalnego, Zakład Zagospodarowania Przestrzennego, ul. Kuźnicza 49/55, 50-138 Wrocław; e-mail: dariusz.ilnicki@uni.wroc.pl STRESZCZENIE W polskich opracowaniach z zakresu geografii usług rzadko można odnaleźć próby całościowych podejść do jej dokonań z różnych punktów widzenia, formułowania ocen pod jej adresem, czy też aktualizacji dokonań na jej gruncie. Skutkuje to m.in. brakiem widocznych postępów na gruncie teorii, praktyki, metodologii badań. W opracowaniu przedstawiono czynniki ograniczające prowadzenie badań usług oraz ich wpływ na specyfikę i charakter powstających prac z tego zakresu. Zarysowane ograniczenia i specyfika prowadzonych badań stanowi tło do zasadniczej części opracowania, a mianowicie chronologicznego i tematycznego przedstawienia problematyki polskiej geografii usług. Charakterystyki poruszanej problematyki dokonano w czterech okresach, określonych mianem: początków

204 Dariusz Ilnicki badań sektora usług, z występującymi w tym okresie dwoma podokresami; systematycznych badań usług; pierwszej dekady okresu transformacji; współczesnej geografii usług. Geografia usług ewoluowała od rozpatrywania tego rodzaju działalności w ramach geografii osadnictwa/geografii miast, do samodzielnego obszaru badań w obrębie geografii. Rosnące zainteresowanie usługami przyczyniło się do wzrostu liczby publikacji. Po zmianach ilościowych doszło do zmian strukturalnych. Rozpoczęto badać usługi przez pryzmat poszczególnych sekcji, działów lub klasy, a nie jako całości (sektora). Dominujący wątek rozważań stanowi szeroko rozumiany handel. W chwili obecnej problematyka handlu analizuje nowe problemy badawcze w swoim obrębie, określane mianem nowej geografii handlu. Konieczna jest większa integracja środowiska zajmującego się badaniami usług na rzecz podejmowania wspólnych badań oraz stworzenia platformy wymiany doświadczeń oraz informacji. SŁOWA KLUCZOWE: geografia usług, przegląd literatury, ujęcie chronologiczno-tematyczne, Polska 1.1. WPROWADZENIE Pierwszego, nie tyle przeglądu prac z zakresu usług, co całościowej oceny dorobku geografii usług dokonała E. Nowosielska (1972). Ocena ta następnie została przez wspomnianą autorkę rozwinięta i pogłębiona w opracowaniu, w którym nakreśliła główne tendencje rozwojowe geograficznego podejścia w badaniach działalności usługowych, ze wskazaniem na aktualne problemy badawcze w ich obrębie (Nowosielska 1994). Wychodzenie w analizach dotyczących usług od wyżej powołanych dwóch prac jest o tyle istotne i konieczne, gdyż uogólnienia w nich zawarte, każdorazowo przywoływane są przez autorów prac podejmujących się całościowego spojrzenia na usługi na gruncie geografii (Jakubowicz 1993; Werwicki 1998; Kłosowski 2006a). Tym samym stwierdzenia sformułowane przez E. Nowosielską zdają się mieć, jak do tej pory, charakter uniwersalny ponadczasowy. Prowadzenie badań z zakresu geografii usług napotyka na trzy zasadnicze ograniczenia. Niezmiennie należą do nich: rosnąca heterogeniczność usług jako całości, która praktycznie uniemożliwia zastosowanie podejścia agregatowego w ich badaniu, a co wynika m.in. z odmiennych czynników lokalizacji poszczególnych rodzajów lub grup działalności usługowych, a na co nakłada się brak sprecyzowanej i powszechnie akceptowanej definicji usług. Dodatkowo potęgowana jest ona przez pojawianie się nowych rodzajów i kategorii usług; tak zwane uwarunkowania zewnętrzne (Nowosielska 1994) przez E. Jakubowicz (1993) określane mianem przyczyn natury ekonomicznej, a które

Usługi w polskiej literaturze przedmiotu. Ujęcie chronologiczno-tematyczne 205 wynikają z braku zainteresowania przez długi czas usługami w polityce, gospodarce oraz nauce. Brak zainteresowania w nauce był pochodną braku ich obecności w polityce oraz gospodarce; ułomność podejść badawczych przejawiająca się w przyjmowaniu nieodpowiednich założeń w stosunku do celu, jaki sobie stawia badacz (Nowosielska 1994). Polega ona między innymi na nierozróżnianiu podstawowych pojęć (m.in. sfera sektor usług, pracujący zatrudniony), czy braku znajomości istoty i charakteru obowiązującej klasyfikacji działalności. Wymienione uwarunkowania prowadzenia badań usług, paradoksalnie zamiast słabnąć, bądź też ulegać ograniczeniu, nieustannie zyskują na znaczeniu. Tym samym odciskają one swoje piętno na powstających opracowaniach. Dotyczą one trzech kwestii: wycinkowości badań która dotyczy zarówno poszczególnych składowych sektora, czy szerzej sfery usług, jak również skali obszaru objętego badaniem. Podmiotem badań zazwyczaj są duże miasta (Jakubowicz 1993). Wycinkowość badań jest pochodną ułomności statystyki publicznej, która z jednej strony nie dostarcza, ogranicza dostęp do informacji w ramach jednostek osadniczych, a z drugiej preferuje w gromadzeniu danych poziomy regionalne obowiązującego podziału terytorialnego; w dalszym ciągu widocznej w podejściach analitycznych tendencji do rozpatrywania zagadnień usługowych w kontekście metod i modeli geografii osadnictwa. W głównej mierze dotyczy to odwoływania się do koncepcji ośrodków centralnych W. Christallera (1963), centrum peryferie (Friedman 1974) oraz teorii bazy ekonomicznej (Dziewoński 1971; Suliborski 2001). Dotyczy to również wykorzystywanych metod i technik analizy (np. model grawitacji, potencjału, podejścia wielozmienne). Jednak można zauważyć tendencję do częstszego stosowania narzędzi dostarczanych przez geograficzne systemy informacji (GWR, LISA); odczuwalnego braku opracowań o charakterze ogólnym syntetycznym, ujmujących całość problematyki szeroko pojętych usług, rozpatrywanych nie tylko przez pryzmat sektora, ale i całej sfery usług. Pomimo tego mamy do czynienia ze wzrostem zainteresowania badaniami usług. Jego egzemplifikacją jest systematycznie rosnąca liczba prac. Jak do tej pory w polskiej geografii wyróżniano trzy okresy w rozwoju geografii usług. Przyjmowane były one jako obowiązujące, bez prób dyskusji nad nimi i zasadnością, lub nie, dalszego ich utrzymywania. Jednak dyskusja powinna w zasadzie dotyczyć ostatniego okresu określanego... początkiem niezależnych, systematycznych badań sfery działalności usługowych... datowanym od początku lat 70. XX w. do chwili obecnej (Werwicki 1998, s. 263; zob. Kłosowski 2006a). Właśnie w obrębie tego okresu koniecznym zdaje się być wyróżnienie trzech podokresów. Ich wyróżniki stanowią: przełom lat 90.,

206 Dariusz Ilnicki będący początkiem transformacji społeczno-gospodarczej w naszym kraju oraz początek (przełom) XXI wieku. Wskazane graniczne daty mają swoje uzasadnienie odpowiednio w: widocznym wzroście zainteresowania usługami jako przedmiotem badań, które przełożyło się na widoczny wzrost liczby publikacji; oraz zmiany podejścia w badaniu usług, polegającym na badaniu zjawisk nowych. W drugim przypadku chodzi o te rodzaje działalności, które wcześniej nie stanowiły przedmiotu zainteresowania geografów lub w szczególny sposób związane były z gospodarką rynkową. Tym samym po zmianach ilościowych, doszło do zmian strukturalnych. Nastąpiło przełożenie akcentów, z badania usług jako całości, na rzecz działalności wchodzących w skład poszczególnych sekcji usługowych oraz schodzeniem z badaniami na poziom działu lub klasy. Zostało to podyktowane tym, że zjawisk takich jak, usługi dla przedsiębiorstw, producentów i biznesu, usług profesjonalnych, czy też opartych na wiedzy, związanych z postępem technologicznym, informacyjno-komunikacyjnych, nie można rozpoznać z najwyższych poziomów klasyfikacji. W sposób szczególny dotyczy to ostatniego podokresu, który można określić mianem współczesnej geografii usług, dla której sektor usług i jego sekcje usługowe, stały się w pewnym sensie, nieatrakcyjne dla badania (Ilnicki 2009). Tym samym w rozwoju polskich badań nad usługami proponuję wyróżnienie czterech okresów, a mianowicie okres: (I) początków badań sektora usług do początku lat 70., z występującymi w tym okresie dwoma podokresami, dla których datą graniczną jest koniec II wojny światowej; (II) systematycznych badań usług przypadający na lata 70. i 80.; (III) pierwszej dekady okresu transformacji lata 90.; (IV) współczesnej geografii usług począwszy od przełomu wieków. 1.2. POCZĄTKI BADAŃ SEKTORA USŁUG DO POCZĄTKU LAT 70. XX WIEKU Początek zainteresowania problematyką usług przypada na lata 30. XX wieku. Prace z tego okresu posiadały charakter badań wycinkowych (Werwicki 1998). Dotyczyły one zagadnień związanych z handlem detalicznym (m.in. Jeśman 1938; Ormicki 1938), w kontekście którego podejmowane były próby określenia zasięgu oddziaływania miejscowości jako ośrodków handlu, czy też wpływu kulturalnego i gospodarczego na ich zaplecze (Ormicki 1932ab). Podobne zagadnienia analizowała W. Rewińska (1929), która podjęła się wyznaczenia powiązań Wilna w oparciu o połączenia komunikacyjne. Kolejna grupa zagadnień, w ramach analizy sektora usług, dotyczyła problematyki związanej z szeroko rozumianą oświatą, kształceniem (Książkówna 1932). Również w tym przypadku analiza została podporządkowana zagadnieniu wyznaczenia strefy wpływu (oddziaływania) miasta Krakowa w oparciu o miejsce zamieszkania uczniów. W przypadku wspomnianych badań, analiza zagadnień usługowych pojawiała się niejako przy okazji. Wynikało to z faktu, że wchodziły one

Usługi w polskiej literaturze przedmiotu. Ujęcie chronologiczno-tematyczne 207 w zakres zagadnień rozpatrywanych na gruncie geografii miast. Było to konsekwencją ówczesnego zdefiniowania problematyki rozpatrywanej na gruncie miast mówiącej, że: Geografia miast zajmuje się krajobrazem miejskim, dążąc do wykrycia prawideł rządzących jego powstaniem, rozwojem, fizjonomią i zróżnicowaniem oraz związkami z otoczeniem (bliższym i dalszym) (Ormicki 1932a, s. 31). Badania interakcji pomiędzy miastem a jego otoczeniem mieściły się w tzw. dynamicznej geografii miast (Dziewoński 1957). Okres bezpośrednio po drugiej wojnie światowej do początku lat 70. XX w. określany jest jako czas, w którym tematyka usług została zarzucona (Werwicki 1998). Takie stwierdzenie jest jak najbardziej uzasadnione, gdy patrzy się na nie przez pryzmat badań prowadzonych obecnie. Jednak stwierdzeniem lepiej oddającym ówczesny stan badań działalności usługowych jest mówienie o kontynuacji podejścia w analizie usług, zarysowanego w okresie międzywojennym. Wynika to z faktu rozpatrywania działalności sektora usług, w dalszym ciągu, przede wszystkim w ramach studiów nad osadnictwem, głównie w tej jej części dotyczącej geografii miast. Bardzo dobrze obrazują to treści zawarte w opracowaniu A. Malickiego (1939 1946), w którym autor nakreśla zadania, jakie stanęły przed geografią miast bezpośrednio po II wojnie światowej. Wychodząc w swoich rozważaniach od stwierdzenia, że każde, nawet niewielkie miasto, bez względu na liczbę ludności wywiera silny i wieloraki wpływ, nakreśla trzy płaszczyzny tego oddziaływania, z których dwie mają charakter usługowy. Dotyczą one oddziaływania miast jako ośrodków: handlu detalicznego hurtowego (targi), kształcenia na poziomie średnim oraz oddziaływania gospodarczego zakładów produkcyjnych w nich zlokalizowanych. Jedną z pierwszych prac z tego zakresu stanowi opracowanie K. Bromka (1947). Wykorzystując całokształt funkcji administracyjnych, kulturalnych, gospodarczych, komunikacyjnych oraz liczbę ludności, autor dokonał wyznaczenia IX usługowych poziomów hierarchicznych. Pierwszych siedem poziomów zidentyfikował szczegółowo w granicach województwa krakowskiego, ze wskazaniem typowych dla nich zakładów i instytucji usługowych (funkcji). Pozostałe trzy identyfikował w skali kraju. Doceniając znaczenie badań nad wielkością i granicami obszarów wpływu miast, zostały one bezpośrednio po zakończeniu II wojny światowej zainicjowane przez Zakład Geografii UMCS w Lublinie. Miały one objąć swoim zasięgiem obszar ówczesnego województwa lubelskiego. Od przełomu lat 50. i 60. XX w. można mówić o relatywnym wzroście liczby publikacji poruszających problematykę usług. Jednak w dalszym ciągu były one rozważane w głównej mierze przez pryzmat studiów nad osadnictwem. W tym miejscu można wymienić przykłady opracowań o charakterze monograficznym mieszczących się w studiach nad aktywizacją małych miast. E. Romahn- -Kwiatkowska (1957) w oparciu o miejsca zamieszkania uczniów, dokonała

208 Dariusz Ilnicki wyznaczenia stref maksymalnego oraz minimalnego oddziaływania miasta. Ciekawym stwierdzeniem autorki jest konstatacja, że obszar oddziaływania usługowego w przybliżeniu pokrywa się z granicami wyznaczonymi przez inne czynniki gospodarcze. Z kolei J. Endrukajtis (1957) omawia zagadnienie oddziaływania miasta w głównej mierze przez pryzmat handlu detalicznego i targowiskowego. Podobne podejście do problemu zastosowała J. Kremky- -Saloni (1957), podkreślając funkcje miasta jako ośrodka kulturalnego. Opracowaniem nawiązującym problematyką do wcześniej wymienionych jest praca L. Kosińskiego i K. Pudło (1958). Autorzy uwzględniając trzynaście rodzajów instytucji usługowych dokonali wyznaczenia obszaru oddziaływania Trzcińska-Zdrój. Pewnym novum było dokonanie strefowania obszaru oddziaływania w zależności od siły związku ośrodka z zapleczem. Takie podejście w identyfikacji szeroko rozumianego obszaru oddziaływania ośrodków usługowych i jego strefowania zostało rozwinięte w latach 60. Delimitacja obszarów oddziaływania była dodatkiem do studiów monograficznych wybranych miejscowości (Dziegieć, Pączka, Zając 1964; Pączka, Szczygielski 1965; Zając 1967; Straszewicz (red.) 1970). Równocześnie ich wyznaczenie zazwyczaj opierało się o jeden z przejawów działalności usługowej, czy to: rzemiosła (Pączka 1970); handlu (Dziegieć 1967; Pączka, Zając 1970a); gastronomii (Pączka, Zając 1970b); oświaty i wychowania (Batorowicz 1970a), czy też zdrowia, sportu i turystyki (Batorowicz 1970b). Jednak coraz częściej zagadnienia obszarów oddziaływania i ciążeń międzyośrodkowych stanowiły główną linię rozważań (Liszewski 1967, 1970b; Liszewski, Zając 1970). Na bazie prowadzonych badań rozpoczęto dokonywać pierwszych prób syntez oraz formułować wnioski stanowiące podstawę do prowadzenia przyszłych badań (Biderman 1967; Liszewski 1967; Pączka 1967). Związki ośrodków z zapleczem badano zazwyczaj opierając się na: dojazdach do pracy i szkoły oraz instytucji i urzędów państwowych; powiązaniach handlowych oraz migracjach na pobyt stały (m.in. Zając 1967). Pod koniec lat 60. zaczęto uwzględniać i szerzej analizować wpływ dostępności komunikacyjnej różnymi środkami komunikacji na rozległość i kształt obszaru oddziaływania (Liszewski 1967, 1970ab; Łoboda 1967). Warto zaznaczyć, że określania obszarów oddziaływania dokonywano dla ośrodków co najwyżej szczebla powiatu. Wskazywano równocześnie na konieczność rozwijania problematyki identyfikacji regionów węzłowych, gdyż badania ciążeń i oddziaływania, typologii ośrodków można wykorzystać przy korektach podziału administracyjnego. Znaczna część opracowań zawierających rozważania dotyczące stref wpływu obszarów oddziaływania bazowały na analizie zagadnień związanych ze szkolnictwem na poziomie średnim i wyższym. Podstawy do prowadzenia tego typu prac czerpano z przywołanych wcześniej opracowań (m.in. Książkówna 1932; Ormicki 1932a). Jedną z pierwszych, jeśli nie pierwszą pracą, traktującą

Usługi w polskiej literaturze przedmiotu. Ujęcie chronologiczno-tematyczne 209 o obszarach kulturalnego oddziaływania, wyznaczanych w oparciu o kształcenie na poziomie wyższym, jest opracowanie A. Wróbla (1959b). Opierając się na danych zestawionych w układzie wojewódzkim autor wyznaczył przybliżone regionalne zasięgi obsługi pięciu głównych ośrodków akademickich, posiłkując się danymi o liczbie kandydatów w pozostałych 14 wojewódzkich ośrodkach akademickich. Końcowe wnioski oraz postawione hipotezy w powoływanej pracy stały się punktem wyjścia bardziej wnikliwego rozpracowania zasięgów oddziaływania poszczególnych ośrodków akademickich (Dziewoński, Iwanicka 1961). W efekcie końcowym, wyróżnione zostały trzy (cztery) podstawowe typy obszarów, co do rozległości zasięgu wpływów. Wskazano przy tym również na konieczność rozpatrywania obszarów oddziaływania w podziale na typy szkolnictwa. Wśród kolejnych prac z tego zakresu, jednak obejmujących mniejszy obszar, jeden ośrodek oraz wszystkie poziomy kształcenia, można wymienić opracowanie M. Jeśmana (1961), S. Barszczówny i W. Musiała (1961), J. Jaroszewskiej (1965) i K. Palonki (1965, 1971). Zaznaczyć jednak należy, że zagadnienie kształcenia nie było jedynym wątkiem usługowym pojawiającym się w pracach w tym okresie. Można w tym miejscu wymienić m.in. prace dotyczące studiów nad funkcjami usługowymi wsi wraz z ich formami przejściowymi pomiędzy wsią i miastem (Chilczuk 1963) oraz miast (Werwicki 1965), czy też dotyczące handlu hurtowego (Eberhardt, Wróbel 1963), rzemiosła (Wełpa 1959), jak również opierania się przy wyznaczaniu obszarów oddziaływania, regionów obsługi, przejazdami osobowymi (Wróbel 1959a). Początek lat 60. to również pojawienie się w schemacie podziału nauk geograficznych, w obrębie geografii ekonomicznej gospodarczej geografii usług (Leszczycki 1962). Zaznaczyć przy tym należy, że w tym podziale, usługi jako takie, zostały związane z handlem. Natomiast literalne zdefiniowanie geografii usług nastąpiło po ponad 35 latach, którą określono jako... część geografii społeczno- -ekonomicznej, zajmującej się rozmieszczeniem i organizacją przestrzenną różnych rodzajów działalności usługowych, rozpatrywanych z punktu widzenia ich znaczenia gospodarczego, wpływu jaki wywierają na kształtowanie struktury funkcjonalnej sieci osadniczej, zasięgów oddziaływania ośrodków usługowych oraz zaspokojenia różnorodnych potrzeb życiowych ludności... (Werwicki 1998, s. 263 264). Poza tym integralną częścią geografii usług jest prowadzenie prac nad podstawami teoretycznymi i metodologią prowadzonych w jej obrębie badań. 1.3. SYSTEMATYCZNE BADANIA USŁUG Systematyczne badania usług datuje się na początek lat 70. Wśród pierwszych prac z tego okresu wymienić należy opracowania K. Polarczyka (m.in. 1971, 1976ab, 1979) oraz E. Nowosielskiej (1972). W dalszym ciągu

210 Dariusz Ilnicki w widoczny sposób uwidaczniały się związki geografii usług z osadnictwem oraz jej obecnością w analizach systemu osadniczego. Na pierwszy plan wysuwały się zagadnienia obszarów oddziaływania, hierarchii ośrodków usługowych oraz dostępności do usług (Kiełczewska-Zaleska 1974; Kwiatkowska 1974; Brodzińska 1979; Korcelli, Potrykowska 1979). Częściowo nawiązującymi do takiego podejścia są prace A. Zagożdżona (1979) oraz E. Jakubowicz (1975, 1976, 1977). Dodatkowym elementem analizy były zagadnienia obszarów oddziaływania ośrodków usługowych, których kontynuacją były opracowania S. Dziewulskiego (1981) oraz B. Maliszowej (1981) koncentrujące się wokół nowej kwestii, a dotyczącej kształtowania/przekształcania sieci ośrodków usługowych. Również w tym nurcie mieszczą się dwa kolejne opracowania koncentrujące się na identyfikacji zasięgu oddziaływania centrum handlowego małego miasta (Dziegieć 1984) oraz wydzieleniu zewnętrznych i wewnętrznych stref oddziaływania handlu detalicznego miasta (Suliborski, Dziegieć 1982). Relatywnie rzadziej podejmowane były zagadnienia związane z rozmieszczeniem placówek usługowych, głównie handlowych w ramach organizmu miejskiego (Górka 1973, 1986; Werwicki 1973; Polarczyk 1976b; Suliborski, Dziegieć 1982; Jakubowicz 1987). W analizach nie pomijano pozostałych składowych sektora usług, a mianowicie szkolnictwa (Jakubowicz 1984; Tomczak 1987) i ochrony zdrowia (Nowosielska 1982). W tym okresie powstała relatywnie duża liczba prac, które z jednej strony wprowadzały, a tym samym wykorzystywały metody ilościowe wraz z propozycjami miar służącymi do pomiaru stopnia rozwoju funkcji usługowych (Polarczyk 1970; Kamiński 1971; Brodzińska 1979; Jakubowicz 1979; Koralewski 1979; Maik 1979; Kudłacz 1981). Konsekwencją dynamicznego rozwoju niezależnych badań nad usługami było pojawienie się na przełomie lat 80. i 90. XX wieku, kilku prac podejmujących próbę podsumowania dotychczasowego rozwoju badań sektora i sfery usług na gruncie polskim (Jakubowicz 1993) i zagranicznym (Nowosielska 1994) oraz syntetyzujących stan obecnej wiedzy z zakresu geografii usług (Werwicki 1998). Relatywny spadek liczby opracowań z zakresu geografii usług w latach 80., w stosunku do poprzedniego dziesięciolecia, był konsekwencją rosnącego kryzysu gospodarczego, dla którego punktem zwrotnym stała się zmiana systemu gospodarowania. Podobnie jak w przypadku światowej literatury geograficznej z zakresu usług, doszło do wydzielenia się trzech nurtów, płaszczyzn, kierunków badawczych: ekonomicznego, socjologicznego, geograficznego, zwanego inaczej przestrzennym. Zwrócić należy uwagę, że ekonomiczne i geograficzne podejście do badań usług są do siebie bardzo zbliżone. Natomiast głównym elementem odróżniającym oba nurty jest przestrzeń, w której umieszcza się zjawisko. Przestrzeń jest atrybutem podejścia geograficznego. Jednak coraz

Usługi w polskiej literaturze przedmiotu. Ujęcie chronologiczno-tematyczne 211 częściej ta nieostra już granica zacierana jest coraz skuteczniej przez samych badaczy. Geografowie zajmują się ekonomiką funkcjonowania poszczególnych rodzajów działalności, relacjami między podażą a popytem, zachowaniami konsumenckimi itp. Natomiast ekonomiści coraz częściej sięgają do przestrzennych aspektów funkcjonowania usług. Stąd też po 1989 r. coraz trudniej mówić o geografii usług uprawianej tylko przez geografów. 1.4. BADANIA USŁUG W PIERWSZEJ DEKADZIE OKRESU TRANSFORMACJI Pierwszą pracą, mieszczącą się w nurcie ekonomicznym, jest praca E. Nowosielskiej (1972). Jej pojawienie jest tym bardziej znaczące, gdyż wyprzedziło podobne ujęcia na gruncie nauk ekonomicznych (Styś 1977; Olearnik, Styś 1989). Natomiast ich przywołanie jest o tyle ważne, że mają one charakter ujęć przestrzennych. Początek i całe lata 90., z zachodzącymi w tej dekadzie zmianami strukturalnymi, charakteryzowały się relatywnym wzrostem liczby prac, które do tego nurtu można zaliczyć (m.in. Werwicki 1992ab, 1994abc; Jelonek 1994; Kaczmarek 1998; Kłosowski 1994, 1997, 2002abc; Ferenc 2000; Hasińska, Hasiński 2000). Dotyczyły one, poza jednym wyjątkiem (Werwicki 1994a) sektora usług, bądź jego składowych, różnych skal przestrzennych, od regionu miejskiego, przez państwo jako całość do porównań międzynarodowych. Jednak więcej prac z zakresu przekształceń strukturalnych gospodarki narodowej jest dziełem ekonomistów niż geografów (m.in. Olearnik 1989; Strihafka 1990, 1992; Małuszyńska 1992; Balicki 1995; Kaźmierczak 2001; Zajdel 2001; Paradysz 2002; Śmiałowska, Jabłoński 2002). Zaznaczyć przy tym należy, że były one również wzbogacane o element przestrzennego zróżnicowania sektora usług (Kujawiński 1990; Opałło 1993ab, 1994, 1995; Strahl, Montygierd-Łoybar 1995; Strahl 1999). Poza całościowym, sektorowym ujmowaniem usług można odnaleźć prace odnoszące się do ich struktury wewnętrznej (Sobieska-Karpińska 1990; Strihafka 1991). Należy również przywołać prace analizujące związki pomiędzy rozwojem sektora usług a wielkością bezrobocia (Sucholiński 1994), uwarunkowań i przejawów aktywności rynkowej w usługach (Białaszczyk 1992; Białaszczyk, Kujawiński 1992), czy też oceny rynku usług przez konsumenta (Sobczyk 1992). Jednak, jak się wydaje, przeważająca większość opracowań mieściła się w nurcie badań geograficznych i przestrzennych. W przeciwieństwie do prac z zakresu geografii usług, które pojawiały się do końca lat 80., w chwili obecnej trudno jest dokonać ich prostej klasyfikacji, czy też opisu. Wynika to między innymi z faktu rozpatrywania zagadnień w różnych skalach przestrzennych, w ramach sektora usług jako całości, poprzez poszczególne sekcje, schodząc w dół przez wszystkie poziomy obowiązującej klasyfikacji na podklasie kończąc. Zastosowanie wielokryteriowego podejścia w przedstawieniu dorobku

212 Dariusz Ilnicki polskiej geografii usług, powodowałaby niejednokrotnie potrzebę wielokrotnego przywoływania tych samych publikacji. Chcąc jednak tego uniknąć, dalszy przegląd literatury będzie miał charakter problemowy, ze wskazaniem charakterystycznych dla nich elementów. W grupie publikacji, które pojawiły się w latach 90. XX wieku, zdecydowanie największą liczbę prac, a zarazem najbardziej jednorodnymi wewnętrznie, były opracowania dotyczące szeroko rozumianego handlu. Koncentrowały się one na zagadnieniach ogólnych, związanych z przekształceniami dokonującymi się w handlu detalicznym w początkowym okresie transformacji (Riley, Niżnik 1994; Werwicki 1995), czy też całego dziesięciolecia 1989 1998, w układzie regionalnym, z uwzględnieniem gastronomii (Taylor 2000) i stacji paliw (Miszewska, Slenczek 1998), czy też w skali wewnątrzmiejskiej (Górka 2001). Jednak gross opracowań dotyczyło szczególnego rodzaju handlu handlu targowiskowego (Werwicki, Powęska 1993; Powęska 1995ab) oraz szeroko rozumianych działalności usługowych, w których handel odgrywał wiodącą rolę, na obszarach przygranicznych Polski (Matykowski, Kulczyńska 1998; Powęska 1994, 1998ab). Warto przy tym zauważyć, że zainteresowanie poszczególnymi pograniczami było wyraźnie rozciągnięte i podzielone w czasie. W początkowym okresie zainteresowanie koncentrowało się na granicy zachodniej. Natomiast pod koniec lat 90. ciężar zainteresowania został przeniesiony na granicę wschodnią. Mówiąc o handlu targowiskowym nie można zapomnieć o fenomenie detalicznego i hurtowego łódzkiego handlu targowiskowego, ściśle związanego z przemysłem lekkim (Werwicki 2000). Pozostając przy działalnościach związanych z handlem, należy zauważyć pierwsze prace rejestrujące pojawianie się w przestrzeni miast centrów handlowych handlu wielkopowierzchniowego (Kłosowski, Runge 1999; Szczyrba 2000; Więcław 2000). Z czasem zainteresowanie tym rodzajem handlu systematycznie wzrastało. Warto tutaj zaznaczyć, że zjawisko to stało się również domeną podejścia ekonomicznego na gruncie ekonomii (m.in. Kłosiewicz-Górecka 2001; Maleszek 1998, 1999ab, 2000, 2004). Dalsze prace z lat 90. w zdecydowanej większości nawiązywały problematyką, jak i podejściami badawczymi do badań prowadzonych do końca lat 80. Dotyczyło to m.in. zagadnień związanych ze szkolnictwem na poziomie podstawowym i średnim (Jakubowicz 1995) i wyższym (Czyż, Churski, Spychała- -Szyszka 1996; Juszkiewicz 1998; Borowiec 2000; Wolaniuk 2001). Podkreślano w nich, z jednej strony, zachodzące zmiany własnościowe na wszystkich poziomach kształcenia, związanie sieci ośrodków kształcenia z siecią osadniczą oraz rolę nauki w kształtowaniu, dynamizowaniu rozwoju społeczno-gospodarczego, jak również rolę ośrodków akademickich w kształtowaniu struktury przestrzennej nauki polskiej (Werwicki 1994c; Chojnicki, Czyż 1997ab). Widoczne były również prace poruszające zagadnienia związane z działalnością

Usługi w polskiej literaturze przedmiotu. Ujęcie chronologiczno-tematyczne 213 instytucji kultury jako całości (Prawelska-Skrzypek 1999), czy też poszczególnych elementów składowych (podprzestrzeni) wraz z określeniem hierarchii ośrodków kultury oraz wyznaczaniem zasięgów ich oddziaływania (Parysek 1991). Badania z tego zakresu schodziły również na poziom poszczególnych placówek usługowych (Huk 1993, 1994, 1996). Poza analizą rozmieszczenia i oddziaływania placówek, instytucji usługowych, dużo miejsca poświęcano zagadnieniom dostępności do usług (Taylor 1998; Kłosowski, Runge 1999), wraz z podkreśleniem ważności niektórych rodzajów działalności usługowych (Taylor 1997, 1999), czy też dostępności do ściśle określonych działalności kultury (Rajman, Kłosowski 1989), placówek ochrony zdrowia (Powęska 1990ab), czy też nowego zagadnienia miejsc kultu religijnego (Szymańska 2001). Wskazane do tej pory rodzaje działalności (handel, szkolnictwo, kultura, ochrona zdrowia z wyłączeniem kultu religijnego) do lat 70. były rozpatrywane łącznie i określane mianem funkcji kulturalnej ośrodka. Poza dalszymi opracowaniami z tego okresu analizującymi poziom rozwoju usług (Powęska 2000), potencjał usługowy miast (Lijewski, Sujko 1993), który może stanowić o centralności ośrodków dając w konsekwencji podstawę do ich hierarchizacji (Sokołowski 1999) oraz umieszczania placówek usługowych w szerszym kontekście (Ilnicki 2000; Śleszyński 2001), pojawiły się pierwsze prace badające nowe zjawiska w sferze usług. Na pierwszym miejscu należy wymienić dwie prace E. Jakubowicz (2000) oraz M. Sobczyńskiego i A. Słowika (2000). Obie dotyczą zagadnienia tak zwanych usług nowych identyfikowanych przez pryzmat wybranych sekcji usługowych (J + K, M i N) lub poszczególnych działalności schodzących na poziom klasy lub podklasy. W oparciu o nie określano hierarchię jednostek odniesienia przestrzennego, udział usług nowych w potencjale usługowym miast (Jakubowicz 2000) lub nowoczesność i innowacyjność usług w ujęciu agregatowym (Sobczyński, Słowik 2000) W podobnym zakresie treściowym utrzymane było opracowanie W. Wilka (2000) oraz A. Lisowskiego i W. Wilka (2002). Dotyczyły ono koncentracji lub rozproszenia usług dla przedsiębiorstw oraz usług konsumpcyjnych w przestrzeni miasta Warszawy. Natomiast zjawiskami, którymi zainteresowali się geografowie, a które w dalszym ciągu znajdują się w centrum ich zainteresowania, jest szeroko rozumiana bankowość (Weltrowska 1998) i związane z nią przepływy finansowe w szczególnej placówce usługowej jaką jest bankomat (Ilnicki 2001; Retkiewicz 2001). Badania z tego zakresu koncentrowały się z jednej strony na ukazaniu sieci placówek (banków, bankomatów), a z drugiej na poszukiwaniu prawidłowości przestrzennych i związków z innymi wielkościami. W przypadku pracy D. Ilnickiego (2001) warto zwrócić uwagę na poruszoną w niej kwestię dostępności oraz charakteru usługi bankomatowej, koncentracji przestrzennej oraz jej związku z Produktem Krajowym Brutto na 1 mieszkańca. Tym samym

214 Dariusz Ilnicki w kontekście zawartych w pracy stwierdzeń dotyczących tego rodzaju usługi, można mówić o niej, jako wskaźniku relatywnego bogactwa oraz dualnym jej obliczu. Mówiąc o usłudze bankomatowej i związanej z nią płatnościami, przez pryzmat karty płatniczej, wspomnieć należy jeszcze o dwóch pracach mających wcześniejszy rodowód, w pewnym sensie wyprzedzających swój czas. Widoczny w nich był związek działalności usługowych z postępem technicznym i technologicznym. Koncentrując się na zagadnieniach przesyłania informacji, były zapowiedzią społeczeństwa informacyjnego. Dotyczyły one kontaktów międzynarodowych liczby i ich czasu w oparciu o statystyki rozmów telefonicznych (Hoff 1987) oraz połączeń teleksowych (Hoff 1991). W kontekście pojawiania się i badania zjawisk nowych, warto mieć świadomość, że nowe nie zawsze będzie nowe, a jest nowym coraz krócej. Jako przykłady niech posłużą innowacyjne rodzaje usług przełomu XX i XXI wieku (Sobczyński, Słowik 2000), którymi były telewizja kablowa, obecnie wypierana przez telewizję satelitarną oraz internetową, czy też w chwili obecnej praktycznie nieistniejące wypożyczalnie kaset video. 1.5. WSPÓŁCZESNA GEOGRAFIA USŁUG Pierwsza dekada XXI wieku to czas dynamicznego wzrostu liczby opracowań z zakresu geografii usług. Podobnie jak wcześniej, w dekadzie lat 90., mamy do czynienia z kontynuacją problematyki z okresu wcześniejszego. Można jednak zauważyć, że dochodziło z jednej strony do przenoszenia akcentów w zainteresowaniach badawczych oraz bardziej szczegółowego ujmowania usług. Szczegółowość przejawiała się w abstrahowaniu od ujęcia sektorowego i poziomu sekcji PKD, a zajmowaniu się ściśle zdefiniowanymi rodzajami działalności określonym rodzajem placówek usługowych. Sektor usług i jego sekcje usługowe stały się, w pewnym sensie, nieatrakcyjne dla badania. Pomimo tego, w dalszym ciągu pojawiają się opracowania odnoszące się do przekształceń strukturalnych polskiej gospodarki (Kłosowski 2006ab, 2008ab; Woźniak 2009). Widoczne są również prace stawiające sobie za cel określenie poziomu rozwoju usług (Guzik, Gwosdz, Sobala-Gwosdz 2002; Dominiak 2010), czy stopnia serwicyzacji (Mlek 2006; Konecka-Szydłowska 2008; Michniewicz 2008). Podobnie, jak i w poprzednim okresie, tak i obecnie w centrum zainteresowania badawczego znalazł się handel. Począwszy od nakreślania kierunków rozwoju (Potwora, Potwora 1997; Kwaśnik 2002; Wilk 2005; Środa-Murawska 2007; Maleszyk 2010), poprzez określanie poziomu rozwoju handlu i jego struktury przestrzennej w ramach organizmu miejskiego (Kaczmarek, Kaczmarek 2006; Kaczmarek, Szafrański 2008; Dembicka-Niemiec 2010; Kaczmarek 2010; Ciok, Ilnicki 2011), czy też miasto i jego otoczenie aglomerację

Usługi w polskiej literaturze przedmiotu. Ujęcie chronologiczno-tematyczne 215 traktowane jako miejsce koncentracji handlu zagranicznego (Komornicki 2002). Poza całościowym ujmowaniem handlu, pojawiają się opracowania dotyczące poszczególnych rodzajów placówek handlowych (m.in. Janiszewska 2005; Kozakiewicz 2005). Wydaje się, że do tego nurtu badań można zaliczyć również te obejmujące działalności związane z sekcją H (Hotele i restauracje), ale odnoszące się jedynie do tej ich części, która potocznie określana jest mianem gastronomii (Klima, Bratkowski 2005; Klima, Pluta 2008). Zdecydowanie słabiej niż w poprzednim okresie reprezentowane są badania handlu targowiskowego (Więcław-Michniewska 2006; Klima, Zajączkowski 2008) oraz handlu hurtowego (Janiszewska, Rochmińska 2009; Kłosowicz-Górecka 2013). Jednak w grupie działalności związanych z handlem, dużą część uwagi poświęca się fenomenowi handlu wielkopowierzchniowego, który ewoluował od początkowo, w zasadzie, monofunkcyjnych, jednostkowych lokalizacji, po wielofunkcyjne centra, galerie, czy też pasaże handlowe. Nieodłącznym elementem tej grupy opracowań, a czasem punktem wyjścia jest przede wszystkim przedstawianie przestrzennego rozmieszczenia i ewolucji tego typu obiektów (Jarosz 2002; Kłosowski 2002d; Kociuba 2006; Namyślak 2006; Trzepacz 2006). Handel tego typu nie jest analizowany autonomicznie, oddzielnie, ale zestawiany z pozostałą przestrzenią handlową (Kaczmarek, Kaczmarek 2006; Więcław-Michniewska 2006), w celu wskazania wzajemnych relacji między nimi (Kłosowski 2002d). Analiza wielofunkcyjnych placówek handlowych zaczyna wychodzić poza tradycyjnie przypisywaną im funkcję handlową, a dotyczy całego wachlarza usług, które występują w ich obrębie wraz z podejmowaniem prób typologii centrów handlowych. Równocześnie nowa przestrzeń handlowa (Kaczmarek, Kaczmarek 2006; Więcław-Michniewska 2006) poddawana jest ocenie przez klientów pod kątem jej funkcjonowania (Kłosowski 2002d; Dzieciuchowicz 2012), rozpatrywana jako miejsce spędzania czasu wolnego (Rochmińska 2011), czy też postrzegana jako element przestrzeni centrum miasta i pełnionych przez nie funkcji (Kajdanek 2006). Wydaje się, że wątek badań związanych z centrami handlowymi zyskuje na znaczeniu, gdyż dochodzi do prób określenia głównych problemów badawczych (Kulczyńska, Matkowski 2010; Czerwiński 2012a), określenia nie tylko stanu, ale i perspektyw rozwoju handlu wielkopowierzchniowego (Czerwiński 2012b), czy też prób zestawiania/porównywania miejskich i pozamiejskich centrów handlowych (Dzieciuchowicz 2012b) wraz z określaniem ich struktury funkcjonalno- -przestrzennej (Czerwiński 2010; Czerwiński, Kurowska, Naborczyk 2010). W tym miejscu należy również wymienić opracowanie F. Kłosowskiego (2010) wskazujące na zróżnicowane czynniki i preferencje przestrzennej lokalizacji określonych rodzajów działalności, powodujące w pierwszej kolejności wzrost liczby/gęstości placówek usługowych w dzielnicach śródmiejskich (centrum miasta) z jednoczesną minimalizacją funkcji mieszkaniowej w ich obrębie.

216 Dariusz Ilnicki W zasadzie wszystkie prace z zakresu handlu nie wychodzą w swoich rozważaniach poza aglomerację miejską, wskazując przy tym na charakterystyczne etapy rozwoju tego typu handlu w polskiej rzeczywistości gospodarczej (Rochmińska 2005). Opracowaniem mającym szerszy kontekst przestrzenny jest geografia polskich hipermarketów (Gwosdz, Sobala-Gwosdz 2008). W przypadku wymienionej pracy na uwagę zasługuje wskazanie na typy strategii lokalizacyjnych oraz czasowe zdefiniowanie faz rozwoju sieci hipermarketów. Jakkolwiek zasadniczo nie odbiegają one od ustaleń wcześniejszych, to nowym elementem jest określenie początku fazy nasycenia na rok 2010. Na uwagę zasługuje również opracowanie W. Zipsera (2006), w którym autor, w oparciu o badania ankietowe klientów wrocławskich sklepów wielkopowierzchniowych, podejmuje próbę zarysowania kształtowania się obszarów oddziaływania. W tym miejscu zaznaczyć należy, że w analizie handlu na gruncie geografii usług, pomijając pięć tradycyjnych zagadnień badawczych, pojawia się również pięć nowych tworzących tzw. nową geografię handlu subdyscyplinę geografii handlu (Dzieciuchowicz 2012a). Nowa geografia handlu to badania dotyczące: przestrzennej koncentracji i restrukturyzacji handlu, sieci zaopatrzenia handlu, obszarów wykluczenia handlowego, geografii handlu międzynarodowego oraz geografii handlu wirtualnego. Nie wdając się w dyskusję nad zasadnością wydzielania nowych subdyscyplin, kiedy pojawiają się nowe problemy badawcze w obrębie dyscypliny, stwierdzić należy, że zaczynają pojawiać się prace nawiązujące do tak zarysowanej problematyki (Kłosowicz-Górecka 2010; Kulczyńska, Matkowski 2010; Piekut 2011; Szczukocka 2011; Wilk 2012, 2013). Pozostałe rodzaje działalności tradycyjnie analizowane w ramach sektora są widoczne w dalszym ciągu, ale wyraźnie w mniejszym stopniu. Dotyczą one szeroko rozumianej kultury (Prawelska-Skrzypek 2003; Kruc 2006; Drobniak, Wrana 2008), dostępności do niej jako jednego z elementów sektora usług (Sitek 2002; Dudek-Mańkowska 2005), czy też rozwoju i funkcjonowania poszczególnych rodzajów wchodzących w jej skład (Mordwa, Litaszewska 2008). Zbliżona sytuacja występuje w tej części usług, która dotyczy ochrony zdrowia (Rochmińska 2006; Rochmińska, Barański 2006; Kretowicz 2010, 2012), ale też nie pozbawiona opisu zjawisk nowych (Dobrowolska-Kaniewska, Kruc 2006). W wyraźny sposób zarysowuje się coraz liczniejsza grupa opracowań dotycząca zagadnień związanych ze szkolnictwem. Dotyczą one wszystkich poziomów kształcenia, od podstawowego (Mordwa 2006), poprzez średnie ponadpodstawowe (Guzik 2001, 2002, 2003; Groeger 2006), na wyższym kończąc. Jednak w zdecydowanej większości dotyczą one szkolnictwa wyższego. Obejmują one zróżnicowane spektrum zagadnień z nim związanych. Wychodząc od zagadnień ogólnych (Nowosielska 2002; Kwiatkowski, Roszkowska 2008) koncentrują się na przestrzeni miasta traktowanego jako ośrodek

Usługi w polskiej literaturze przedmiotu. Ujęcie chronologiczno-tematyczne 217 akademicki, wpływu szkolnictwa na rozwój społeczno-gospodarczy w wymiarze lokalnym i regionalnym (Gaczek 2006; Kociszewski, Krzemień 2008; Marcinowicz, Kaczmarek 2008; Nowakowska, Boryczka 2008; Wiśniewski 2008; Zioło, Polański 2008), czy też na rozwój przestrzenny (Cichy-Pazder, Januchta-Szostak 2008; Miszewska, Szmytkie 2012); roli, miejsca i rozwoju przestrzeni akademickiej w ramach organizmu miejskiego (Koszałka 2002; Wolaniuk 2006ab, 2008; Liszewski, Szafrańska, Wolaniuk 2008) oraz jego miejsca w strukturze przestrzennej miasta (Chudak 2008; Kupiec, Truskolaski 2008; Słodczyk, Dembicka 2008); wielkości zasobów, potencjału przestrzeni akademickiej (Raczyk 2008) oraz szkół wyższych i zmian jej struktury (Okrasa, Popiński 2006). Równocześnie w rozważaniach na temat szkolnictwa wyższego przewijają się zagadnienia wynikające z mody na tworzenie kampusów. Analizy z tego zakresu dotyczą skutków przestrzennych i ekonomicznych, które są konsekwencją ich powstania (Beim, Modrzewski 2008; Dej, Kocaj 2008; Gaczek, Gaczek 2008; Kochanowska, Rembarz 2008). Zwraca się również uwagę, że funkcja kształcenia na poziomie wyższym stanowi ważny składnik metropolitalności (Sierecka-Nowakowska 2008, Liszewski, Szafrańska, Wolaniuk 2008), a jej bardziej wnikliwe rozpoznanie pozwala na określenie hierarchii ośrodków i obszarów ich oddziaływania (Bajerski 2008a; Ilnicki 2008). Ostatnie z wymienionych zagadnień wydaje się jawić, jako jedno z najbardziej obiecujących, nie tylko, jako części składowej sektora usług. Wynika to z tego, że w kontekście źródeł poszukuje się nowych podejść badania szkolnictwa wyższego w oparciu o rozwój kadry naukowej i dydaktycznej (Czyż 2002), powiązania kadrowe (Bajerski 2008a) i organizacyjne (Ilnicki 2008). Poszerzając analizę kształcenia na poziomie wyższym o miejsca ukończenia szkoły średniej, można pokusić się o podjęcie próby weryfikacji istniejącego podziału terytorialnego, czy też wyznaczenia obszarów metropolitalnych. W tle rozważań nad kształceniem oraz samym szkolnictwem wyższym, znajduje się problematyka związana z Gospodarką Opartą na Wiedzy (m.in. Chojnicki, Czyż 2003, 2007, 2008; Stachowiak 2008), czy kapitału ludzkiego (Chojnicki, Czyż 2007; Borowiec 2008; Janc, Czapiewski 2008; Komorowski 2008). Kolejną grupę zagadnień, która charakteryzowała się względnym przyrostem liczby opracowań, stanowią te dotyczące przestrzennych aspektów funkcjonowania sektora bankowego i związanej z nim działalności finansowej. Kwestie związane z systemem bankowym, rozpatrywanym w kontekście placówek bankowych, były przedmiotem zainteresowania J. Weltrowskiej (2003), J. Weltrowskiej-Jęch (2007) i A. Rochmińskiej (2008a). W pracach związanych z bankami należy zauważyć pojawiające się zainteresowanie coraz bardziej dynamicznie rozwijającą się bankowością elektroniczną (Rochmińska 2008b; Weltrowska-Jęch 2008). Poza wspomnianą problematyką badawczą, przywołane prace koncentrowały się wokół: analiz rozmieszczenia placówek bankowych,

218 Dariusz Ilnicki badania związku poziomu rozwoju systemu bankowego z rozwojem społeczno- -gospodarczym oraz identyfikacji czynników rozwoju, jak i lokalizacji placówek bankowych. Innym zagadnieniem ściśle związanym z bankowością, a rozpatrywanym na gruncie geografii usług, wykorzystującym jej metodologię, są specyficzne, samoobsługowe placówki usługowe, za które można uznać bankomaty (Ilnicki 2003c, 2006, 2007, 2008b). W przypadku tego rodzaju placówek usługowych, jak do tej pory, rozpatrywano kilka zagadnień. Stały wątek rozważań stanowi pytanie o charakter istotę tego typu usługi. Po zauważeniu zjawiska i pierwszych ujęciach przestrzennych, skoncentrowano się na próbach bardziej szczegółowego rozpoznania zjawiska. Dotyczyły one samego fenomenu zjawiska, rozumianego m.in., jako nowa przestrzeń, czynników determinujących ich posadowienie, ale już w ramach organizmu miejskiego (Ilnicki 2006) oraz możliwości identyfikacji obszarów węzłowych na podstawie transakcji bankomatowych (Ilnicki 2007). W badaniu zjawisk nowych, jak również w oparciu o fragmentaryczne dane, bardzo często zostaje podkreślane, że wyciągane wnioski i formułowane uogólnienia charakteryzują się znacznym marginesem błędu. Dlatego też w odniesieniu do ostatniej, jak do tej pory pracy z tego zakresu, w oparciu o dane o transakcjach bankomatowych, pozytywnie zweryfikowano hipotezę o możliwości opisu tego typu zjawisk, posiadając częściową wiedzę na ich temat (Ilnicki 2006, 2007). Innym zjawiskiem usługowym, które w zasadzie dopiero wkracza do geograficznej literatury przedmiotu, są płatności za określone dobra i usługi, dokonywane kartą płatniczą. Jak do tej pory koncentrowały się one wokół przestrzennych i czasowych zmian, liczby punktów akceptujących płatności kartami płatniczymi w ramach miast ogółem (Ilnicki 2005) oraz ich szczegółowych lokalizacji (Ilnicki, Krawczyk 2006). Równocześnie nieodłącznie badaniu nowych zjawisk towarzyszą pytania, nie tyle jakimi metodami, ale w jaki sposób badać w przestrzeni miasta zjawiska nowe? Mając charakter zjawisk dyfuzyjnych, pojawiając się, wykazują tendencje do koncentracji w określonych miejscach. W początkowej fazie nie są one przestrzennie skorelowane z występowaniem ludności, z jej koncentracją. Charakteryzują się wysokim stopniem centralności. Posiadają nadwyżkę podaży nad popytem miejscowym. Równie istotnym jest fakt, że generują przepływy osób, informacji, pieniądza, tworzą węzłowość określonych miejsc. Należy przy tym zaznaczyć, że obecnie dokonywane płatności bezgotówkowe oraz bankomaty mają jedną wspólną cechę, a mianowicie kartę płatniczą, która posiada funkcję poboru pieniądza z bankomatu oraz funkcję płatniczą. Wydaje się, że nie tylko w przypadku polskiej geografii usług, ale również i światowej, zagadnienia związane z Internetem, jako takim, ale również traktowanym jako narzędzie wykorzystywane w prowadzeniu innych rodzajów działalności, to badania z tego zakresu będą charakteryzować się wysoką

Usługi w polskiej literaturze przedmiotu. Ujęcie chronologiczno-tematyczne 219 dynamiką. Pierwsze prace dotyczyły wyposażenia infrastrukturalnego, jakim są kawiarnie internetowe, jako miejsca w cyberprzestrzeni (Ilnicki 2002) i fizycznie istniejącej placówki usługowej (Ilnicki 2003b, 2004), z sygnalizowaniem społecznych aspektów zjawiska, czy też rozpatrywania go w kategoriach nowości, konieczności, czy przemijającej mody (Ilnicki, Neckar-Ilnicka 2007). Mówiąc o Internecie jako zjawisku, warto wymienić prace, które poruszają zagadnienia z pogranicza geografii. Chodzi w tym miejscu o postrzeganie Internetu, nie tylko jako miejsca pracy, ale i rozrywki oraz zamieszkania (Retkiewicz 2002a). W tym kontekście warto zauważyć pojawiające się dyskusje, zestawiania, łączenie, czy też oddzielne traktowanie rzeczywistości fizycznej i rzeczywistości wirtualnej, czy przestrzeni geograficznej z cyberprzestrzenią (Ilnicki 2006, 2008c; Retkiewicz 2008a). Internet nie jest, jak wieszczono, końcem geografii, jest początkiem geografii Internetu i działalności z nim związanych (Castells 2003, 2007). Internet tylko pozornie jest bezmiejscowy, aprzestrzenny (Ilnicki, Janc 2008). Opisywany jest przez pryzmat firm informatycznych które przyczyniły się do jego powstania, obecnego funkcjonowania i dalszej ekspansji (Micek 2008; Retkiewicz 2008b; Kilar 2009) oraz Internetu jako narzędzia do osiągnięcia określonego celu. Jednym z nich jest przeniesienie części działalności usługowych do Internetu i powstania nowego rodzaju usług usług elektronicznych (Dominiak 2008b; Piekut 2011; Szczukocka 2011). Problematyka badań, związanych bezpośrednio i pośrednio z Internetem, jest tak samo silnie zróżnicowana wewnętrznie, jak on sam. Dotyczy ono zagadnień związanych z uwarunkowaniami kształtowania się polskiego europejskiego społeczeństwa informacyjnego (Klima 2002; Retkiewicz 2002b; Jakubowicz 2006), relatywnie rzadko analizowanych przepływów w Internecie i cyfrowej węzłowości miejsc (Ilnicki, Janc 2008), innowacyjności w sferze usług (Dominiak 2011), czy na poziomie przedsiębiorstw (Perdał 2008; Gierańczyk, Kordowska 2013), tworzenia społeczności sąsiedzkich (Hławka, Kotus 2008), czy też wykorzystywania zasobów Internetu, portali społecznościowych jako źródła danych (Bajerski 2008b). Ostatnia grupa opracowań jest czymś pośrednim pomiędzy ujmowaniem działalności usługowych z punktu widzenia sektora i sfery usług oraz literalnie nazwanych rodzajów działalności. Stanowią je prace, które wychodzą w swoich analizach poza jedną sekcję usługową. Odnoszą się one zazwyczaj do działalności usługowych stanowiących charakterystyczną ich grupę lub nawiązującą do autorskich podejść klasyfikacyjnych. Dotyczy to w pierwszej kolejności tzw. usług otoczenia biznesu, które rozpatrywane są przez pryzmat podmiotów gospodarczych zaliczonych do sekcji J i K (Guzik, Gwosdz, Sobala-Gwosdz 2001; Dobrowolska-Kaniewska 2007; Dominiak 2004, 2006, 2008ac). Poza tym często są one określane mianem usług produkcyjnych lub dla przedsiębiorstw, stanowiąc istotny składnik grupy tzw. usług nowych (Jakubowicz 2000).

220 Dariusz Ilnicki Bardzo blisko tej grupy opracowań znajdują się prace dotyczące usług określanych mianem usług dla producentów i biznesu. Dotyczą one z jednej strony zagadnień ogólnych z nimi związanych, poruszając niezmiennie kwestie definicyjne i klasyfikacyjne (Dzieciuchowicz 2009a), czy też ich rozwoju w czasie (Dzieciuchowicz 2009b), jak również poszukują prawidłowości przestrzennego rozmieszczenia (Dzieciuchowicz 2008, 2009cde). Ujęcia całościowe wzbogacane są szczegółowymi analizami działalności usług pośrednictwa w obrocie nieruchomościami (Groeger 2005), rzadziej analizowanymi, rzeczoznawstwa majątkowego (Groeger 2008, 2009), wynajmu maszyn i urządzeń (Janiszewska 2009), czy też działalnościami związanymi z badaniami i rozwojem (Golińska-Pieszyńska 2009ab). W przypadku usług dla producentów i biznesu, zakres działalności, które je tworzą, jest poszerzany w stosunku do J + K i zazwyczaj powstaje poprzez grupowanie działalności na poziomie działu (Werwicki 1998; Dzieciuchowicz 2009a). Nowymi działalnościami w tym zestawie są handel hurtowy i komisowy, transport towarowy i gospodarka magazynowa, działalność wspierająca transport oraz poczta i telekomunikacja. Jednak, pomimo odmiennego zakresu, są one określane m.in. mianem usług otoczenia biznesu (Dzieciuchowicz 2009a). Równocześnie usługi dla przedsiębiorstw i biznesu stanowią jedną z głównych dziedzin usług rynkowych, które jako odmienna grupa jest również przedmiotem zainteresowania badawczego (Dzieciuchowicz 2005abcde, 2008). Są one określane także mianem komercyjnych, płatnych, prywatnych (Dominiak 2006; Kaczmarek 2008). Obejmują większość sekcji usługowych. Dopełnienie ich, w ramach sektora usług, stanowią tzw. usługi nierynkowe (Dzieciuchowicz 2006abcd). Nowym zagadnieniem pojawiającym się na gruncie geografii jest outsourcing (Mielcarek 2008), który, jak się wydaje, częściowo można utożsamiać z wcześniej pojawiającym się na gruncie geografii usług określeniem eksternalizacja. Nadmienić przy tym należy, że ze wspomnianym pojęciem współwystępuje offshoring. Jednak w kwestii pojęć dotyczących nowych trendów umiędzynaradawiania usług istnieje zauważalny bałagan (Rybiński 2008). Jakkolwiek jest to zjawisko, które w większym stopniu jest rozpoznane na gruncie ekonomicznym niż geograficznym, to opierając się na prognozach dynamicznego rozwoju tych zjawisk, należałoby wypracować metodologię prowadzenia tego typu badań przy globalizującym się rynku usług (Masłowski 2008). 1.6. PRÓBA PODSUMOWANIA Badania działalności usługowych, na gruncie polskiej geografii, posiadają relatywnie długą tradycję. W początkowym okresie stanowiły one niejako dodatek do badań wchodzących w zakres zainteresowań badawczych geografii miast. Działalności usługowe, chociaż w ten sposób o nich nie mówiono, służyły

Usługi w polskiej literaturze przedmiotu. Ujęcie chronologiczno-tematyczne 221 do identyfikacji zasięgu oddziaływania kulturalnego miasta, które od czasu do czasu łączono z oddziaływaniem gospodarczym. Od początku lat 70. po wykrystalizowaniu się usług i zapoczątkowaniu ich systematycznych badań, prace koncentrowały się wokół określenia poziomu rozwoju sektora III. Następnie, w oparciu o poziom wykształcenia funkcji usługowej, przeprowadzano hierarchizację ośrodków usługowych z identyfikacją obszarów ich oddziaływania. Tym samym łącząc te dwa elementy dochodziło do określenia struktury przestrzennej usług. Równie licznie powstawały prace zajmujące się siecią placówek usługowych. W tym przypadku chodziło głównie o rozmieszczenie placówek handlowych z systematycznie wzrastającym w analizach znaczeniem szkolnictwa, wszystkich poziomów kształcenia oraz ochrony zdrowia i opieki społecznej. Rozpatrywano je w różnych skalach przestrzennych, ale tylko w nielicznych przypadkach schodziły one na poziom wewnątrzmiejski. Do początku lat 90. konsekwentnie przestrzegano czystości aparatu pojęciowego i metodologicznego. W kolejnym okresie można mówić o początkach badań w szerokim spektrum odniesień przestrzennych; początkach rozluźnienia aparatu pojęciowego; częściowego odchodzenia w badaniach od oficjalnej statystyki, z poszukiwaniem własnych danych; analizą wybranych rodzajów działalności wchodzących w skład usług, zapominając jednak przy tym, że są one składnikiem sektora usług. Początek nowego wieku to jeszcze większy przyrost liczby publikacji niż w dekadzie lat 90., z postępującym rozdrobnieniem tematycznym, w którym zauważalne są mody na określone zagadnienia. Patrząc całościowo na dokonania polskich badań działalności usługowych można pokusić się o kilka ogólnych stwierdzeń i wniosków. Zdecydowana większość opracowań ma charakter badań rejestrujących ich stan w danym momencie czasu. Sytuacja ta w jeszcze większym stopniu pogłębia już występujący niedostatek badań dynamicznych. Wydaje się, że poza samym problemem badawczym, dużo większą uwagę należałoby poświęcać wyborowi podstawowej jednostki przestrzennej, w ramach których będą prezentowane zgromadzone wcześniej dane. Nie mniej istotnym jest wskazywanie na potrzebę większej dbałości w przypadku kwestii definicyjnych i klasyfikacyjnych. Wydaje się, że same w sobie próby porządkowania, jakkolwiek cenne, podobnie jak w przypadku innych działów geografii, nie przyniosą spodziewanych rezultatów. Jedynym antidotum złotym środkiem na pogłębiający się chaos i eklektyzm, wydaje się być dbałość o czystość i konsekwencję pojęciowo-klasyfikacyjną. Z coraz większą siłą uwidacznia się brak badań porównawczych obejmujących kilka charakterystycznych obszarów kraju, na bazie których można byłoby formułować wnioski natury ogólnej, a nie mających jedynie charakteru przypuszczeń. Jednak złagodzenie wskazanych niedostatków wymaga spełnienia dwóch podstawowych warunków. Pierwszym jest integracja środowiska, polegająca na (s)tworzeniu zespołów,

222 Dariusz Ilnicki które zajęłyby się badaniami, szeroko lub wąsko zdefiniowanymi działalnościami, mieszczącymi się w ramach sektora, sfery usług. Po drugie niezbędnym jest monitorowanie badanych zjawisk w sposób ciągły. Przesłanki do takiego sposobu prowadzenia badań są już widoczne. Jedną z nich jest krystalizowanie się ośrodków, w których badania usług stanowią ważny składnik ich działalności naukowej przez pryzmat liczby publikacji, bądź istniejących zespołów zajmujących się nimi. Kolejną stanowi obecność osób specjalizujących się w badaniu usług w określonej skali przestrzennej i/lub rodzaju działalności. Ostatecznie, dobrym punktem wyjścia do tworzenia zespołów badawczych, są trzy publikacje pod redakcją J. Dzieciuchowicza (2005f, 2006e, 2009f). Dwa pierwsze opracowania dotyczą analizy usług w skali wewnątrzmiejskiej Łódź dla całego sektora usług, w podziale na usługi określane mianem rynkowych (2005f) i nierynkowych (2006e), analizowane według takiego samego podejścia dla wszystkich rodzajów działalności. Natomiast trzecie (2009f), poza całościowym spojrzeniem na usługi dla przedsiębiorstw i biznesu, zawiera ogólne prawidłowości rozwoju i funkcjonowania tego typu usług w przestrzeni wielkomiejskiej. Stanowi to doskonały punkt wyjścia w badaniach przestrzeni usługowej innych dużych miast. Początkiem nowego podejścia do prowadzenia badań mogłoby stanowić stworzenie wspólnej platformy wymiany informacji na temat dotychczasowych dokonań, obecnego stanu i potencjalnych perspektyw badawczych. Nie tylko w kontekście gwałtownego przyrostu liczby publikacji, ale również ich rozproszenia, wydaje się być to wręcz konieczne. Platformę wymiany może stanowić wspólna, cykliczna publikacja bibliografii z zakresu geografii usług, stworzenie czasopisma geograficznego dedykowanego działalnościom usługowym, czy też międzyuczelnianego portalu internetowego. Wówczas postęp technologiczny, innowacje, które poszerzają obszar zainteresowań badawczych, przyczyni się do lepszego ich poznania. LITERATURA Bajerski A., 2008a, Sieciowe powiązania kadrowe ośrodków akademickich w Polsce, Przegląd Geograficzny 80(2), IGiPZ PAN, s. 289 300. Bajerski A., 2008b, Możliwości wykorzystania serwisów społecznościowych w badaniu zasięgów oddziaływania przestrzennego szkolnictwa wyższego (na przykładzie portalu nasza-klasa ) [w:] Geopolis Elektroniczne Czasopismo Geograficzne 1, s. 81 89. Balicki L., 1995, Struktura sektorowa pracujących według EKD, Wiadomości Statystyczne 40(10), s. 23 26. Barszczówna S., Musiał W., 1961, Przestrzenny zasięg kulturalnego oddziaływania łódzkiego ośrodka akademickiego, Łódzkie Czasopismo Gospodarcze 9, s. 53 68.

Usługi w polskiej literaturze przedmiotu. Ujęcie chronologiczno-tematyczne 223 Batorowicz Z., 1970a, Oświata i kultura [w:] Straszewicz L. (red.), Kluczbork. Studium geograficzno-ekonomiczne, Instytut Śląski w Opolu, Wydawnictwo Śląsk, Katowice, s. 163 185. Batorowicz Z., 1970b, Zdrowie sport i turystyka [w:] Straszewicz L. (red.), Kluczbork. Studium geograficzno-ekonomiczne, Instytut Śląski w Opolu, Wydawnictwo Śląsk, Katowice, s. 186 191. Beim M., Modrzewski B., 2008, Dostępność transportowa i układ przestrzenno-funkcjonalny kampusu uniwersyteckiego Morasko w Poznaniu [w:] Markowski, Drzazga D. (red.), Rola wyższych uczelni w rozwoju społeczno-gospodarczym i przestrzennym miast, Studia KPZK PAN 121, s. 297 310. Białaszczyk U., 1992, Uwarunkowania aktywności rynkowej w usługach, Wiadomości Statystyczne 37(4), s. 1 4. Białaszczyk U., Kujawiński J., 1992, Przejawy aktywności rynkowej w usługach warunki i działania, Wiadomości Statystyczne 37(3), s. 18 22. Biderman E., 1967, Kryterium hierarchizacji osiedli centralnych w badaniach na Pomorzu Zachodnim [w:] Straszewicz L. (red.), Ośrodki lokalne, Materiały z Konferencji Naukowej odbytej w Łodzi w dniach 22 23.01.1966 r., Uniwersytet Łódzki, Katedra Geografii Ekonomicznej, z. 2, s. 32 49. Borowiec M., 2000, Terytorialne pochodzenie studentów Wydziału Geograficzno-Biologicznego Wyższej Szkoły Pedagogicznej w Krakowie [w:] Zioło Z. (red.), Działalność człowieka i jego środowisko. Księga ku czci Profesor Marianny Kozaneckiej w 70. rocznicę urodzin, Wydawnictwo Naukowe Akademii Pedagogicznej, Kraków, s. 37 353. Borowiec M., 2008, Rola kapitału ludzkiego w procesie podnoszenia konkurencyjności układów przestrzennych [w:] Ilnicki D., Janc K. (red.), Przekształcenia regionalnych struktur funkcjonalno-przestrzennych Europa bez granic nowe wyzwania, Rozprawy Naukowe Instytutu Geografii i Rozwoju Regionalnego Uniwersytetu Wrocławskiego 3, s. 91 98. Brodzińska B., 1979, Hierarchia funkcjonalna jednostek osadniczych powiatu czarnkowskiego [w:] Chojnicki Z. (red.), Struktura i funkcje układów przestrzenno- -ekonomicznych, Seria Geografia 18, UAM w Poznaniu, s. 53 64. Bromek K., 1947, Układ przestrzenny ośrodków usługowych w Polsce ze szczególnym uwzględnieniem woj. krakowskiego, Przegląd Geograficzny 21(3 4), s. 286 291. Castells M., 2003, Galaktyka Internetu, Dom Wydawniczy Rebis, Poznań, s. 233 273. Castells M., 2007, Społeczeństwo sieci, Wydawnictwo Naukowe PWN, Warszawa. Chilczuk M., 1963, Sieci ośrodków więzi społeczno-gospodarczej wsi w Polsce, Prace Geograficzne 45, Instytut Geografii PAN. Chojnicki Z., Czyż T., 1997a, Charakter i rola ośrodków naukowych w Polsce [w:] Struktura przestrzenna nauki polskiej, Wydawnictwo Naukowe Bogucki, s. 25 44. Chojnicki Z., Czyż T., 1997b, Regionalny układ nauki w Polsce i jego zmiany [w:] Struktura przestrzenna nauki polskiej, Wydawnictwo Naukowe Bogucki, s. 45 107. Chojnicki Z., Czyż T., 2003, Polska na ścieżce rozwoju gospodarki opartej na wiedzy. Podejście regionalne, Przegląd Geograficzny 75(1), IGiPZ PAN, s. 23 39. Chojnicki Z., Czyż T., 2007, Rola kapitału ludzkiego w kształtowaniu gospodarki opartej na wiedzy w Polsce, Przegląd Geograficzny 79(3 4), IGiPZ PAN, s. 423 438.

224 Dariusz Ilnicki Chojnicki Z., Czyż T., 2008, Gospodarka oparta na wiedzy w regionach metropolitalnych i aglomeracjach miejskich w Polsce [w:] Marszał T. (red.), Rola polskich aglomeracji wobec wyzwań Strategii Lizbońskiej, 120, Tom wydany z okazji jubileuszu 50-lecia KPZK PAN, KPZK PAN, Warszawa, 80 s. Christaller W., 1963, Ośrodki centralne w Południowych Niemczech, Przegląd Zagranicznej Literatury Geograficznej 1, s. 1 72. Chudak M., 2008, Znaczenie funkcji akademickiej w planowaniu i zagospodarowaniu przestrzennym miasta średniej wielkości (przykład Leszna) [w:] Markowski T., Drzazga D. (red.), Rola wyższych uczelni w rozwoju społeczno-gospodarczym i przestrzennym miast, Studia KPZK PAN 121, s. 214 225. Cichy-Pazder E., Januchta-Szostak A., Zaniewska H., 2008, Wkład Wydziału Architektury Politechniki Poznańskiej w rozwój przestrzenny miast wielkopolskich [w:] Markowski T., Drzazga D. (red.), Rola wyższych uczelni w rozwoju społeczno-gospodarczym i przestrzennym miast, Studia KPZK PAN 121, s. 320 329. Ciok S., Ilnicki D., 2011, Handel detaliczny w przestrzeni dużego miasta na przykładzie Wrocławia [w:] Marciniak K., Sikora K., Sokołowski D. (red.), Koncepcje i problemy badawcze geografii, WSG, Bydgoszcz, s. 219 237. Czerwiński S., 2010, Węzeł Bielański jako centrum usługowo-logistyczno-produkcyjne Wrocławia, Uniwersytet Wrocławski, Instytut Geografii i Rozwoju Regionalnego, Zakład Zagospodarowania Przestrzennego, praca magisterska, maszynopis. Czerwiński S., 2012a, Centra handlowe główne problemy badawcze, Studia Miejskie 8, Wydawnictwo Uniwersytetu Opolskiego, s. 171 188. Czerwiński S., 2012b, Handel wielkopowierzchniowy Wrocławia stan obecny i perspektywa rozwoju [w:] Ilnicki D., Janc K. (red.), Badania regionalnych i lokalnych struktur funkcjonalno-przestrzennych, Rozprawy Naukowe Instytutu Geografii i Rozwoju Regionalnego Uniwersytetu Wrocławskiego 29, s. 155 179. Czerwiński S., Kurowska A., Naborczyk K., 2010, Struktura funkcjonalno-przestrzenna Węzła Bielańskiego, Przegląd Geograficzny 82(3), s. 285 304. Czyż T., 2002, Rozwój kadry naukowo-dydaktycznej geografów i powiązania ośrodków akademickich w procesie jej kształcenia w Polsce w latach 1990 2000, Przegląd Geograficzny 74(1), IGiPZ PAN, s. 3 27. Czyż T., Churski P., Spychała-Szyszka H., 1996, Weryfikacja makroregionu poznańskiego w świetle migracji studentów [w:] Czyż T. (red.), Podstawy regionalizacji geograficznej, Bogucki Wydawnictwo Naukowe, Poznań, s. 69 95. Dej M., Kocaj A., 2008, Kampus 600-lecia Odnowienia Uniwersytetu Jagiellońskiego jako bodziec przekształceń południowo-zachodniej części Krakowa [w:] Markowski T., Drzazga D. (red.), Rola wyższych uczelni w rozwoju społeczno-gospodarczym i przestrzennym miast, Studia KPZK PAN 121, s. 198 213. Dembicka-Niemiec A., 2010, Rola funkcji handlowej w strukturze gospodarczej Opola, Studia Miejskie 2, Wydawnictwo Uniwersytetu Opolskiego, s. 127 135. Dobrowolska-Kaniewska H., 2007, Instytucje otoczenia biznesu na Dolnym Śląsku [w:] Brezdeń P., Grykień S. (red.), Od lokalnego do globalnego wymiaru gospodarowania przestrzenią nowe jakości przestrzeni społeczno-ekonomicznej, Przekształcenia regionalnych struktur funkcjonalno-przestrzennych, t. 9, Uniwersytet Wrocławski, s. 47 57.

Usługi w polskiej literaturze przedmiotu. Ujęcie chronologiczno-tematyczne 225 Dobrowolska-Kaniewska H., Kruc M., 2006, Nowy element sfery usług w mieście na przykładzie punktów protetyki słuchu [w:] Słodczyk J., Szafranek E. (red.), Kierunki przekształceń struktury gospodarczej i społeczno-demograficznej miast, Uniwersytet Opolski, s. 297 310. Dominiak J., 2004, Otoczenie biznesu jako czynnik rozwoju społeczno-gospodarczego, Przegląd Geograficzny 76(2), IGiPZ PAN, s. 209 234. Dominiak J., 2006, Struktura przestrzenna komercyjnych usług dla biznesu w aglomeracji poznańskiej [w:] Słodczyk J., Klimek R. (red.), Przemiany przestrzeni miast i stref podmiejskich, Uniwersytet Opolski, s. 53 62. Dominiak J., 2008a, Aspekty regionalne rozwoju usług dla biznesu w Polsce [w:] Dominiak J. (red.), Przemiany w sferze usług w Polsce, Bogucki Wydawnictwo Naukowe, Poznań, s. 77 92. Dominiak J., 2008b, Poziom rozwoju usług elektronicznych w Polsce na tle państw Unii Europejskiej [w:] Dominiak J. (red.), Przemiany w sferze usług w Polsce, Bogucki Wydawnictwo Naukowe, Poznań, s. 9 28. Dominiak J., 2008c, Zmiany struktury usług dla biznesu w aglomeracji poznańskiej w latach 1995 2005 [w:] Słodczyk J., Szafranek E. (red.), Mechanizmy i uwarunkowania konkurencyjności miast, Wydawnictwo Uniwersytetu Opolskiego, Opole, s. 179 189. Dominiak J., 2010, Zmiany w strukturze usług w aglomeracji poznańskiej w latach 1997 2007, Studia Miejskie 2, Wydawnictwo Uniwersytetu Opolskiego, s. 95 104. Dominiak J., 2011, Innowacyjność w sferze usług, Przegląd Geograficzny 83(4), s. 435 452. Drobniak A., Wrana K., 2008, Przemysły kultury jako czynnik konkurencyjności miast [w:] Słodczyk J., Szafranek E. (red.), Mechanizmy i uwarunkowania konkurencyjności miast, Wydawnictwo Uniwersytetu Opolskiego, Opole, s. 101 111. Dudek-Mańkowska S., 2005, Infrastruktura kultury w strefie podmiejskiej Warszawy [w:] Jażdżewska I. (red.), Współczesne procesy urbanizacji i ich skutki, XVIII Konwersatorium Wiedzy o Mieście, Katedra Geografii Miast i Turyzmu, Łódzkie Towarzystwo Naukowe, Łódź, s. 143 152. Dzieciuchowicz J., 2005a, Problematyka badawcza usług rynkowych [w:] Dzieciuchowicz J. (red.), Usługi rynkowe w Łodzi w dobie transformacji, Wydawnictwo Uniwersytetu Łódzkiego, s. 4 7. Dzieciuchowicz J., 2005b, Problematyka badawcza usług rynkowych [w:] Dzieciuchowicz J. (red.), Usługi rynkowe w Łodzi w dobie transformacji, Wydawnictwo Uniwersytetu Łódzkiego, s. 3 6. Dzieciuchowicz J., 2005c, Rozwój i struktura przestrzenna usług rynkowych [w:] Dzieciuchowicz J. (red.), Usługi rynkowe w Łodzi w dobie transformacji, Wydawnictwo Uniwersytetu Łódzkiego, s. 7 46. Dzieciuchowicz J., 2005d, Tendencje rozwojowe oraz przemiany strukturalne i przestrzenne w usługach rynkowych [w:] Dzieciuchowicz J. (red.), Usługi rynkowe w Łodzi w dobie transformacji, Wydawnictwo Uniwersytetu Łódzkiego, s. 249 252. Dzieciuchowicz J., 2005e, Typologia przestrzenna usług rynkowych [w:] Dzieciuchowicz J. (red.), Usługi rynkowe w Łodzi w dobie transformacji, Wydawnictwo Uniwersytetu Łódzkiego, s. 47 64.

226 Dariusz Ilnicki Dzieciuchowicz J., 2005f (red.), Usługi rynkowe w Łodzi w dobie transformacji, Wydawnictwo Uniwersytetu Łódzkiego. Dzieciuchowicz J., 2006a, Ilościowe i jakościowe zmiany sfery usług nierynkowych [w:] Dzieciuchowicz J. (red.), Usługi nierynkowe w przestrzeni miejskiej Łodzi, Wydawnictwo Uniwersytetu Łódzkiego, s. 229 235. Dzieciuchowicz J., 2006b, Istota oraz cechy dystynktywne sfery usług nierynkowych [w:] Dzieciuchowicz J. (red.), Usługi nierynkowe w przestrzeni miejskiej Łodzi, Wydawnictwo Uniwersytetu Łódzkiego, s. 3 10. Dzieciuchowicz J., 2006c, Rozwój i struktura przestrzenna usług nierynkowych [w:] Dzieciuchowicz J. (red.), Usługi nierynkowe w przestrzeni miejskiej Łodzi, Wydawnictwo Uniwersytetu Łódzkiego, s. 11 31. Dzieciuchowicz J., 2006d, Typologia przestrzenna usług nierynkowych [w:] Dzieciuchowicz J. (red.), Usługi nierynkowe w przestrzeni miejskiej Łodzi, Wydawnictwo Uniwersytetu Łódzkiego, s. 32 41. Dzieciuchowicz J., 2006e (red.), Usługi nierynkowe w przestrzeni miejskiej Łodzi, Wydawnictwo Uniwersytetu Łódzkiego. Dzieciuchowicz J., 2008, Stapial typology of market services in Łódź [w:] Rochmińska A. (red.), Theoretical and empirical reserches on services during socio-economic changes, Space Society Economy 8, Katedra Gospodarki Przestrzennej i Planowania Przestrzennego, Uniwersytet Łódzki, s. 121 132. Dzieciuchowicz J., 2009a, Indywidualność usług dla producentów i biznesu [w:] Dzieciuchowicz J. (red.), Usługi dla producentów i biznesu w przestrzeni wielkomiejskiej. Przykład Łodzi, Wydawnictwo Uniwersytetu Łódzkiego, s. 5 17. Dzieciuchowicz J., 2009b, Rozwój usług dla producentów i biznesu w Łodzi [w:] Dzieciuchowicz J. (red.), Usługi dla producentów i biznesu w przestrzeni wielkomiejskiej. Przykład Łodzi, Wydawnictwo Uniwersytetu Łódzkiego, s. 18 31. Dzieciuchowicz J., 2009c, Struktura przestrzenna usług dla producentów i biznesu [w:] Dzieciuchowicz J. (red.), Usługi dla producentów i biznesu w przestrzeni wielkomiejskiej. Przykład Łodzi, Wydawnictwo Uniwersytetu Łódzkiego, s. 32 49. Dzieciuchowicz J., 2009d, Typologia przestrzenna usług dla producentów i biznesu [w:] Dzieciuchowicz J. (red.), Usługi dla producentów i biznesu w przestrzeni wielkomiejskiej. Przykład Łodzi, Wydawnictwo Uniwersytetu Łódzkiego, s. 50 60. Dzieciuchowicz J., 2009e, Rozwój i funkcjonowanie usług dla producentów i biznesu w przestrzeni wielkomiejskiej Łodzi ogólne prawidłowości [w:] Dzieciuchowicz J. (red.), Usługi dla producentów i biznesu w przestrzeni wielkomiejskiej. Przykład Łodzi, Wydawnictwo Uniwersytetu Łódzkiego, s. 184 190. Dzieciuchowicz J., 2009f (red.), Usługi dla producentów i biznesu w przestrzeni wielkomiejskiej. Przykład Łodzi, Wydawnictwo Uniwersytetu Łódzkiego. Dzieciuchowicz J., 2012a, Nowa geografia handlu [w:] Zróżnicowanie przestrzeni społeczno-ekonomicznej wybrane problemy, Acta Universitatis Lodziensis. Folia Geographica Socio-Oeconomica 12, Wydawnictwo Uniwersytetu Łódzkiego, s. 37 53. Dzieciuchowicz J., 2012b., Wielkie centrum handlowe w przestrzeni miejskiej i pozamiejskiej. Manufaktura w Łodzi i Ptak w Rzgowie, Wydawnictwo Uniwersytetu Łódzkiego, Łódź.

Usługi w polskiej literaturze przedmiotu. Ujęcie chronologiczno-tematyczne 227 Dziegieć E., 1967, Usługi handlowe jako kryterium wyznaczania zasięgu wpływów ośrodka lokalnego [w:] Straszewicz L. (red.), Ośrodki lokalne, Materiały z Konferencji Naukowej odbytej w Łodzi w dniach 22 23.01.1966 r., Uniwersytet Łódzki, Katedra Geografii Ekonomicznej, 2, s. 61 68. Dziegieć E., 1984, Zasięg oddziaływania centrum handlowego małego miasta, Acta Universitatis Lodziensis. Folia Geographica 3, s. 69 85. Dziegieć E., Pączka S., Zając F., 1964, Głubczyce jako ośrodek lokalny, Komunikaty, Seria monograficzna 43, Instytut Śląski w Opolu, Wydawnictwo Instytutu Śląskiego w Opolu. Dziewoński K., 1957, Rozwój problematyki badań geograficznych nad małymi miastami [w:] Dziewoński K. i in. (red.), Studia geograficzne nad aktywizacją małych miast, Prace Geograficzne 9, Instytut Geografii PAN, PWN, Warszawa, s. 19 36. Dziewoński K., 1971, Baza ekonomiczna i struktura funkcjonalna miast. Studium rozwoju pojęć, metod ich zastosowań, Prace Geograficzne IG PAN 87. Dziewoński K., Iwanicka E., 1961, Miejsce zamieszkania (pochodzenia) słuchaczy wyższych uczelni w Polsce, Przegląd Geograficzny 33(1), Instytut Geografii PAN, s. 129 135. Dziewulski S., 1981, Próba kształtowania sieci ośrodków usługowych na obszarze województwa [w:] Ośrodki usługowe, Biuletyn KPZK PAN, s. 5 34. Eberhardt P., Wróbel A., 1963, Regiony handlu hurtowego w Polsce, Przegląd Geograficzny 35(1), Instytut Geografii PAN, s. 21 29. Endrukajtis J., 1957, Myszyniec [w:] Dziewoński K. i in. (red.), Studia geograficzne nad aktywizacją małych miast, Prace Geograficzne 9, Instytut Geografii PAN, PWN, Warszawa, s. 115 165. Ferenc J., 2000, Spatial distribution of the services sector in Łódź [w:] Marszał T. (red.), Local economy and urban development in Poland, Ośrodek Badawczy Europejskiej Polityki Przestrzennej i Rozwoju Lokalnego, Uniwersytet Łódzki, s. 95 105. Friedaman J., 1974, Ogólna teoria rozwoju spolaryzowanego [w:] Rościszewski M. (red.), Przestrzeń krajów trzeciego świata. Problemy Metodologiczne, Przegląd Zagranicznej Literatury Geograficznej 1 2, IG PAN, Warszawa. Gaczek W.M., 2006, Poznań jako ośrodek akademicki [w:] Gaczek W.M., Kaczmarek M., Marcinowicz D. (red.), Poznański ośrodek akademicki. Próba określenia wpływu studentów na rozwój miasta, Bogucki Wydawnictwo Naukowe, Poznań. Gaczek W.M, 2008, Uczelnie w przestrzenni fizycznej i gospodarce miasta. Tradycyjne lokalizacje centralne a kampusy w strefie zewnętrznej miasta [w:] Markowski T., Drzazga D. (red.), Rola wyższych uczelni w rozwoju społeczno-gospodarczym i przestrzennym miast, Studia KPZK PAN 121, s. 61 80. Gierańczyk W., Kordowska A., 2013, Innowacyjność przedsiębiorstw przemysłowych i usługowych w woj. kujawsko-pomorskim, Wiadomości Statystyczne 58(5), s. 83 97. Goetting W., 1980, Geografia drobnego przemysłu i usług, PWE, Warszawa. Golińska-Pieszyńska M., 2008a, Działalność badawczo-rozwojowa w Łodzi [w:] Dzieciuchowicz J. (red.), Usługi dla producentów i biznesu w przestrzeni wielkomiejskiej. Przykład Łodzi, Wydawnictwo Uniwersytetu Łódzkiego, s. 172 183.

228 Dariusz Ilnicki Golińska-Pieszyńska M., 2008b, Działalność badawczo-rozwojowa w Łodzi jako jeden z czynników konkurencyjności miasta [w:] Słodczyk J., Szafranek E. (red.), Mechanizmy i uwarunkowania konkurencyjności miast, Wydawnictwo Uniwersytetu Opolskiego, Opole, s. 159 168. Górka Z., 1973, Koncentracja handlu detalicznego Krakowa w dzielnicy katastralnej Śródmieście, Folia Geographica. Seria Geographica-Oeconomica 6, s. 7 11. Górka Z., 1986, Śródmiejskie ośrodki usługowe wybranych miast Polski Południowej, Uniwersytet Jagielloński, Kraków. Górka Z., 2001, Bieżące przemiany funkcji handlowej dzielnicy Śródmieście w Krakowie w obrębie Plant [w:] Jażdżewska I. (red.), Miasto postsocjalistyczne organizacja przestrzeni miejskiej i jej przemiany (cześć II), XIV Konwersatorium Wiedzy o Mieście, Katedra Geografii Miast i Turyzmu, Łódzkie Towarzystwo Naukowe, Łódź, s. 237 242. Groeger L., 2005, Usługi pośrednictwa w obrocie nieruchomościami [w:] Dzieciuchowicz J. (red.), Usługi rynkowe w Łodzi w dobie transformacji, Wydawnictwo Uniwersytetu Łódzkiego, s. 214 226. Groeger L., 2006, Szkolnictwo średnie publiczne [w:] Dzieciuchowicz J. (red.), Usługi nierynkowe w przestrzeni miejskiej Łodzi, Wydawnictwo Uniwersytetu Łódzkiego, s. 70 85. Groeger L., 2008, Specyfika profesjonalnych usług rzeczoznawstwa majątkowego [w:] Rochmińska A. (red.), Theoretical and empirical reserches on services during socio- -economic changes, Space Society Economy 8, Katedra Gospodarki Przestrzennej i Planowania Przestrzennego, Uniwersytet Łódzki, s. 133 142. Groeger L., 2009, Usługi rzeczoznawstwa majątkowego [w:] Dzieciuchowicz J. (red.), Usługi dla producentów i biznesu w przestrzeni wielkomiejskiej. Przykład Łodzi, Wydawnictwo Uniwersytetu Łódzkiego, s. 128 140. Guzik R., 2001, Dostępność do szkolnictwa a szanse życiowe w obszarach wiejskich [w:] Sagan I., Czepczyński M. (red.), Wybrane problemy badawcze geografii społecznej w Polsce, Katedra Geografii Ekonomicznej, Uniwersytet Gdański, Gdynia, s. 215 224. Guzik R., 2002, Przestrzenna dostępność szkolnictwa ponadpodstawowego w województwie małopolskim, Instytut Geografii i Gospodarki Przestrzennej, Uniwersytet Jagielloński, Kraków. Guzik R., 2003, Przestrzenna dostępność szkolnictwa ponadpodstawowego, Instytut Geografii i Gospodarki Przestrzennej, Uniwersytet Jagielloński, Kraków. Guzik R., Gwosdz K., Sobala-Gwosdz A., 2001, Regionalne zróżnicowanie usług dla biznesu w województwie małopolskim, Folia Geographica, Series Oeconomica 31 32, s. 161 177. Guzik R., Gwosdz K., Sobala-Gwosdz A., 2002, Przestrzenne zróżnicowanie poziomu rozwoju usług w województwie małopolskim [w:] Górka Z., Jelonek A. (red.), Geograficzne uwarunkowania rozwoju Małopolski, Instytut Geografii i Gospodarki Przestrzennej UJ, Kraków, s. 69 84. Gwosdz K., Sobala-Gwosdz A., 2008, Geografia hipermarketów w Polsce: strategie lokalizacyjne i ich skutki przestrzenne, Przegląd Geograficzny 80(4), IGiPZ PAN, s. 515 539.

Usługi w polskiej literaturze przedmiotu. Ujęcie chronologiczno-tematyczne 229 Hasińska Z., Hasiński W., 2000, Wpływ procesów transformacji systemowej na zmiany struktur zatrudnienia na Dolnym Śląsku [w:] Ciok S., Ilnicki D. (red.), Przekształcenia regionalnych struktur funkcjonalno-przestrzennych, t. 5, Uniwersytet Wrocławski, s. 123 128. Hławka B, Kotus J., 2008, Miejskie społeczności sąsiedzkie organizowane on-line efemeryda społeczna czy nowa forma samoorganizacji na poziomie lokalnym? [w:] Geopolis Elektroniczne Czasopismo Geograficzne 1, s. 57 80. Hoff T., 1987, Kontakty międzynarodowe w świetle statystyki rozmów telefonicznych, Przegląd Geograficzny 69(1 2), IGiPZ PAN, s. 95 117. Hoff T., 1991, Międzynarodowe kontakty teleksowe, Przegląd Geograficzny 63(1 2), IGiPZ PAN, s. 99 122. Huk J., 1993, Panorama Racławicka we Wrocławiu jako obiekt turystyczny, Czasopismo Geograficzne 64(3 4), s. 343 347. Huk J., 1994, Znaczenie kulturowe Wrocławia w świetle analizy danych o zwiedzających Panoramę Racławicką, Rocznik Wrocławski 1(1993), s. 151 166. Huk J., 1996, Zasięg oddziaływania Muzeum Panoramy Racławickiej we Wrocławiu, Acta Universitatis Wratislaviensis 1904, Prace Instytutu Geograficznego, Seria B, t. 14, s. 109 124. Ilnicki D., 2000, Bogatynia przestrzeń instytucjonalna [w:] Kaczmarek J. (red.), Miasto postsocjalistyczne. Organizacja przestrzeni miejskiej i jej przemiany, XIII Konwersatorium Wiedzy o Mieście, Katedra Geografii Miast i Turyzmu, Łódzkie Towarzystwo Naukowe, Łódź, s. 165 168. Ilnicki D., 2001, Bankomat jako usługa nowa [w:] Łęcka I. (red.), Geografia różnorodności różnorodność w geografii, Instytut Krajów Rozwijających się, Wydział Geografii i Studiów Regionalnych, Uniwersytet Warszawski, Warszawa, s. 45 51. Ilnicki D., 2002, Fenomen kawiarenek internetowych [w:] Współczesne formy osadnictwa miejskiego i ich przemiany, XV Konwersatorium Wiedzy o Mieście, Łódź, s. 249 262. Ilnicki D., 2003a, Miasta polskie jako potencjalne metropolie o znaczeniu kontynentalnym (próba identyfikacji), XVI Konwersatorium Wiedzy o Mieście, Uniwersytet Łódzki, Łódź. Ilnicki D., 2003b, The automated teller machine as a new service (Poland case study), Moravian Geographical Reports 11(1), Praha, s. 20 26. Ilnicki D., 2003c, Wyznaczniki współczesnych przekształceń w sferze usług nowych a poziom rozwoju gospodarczego [w:] Rogacki H. (red.), Problemy interpretacji wyników metod badawczych stosowanych w geografii społeczno-ekonomicznej i gospodarce przestrzennej, Bogucki Wydawnictwo Naukowe, Poznań, s. 295 309. Ilnicki D., 2004, Kawiarnie internetowe w Polsce. Aspekt przestrzenny, Prace Komisji Geografii Komunikacji PTG 10, Wydział Ekonomii, Uniwersytet Rzeszowski, Warszawa Rzeszów, s. 383 396. Ilnicki D., 2005, Technologie informacyjne w funkcjonowaniu wybranych miejscowości woj. opolskiego [w:] Marszał T. (red.), Problemy rozwoju małych miast w wymiarze lokalnym i regionalnym, Biuletyn KPZK PAN 220, s. 169 182.

230 Dariusz Ilnicki Ilnicki D., 2006, Usługa bankomatowa jako nowe zjawisko w starej przestrzeni [w:] Jażdżewska I. (red.), Nowe przestrzenie w miastach. Ich organizacja i funkcje, XIX Konwersatorium Wiedzy o Mieście, Uniwersytet Łódzki, Łódź, s. 289 304. Ilnicki D., 2007, Usługa bankomatowa w przestrzeni miasta Wrocławia (próba podejścia do delimitacji obszarów oddziaływania) [w:] Madurowicz M. (red.), Percepcja współczesnej przestrzeni miejskiej, Wydawnictwo Wydziału Geografii i Studiów Regionalnych Uniwersytetu Warszawskiego, Warszawa, s. 161 171. Ilnicki D., 2008a, Przestrzenne aspekty funkcjonowania wyższych uczelni w Polsce [w:] Markowski T., Drzazga D. (red.), Rola wyższych uczelni w rozwoju społeczno-gospodarczym i przestrzennym miast, Studia KPZK PAN 121, s. 33 44. Ilnicki D., 2008b, Transakcja bankomatowa. Wybrane aspekty zróżnicowania czasowego i przestrzennego przykład Wrocławia [w:] Słodczyk J., Śmigielska E. (red.), Współczesne kierunki i wymiary procesów urbanizacji, Uniwersytet Opolski, Opole, s. 309 320. Ilnicki D., 2008c, (głos w dyskusji) Przestrzeń aspekty i ujęcia. Podstawowe idee i koncepcje w geografii. Terytorium, region, miejsce Czas i przestrzeń w geografii, Maik W., Rembowska K., Suliborski A. (red.), t. 4, Instytut Geografii i Gospodarki Przestrzennej WSG w Bydgoszczy, Zakład Geografii Społecznej i Studiów Regionalnych UŁ w Łodzi, s. 214 215. Ilnicki D., 2009, Przestrzenne zróżnicowanie poziomu rozwoju usług w Polsce. Teoretyczne i praktyczne uwarunkowania badań, Rozprawy Naukowe Instytutu Geografii i Rozwoju Regionalnego Uniwersytetu Wrocławskiego 11. Ilnicki D., 2010, Wybrane przestrzenne aspekty funkcjonowania bankomatów w Polsce [w:] Ciok S., Migoń P. (red.), Przekształcenia struktur regionalnych. Aspekty społeczne, ekonomiczne i przyrodnicze, Instytut Geografii i Rozwoju Regionalnego, Uniwersytet Wrocławski, s. 303 320. Ilnicki D., Janc K., 2008, Węzłowość i przestrzeń przepływów Internetu. Ujęcie globalne i lokalne [w:] Geopolis Elektroniczne Czasopismo Geograficzne 1, s. 7 26. Ilnicki D., Janc K., Kryza M., Szymanowski M., 2011, Cechy rozmieszczenia sklepów w przestrzeni miejskiej na przykładzie Wrocławia [w:] Suchecka J. (red.), Ekonometria przestrzenna i regionalne analizy ekonomiczne, Acta Universitatis Lodziensis. Folia Oeconomica 253, Wydawnictwo Uniwersytetu Łódzkiego, s. 253 268. Ilnicki D., Krawczyk K., 2006, Karty płatnicze w ujęciu przestrzennym i czasowym (przykład Wrocławia) [w:] Słodczyk J., Szafranek E. (red.), Kierunki przekształceń struktury gospodarczej i społeczno-demograficznej miast, Opole, s. 279 310. Ilnicki D., Neckar-Ilnicka T., 2007, Kawiarenki internetowe społeczny aspekt zjawiska. Refleksje pedagoga [w:] Wawrzak-Chodaczek M. (red.), Wybrane aspekty komunikacji społecznej, Wydawnictwo Adam Marszałek, Toruń, s. 70 84. Jakubowicz E., 1975, Próba zastosowania wskaźników preferencji do analizy powiązań usługowych, Acta Universitatis Wratislaviensis 237, Prace Instytutu Geografii, Seria B, s. 33 40. Jakubowicz E., 1976, Ośrodki lokalne a ośrodki gminne na przykładzie województwa opolskiego [w:] Zajchowska S. (red.), Współczesna problematyka osadnictwa wiejskiego, Seria Geografia 10, UAM w Poznaniu, s. 133 140.

Usługi w polskiej literaturze przedmiotu. Ujęcie chronologiczno-tematyczne 231 Jakubowicz E., 1977, Lokalne zespoły osadnicze na przykładzie regionu opolskiego, Acta Universitatis Wratislaviensis 359, Studia Geograficzne 29, PWN. Jakubowicz E., 1979, Zastosowanie modelu grawitacji do wyznaczania do wyznaczania granic oddziaływania centrów regionalnych Polski, Acta Universitatis Wratislaviensis 438, Prace Instytutu Geograficznego, Seria B, s. 65 85. Jakubowicz E., 1984, Sieć szkolnictwa średniego Dolnego Śląska, Acta Universitatis Wratislaviensis 656, Prace Instytutu Geografii, Seria B, s. 33 51. Jakubowicz E., 1987, Struktura przestrzenna handlu detalicznego artykułami żywnościowymi we Wrocławiu, Acta Universitatis Wratislaviensis 237, Prace Instytutu Geografii, Seria B, t. 6, s. 29 39. Jakubowicz E., 1991, Hierarchia miejskich ośrodków usługowych w regionie dolnośląskim, CUP, Biuro Planowania Regionalnego we Wrocławiu 7, Wrocław. Jakubowicz E., 1993, Podstawy metodologiczne geografii usług, Wydawnictwo Uniwersytetu Wrocławskiego. Jakubowicz E., 1995, Zmiany struktury własnościowej i kształcenia w szkolnictwie Makroregionu Południowo-Zachodniego, Acta Universitatis Wratislaviensis 1730, Prace Instytutu Geograficznego, Seria B, t. 12, s. 39 50. Jakubowicz E., 2000, Rola usług nowych w przekształceniach systemu miast regionu dolnoślaskiego [w:] Słodczyk J. (red.), Społeczne, gospodarcze i przestrzenne przeobrażenia miast, Uniwersytet Opolski, s. 177 186. Jakubowicz E., 2006, Podstawy rozwoju polskiego społeczeństwa informacyjnego [w:] Górz B. (red.), Urbanizacja i społeczeństwo, Instytut Geografii Akademii Pedagogicznej w Krakowie, s. 225 235. Janc K., Czapiewski K., 2008, Przestrzenne aspekty zmiany poziomu wykształcenia ludności w Polsce [w:] Dołzbłasz S., Raczyk A. (red.), Przekształcenia regionalnych struktur funkcjonalno-przestrzennych Europa bez granic nowa jakość przestrzeni, Rozprawy Naukowe Instytutu Geografii i Rozwoju Regionalnego Uniwersytetu Wrocławskiego 4, s. 183 194. Janiszewska A., 2005, Sieć stacji benzynowych na tle rozwoju transportu [w:] Dzieciuchowicz J. (red.), Usługi rynkowe w Łodzi w dobie transformacji, Wydawnictwo Uniwersytetu Łódzkiego, s. 125 146. Janiszewska A., 2009, Usługi wynajmu maszyn i urządzeń w Łodzi [w:] Dzieciuchowicz J. (red.), Usługi dla producentów i biznesu w przestrzeni wielkomiejskiej. Przykład Łodzi, Wydawnictwo Uniwersytetu Łódzkiego, s. 141 155. Janiszewska A., Rochmińska A., 2009, Rozwój i funkcjonowanie handlu hurtowego w Łodzi [w:] Dzieciuchowicz J. (red.), Usługi dla producentów i biznesu w przestrzeni wielkomiejskiej. Przykład Łodzi, Wydawnictwo Uniwersytetu Łódzkiego, s. 61 78. Jarosz A., 2002, Miejsce hipermarketów w przestrzeni aglomeracji miejskiej [w:] Węcławowicz G. (red.), Warszawa jako przedmiot badań w geografii społeczno- -ekonomicznej, Prace Geograficzne 184, IGiPZ PAN, s. 253 264. Jaroszewska J., 1965, Siedlce jako ośrodek szkolnictwa, Przegląd Geograficzny 37(3), Instytut Geografii PAN, s. 493 505.

232 Dariusz Ilnicki Jelonek A., 1994, Zmiany w lokalizacji usług w regionie miejskim w okresie transformacji [w:] Kaczmarek J. (red.), Region miejski. Centrum a peryferia w okresie transformacji politycznej, gospodarczej i społecznej, VII Konwersatorium Wiedzy o Mieście, Katedra Geografii Miast i Turyzmu Uniwersytetu Łódzkiego, Komisja Geografii i Ludności PTG, Łódzkie Towarzystwo Naukowe, Łódź, s. 39 44. Jeśman M., 1938, Strefa wpływu miasta Ostroroga, Ziemia Wołyńska 8 9. Jeśman M., 1961, Dojazdy młodzieży do pracy a strefa wpływu Opola, Czasopismo Geograficzne 32(4), s.411 426. Juszkiewicz N., 1998, Rola nauki i szkolnictwa wyższego w rozwoju społeczno-gospodarczym Poznania [w:] Parysek J., Rogacki H. (red.), Przemiany społeczno-gospodarcze Polski lat dziewięćdziesiątych, Bogucki Wydawnictwo Naukowe, s. 209 227. Kaczmarek T., 1998, Tendencje zmian w strukturze zatrudnienia średnich miast [w:] Parysek J., Rogacki H. (red.), Przemiany społeczno-gospodarcze Polski lat dziewięćdziesiątych, Bogucki Wydawnictwo Naukowe, s. 123 130. Kaczmarek T., 2010, Struktura przestrzenna handlu detalicznego. Od skali globalnej do lokalnej, Bogucki Wydawnictwo Naukowe, Poznań. Kaczmarek T., Kaczmarek U., 2006, Stara i nowa przestrzeń handlowa Poznania [w:] Jażdżewska I., (red.), Nowe przestrzenie w miastach. Ich organizacja i funkcje, XIX Konwersatorium Wiedzy o Mieście, Uniwersytet Łódzki, Łódź, s. 221 230, Kaczmarek T., Szafrański T., 2008, Poziom rozwoju i struktura przestrzenna handlu detalicznego w Poznaniu [w:] Rochmińska A. (red.), Theoretical and empirical reserches on services during socio-economic changes, Space Society Economy 8, Katedra Gospodarki Przestrzennej i Planowania Przestrzennego, Uniwersytet Łódzki, s. 95 110. Kaczmarek U., 2008, Usługi komercyjne w Poznaniu struktura przestrzenno-funkcjonalna [w:] Rochmińska A. (red.), Theoretical and empirical reserches on services during socio-economic changes, Space Society Economy 8, Katedra Gospodarki Przestrzennej i Planowania Przestrzennego, Uniwersytet Łódzki, s. 79 94. Kajdanek K., 2006, Nowe przestrzenie centrum? O znaczeniu galerii handlowych w obrazie przestrzenno-funkcjonalnym centrum miasta Wrocławia [w:] Jażdżewska I. (red.), Nowe przestrzenie w miastach. Ich organizacja i funkcje, XIX Konwersatorium Wiedzy o Mieście, Uniwersytet Łódzki, Łódź, s. 255 264. Kamiński Z., 1971, Próba opracowania miernika syntetycznego do badań nad hierarchią funkcjonalną sieci osadnictwa wiejskiego, Miasto 6, s. 18 23. Kaźmierczak Z., 2001, Pracujący w polskiej gospodarce. Próba syntezy zmian w latach dziewięćdziesiątych [w:] Rynek pracy i bezrobocie, Acta Universitatis Lodziensis. Folia Oeconomica 155, Wydawnictwo Uniwersytetu Łódzkiego, s. 5 27. Kiełczewska-Zaleska M., 1974, Rola usług w kształtowaniu się hierarchii osiedli wiejskich [w:] Studia nad strukturą lokalnej sieci osadniczej wybranych obszarów w Polsce, Dokumentacja Geograficzna 2, IGiPZ PAN, s. 27 43. Kilar W., 2009, Koncentracja przestrzenna światowych firm informatycznych [w:] Zioło Z., Rachwał T. (red.), Wpływ procesów globalizacji i integracji europejskiej na transformację struktur przemysłowych, Prace Komisji Geografii Przemysłu PTG 12, s. 97 108.

Usługi w polskiej literaturze przedmiotu. Ujęcie chronologiczno-tematyczne 233 Klima E., 2002, Information Society In the European Union History of Common (?) Policy [w:] Retkiewicz W. (red.), Formation of Information Society in the Regions of Uniting Europe, Space Society Economy 6, Department of Space Economy and Spatial Planning, University of Łódź, s. 8 17. Klima E., Bratkowski J., 2005, Usługi gastronomiczne [w:] Dzieciuchowicz J. (red.), Usługi rynkowe w Łodzi w dobie transformacji, Wydawnictwo Uniwersytetu Łódzkiego, s. 147 182. Klima E., Pluta K., 2008, Supply and demand of gastronomical services in Łódź [w:] Rochmińska A. (red.), Theoretical and empirical reserches on services during socio- -economic changes, Space Society Economy 8, Katedra Gospodarki Przestrzennej i Planowania Przestrzennego, Uniwersytet Łódzki, s. 175 188. Klima E., Zajączkowski J., 2008, Marketplace retail in Poland in the years 1995 2006 [w:] Rochmińska A. (red.), Theoretical and empirical reserches on services during socio-economic changes, Space Society Economy 8, Katedra Gospodarki Przestrzennej i Planowania Przestrzennego, Uniwersytet Łódzki, s. 143 154. Kłosiewicz-Górecka U., 2001, Sklepy własności zagranicznej, Wiadomości Statystyczne 46(7), s. 46 54. Kłosowicz-Górecka U., 2010, Zmiany w sieci handlu detalicznego, Wiadomości Statystyczne 55(9), s. 36 49. Kłosowicz-Górecka U., 2013, Działania usprawniające funkcjonowanie handlu hurtowego, Wiadomości Statystyczne 57(5), s. 72 82. Kłosowski F., 1994, Wpływ przemian społeczno-gospodarczych na funkcjonowanie infrastruktury kultury w Górnośląskim Zespole Miejskim [w:] Dziadek S., Tkocz M. (red.), Wybrane zagadnienia z geografii społeczno-ekonomicznej, t. 2, Uniwersytet Śląski, Sosnowiec, s. 66 79. Kłosowski F., 1997, Przestrzenne aspekty funkcjonowania infrastruktury kultury w konurbacji górnośląskiej [w:] Szczypek T. (red.), Geographia, Studia et Dissertationes 20, Wydawnictwo Uniwersytetu Śląskiego, Katowice, s. 72 83. Kłosowski F., 2002a, Wybrane zagadnienia rozwoju usług w Polsce po 1989 r., Czasopismo Geograficzne 4(73), s. 325 338. Kłosowski F., 2002b, Możliwości rozwoju usług w Polsce, Wiadomości Statystyczne 47(2), s. 46 55. Kłosowski F., 2002c, Globalizacja usług w Polsce [w:] Miszewska B., Furmankiewicz M. (red.), Przekształcenia regionalnych struktur funkcjonalno-przestrzennych, Rozwój regionalny i lokalny a proces globalizacji 6, Uniwersytet Wrocławski, s. 147 160. Kłosowski F., 2002d, Hipermarkety w przestrzeni handlowej miast aglomeracji katowickiej [w:] Słodczyk J. (red.), Przemiany bazy ekonomicznej i struktury przestrzennej miast, Uniwersytet Opolski, s. 373 382. Kłosowski F., 2006a, Sektor usług w gospodarce regionu tradycyjnego w warunkach transformacji i restrukturyzacji. Przykład konurbacji katowickiej, Wydawnictwo Uniwersytetu Śląskiego, Katowice. Kłosowski F., 2006b, Tendencje zmian w sektorze usług konurbacji katowickiej w latach 1991 2002 [w:] Słodczyk J., Szafranek E. (red.), Kierunki przekształceń struktury gospodarczej i społeczno-demograficznej miast, Uniwersytet Opolski, s. 85 98.

234 Dariusz Ilnicki Kłosowski F., 2008a, Usługi w restrukturyzującym się regionie tradycyjnym przykład konurbacji katowickiej [w:] Rochmińska A. (red.), Theoretical and empirical reserches on services during socio-economic changes, Space Society Economy 8, Katedra Gospodarki Przestrzennej i Planowania Przestrzennego, Uniwersytet Łódzki, s. 67 78. Kłosowski F., 2008b, Czynniki różnicujące dynamikę zmian w usługach miast konurbacji katowickiej [w:] Słodczyk J., Szafranek E. (red.), Mechanizmy i uwarunkowania konkurencyjności miast, Wydawnictwo Uniwersytetu Opolskiego, Opole, s. 169 178. Kłosowski F., 2010, Współczesne tendencje lokalizacji usług w częściach śródmiejskich polskich miast, Studia Miejskie 2, Wydawnictwo Uniwersytetu Opolskiego, s. 37 47. Kłosowski F., Runge J., 1999, Usługi miejskie na przykładzie Cieszyna [w:] Kaczmarek J. (red.), Przestrzeń miejska i jej organizacja i przemiany, XII Konwersatorium Wiedzy o Mieście, Katedra Geografii Miast i Turyzmu, Łódzkie Towarzystwo Naukowe, Łódź, s. 175 177. Kochanowska D., Rembarz G., 2008, Kampus uniwersytecki w strukturze śródmieścia miasta [w:] Markowski T., Drzazga D. (red.), Rola wyższych uczelni w rozwoju społeczno-gospodarczym i przestrzennym miast, Studia KPZK PAN 121, s. 250 256. Kociszewski J., Krzemień R., 2008, Funkcja szkolnictwa wyższego w kształtowaniu kapitału ludzkiego we Wrocławiu [w:] Słodczyk J., Szafranek E. (red.), Mechanizmy i uwarunkowania konkurencyjności miast, Wydawnictwo Uniwersytetu Opolskiego, Opole, s. 131 143. Kociuba D., 2006, Nowe przestrzenie handlowe Lublina [w:] Jażdżewska I. (red.), Nowe przestrzenie w miastach. Ich organizacja i funkcje, XIX Konwersatorium Wiedzy o Mieście, Uniwersytet Łódzki, Łódź, s. 231 244. Komornicki T., 2002, Aglomeracja warszawska jako miejsce koncentracji handlu zagranicznego [w:] Węcławowicz G. (red.), Warszawa jako przedmiot badań w geografii społeczno-ekonomicznej, Prace Geograficzne 184, IGiPZ PAN, s. 181 194. Komorowski J.W., 2008, Zróżnicowanie przestrzenne i dynamika akademickiego potencjału kształcenia dla gospodarki innowacyjnej w Polsce [w:] Słodczyk J., Szafranek E. (red.), Mechanizmy i uwarunkowania konkurencyjności miast, Wydawnictwo Uniwersytetu Opolskiego, Opole, s. 113 129. Konecka-Szydłowska B., 2008, Zmiany w strukturze usług małych miast Wielkopolski [w:] Dominiak J. (red.), Przemiany w sferze usług w Polsce, Bogucki Wydawnictwo Naukowe, Poznań, s. 129 142. Koralewski T., 1979, Zastosowanie modelu potencjału uczestnictwa do delimitacji regionów węzłowych [w:] Chojnicki Z. (red.), Struktura i funkcje układów przestrzenno- -ekonomicznych, Seria Geografia 18, UAM w Poznaniu, s. 151 166. Korcelli P., Potrykowska A., 1979, Rozwój funkcji usługowych a hierarchia funkcjonalna miast w Polsce, Przegląd Geograficzny 101(2), Instytut Geografii PAN, s. 209 232. Korcelli-Olejniczak E., 2010, Kształtowanie się regionu metropolitalnego Warszawy w świetle analizy zasięgu działalności przedsiębiorstw sektora zaawansowanych usług, Przegląd Geograficzny 82(4), s. 573 592. Kosiński L., Pudło K., 1958, Funkcje i ludność miasta [w:] Trzcińsko-Zdrój, Dokumentacja Geograficzna 2, IG PAN, s. 47 80.

Usługi w polskiej literaturze przedmiotu. Ujęcie chronologiczno-tematyczne 235 Koszałka M., 2002, Rozwój szkolnictwa wyższego w Rzeszowie [w:] Słodczyk J. (red.), Przemiany bazy ekonomicznej i struktury przestrzennej miast, Uniwersytet Opolski, s. 265 272. Kozakiewicz A., 2005, Sieć aptek w opiniach klientów [w:] Dzieciuchowicz J. (red.), Usługi rynkowe w Łodzi w dobie transformacji, Wydawnictwo Uniwersytetu Łódzkiego, s. 93 124. Krawczyk K., 2005, Punkty akceptacji kart płatniczych jako przejaw bezgotówkowego przepływu pieniądza przykład Wrocławia, (praca magisterska), Zakład Zagospodarowania Przestrzennego, Instytut Geografii i Rozwoju Regionalnego, Uniwersytet Wrocławski, Wrocław. Kremky-Saloni J., 1957, Brzeziny [w:] Dziewoński K. i in. (red.), Studia geograficzne nad aktywizacja małych miast, Prace Geograficzne 9, Instytut Geografii PAN, PWN, Warszawa, s. 241 285. Kretowicz P., 2010, Delimitacja miejskiej przestrzeni usługowej w strefie oddziaływań szpitali krakowskich, Studia Miejskie 2, Wydawnictwo Uniwersytetu Opolskiego, s. 105 116. Kretowicz P., 2011, Zmiany przestrzennego oddziaływania Gorlic na lokalnym rynku pracy i usług w okresie transformacji, Prace Geograficzne 11, Instytut Geografii i Gospodarki Przestrzennej Uniwersytetu Jagiellońskiego, s. 269 279. Kretowicz P., 2012, Rozmieszczenie placówek służby zdrowia w Krakowie na tle struktury przestrzenno-demograficznej miasta, Studia Miejskie 5, Wydawnictwo Uniwersytetu Opolskiego, s. 115 126. Kruc M., 2006, Przekształcenia w przestrzeni kulturalnej miasta Wrocławia wybrane aspekty [w:] Słodczyk J., Klimek R. (red.), Przemiany przestrzeni miast i stref podmiejskich, Uniwersytet Opolski, s. 81 88. Książkówna S., 1932, Codzienne wędrówki młodzieży szkolnej do Wielkiego Krakowa, Wiadomości Geograficzne 6 7, s. 81 82. Kucharczyk M., 2000, Sieć punktów elektronicznej dystrybucji pieniądza w Polsce, (praca magisterska), Zakład Zagospodarowania Przestrzennego, Instytut Geograficzny, Uniwersytet Wrocławski, Wrocław. Kudałacz T., 1981, Zastosowanie metody grawitacji i grafów do hierarchizacji jednostek przestrzennych, Przegląd Geograficzny 53, s. 519 534. Kujawiński J., 1990, Nierównowaga rynku usług w układach regionalnych, Wiadomości Statystyczne 35(5), s. 33 36. Kulczyńska K., Matkowski R., 2010, Dylematy badawcze studiów nad funkcjonowaniem systemu handlowego we współczesnej przestrzeni miejskiej, Studia Miejskie 2, Wydawnictwo Uniwersytetu Opolskiego, s. 87 94. Kupiec L., Truskolaski T., 2008, Szkoła wyższa w strukturze miasta Białegostoku [w:] Markowski T., Drzazga D. (red.), Rola wyższych uczelni w rozwoju społeczno-gospodarczym i przestrzennym miast, Studia KPZK PAN 121, s. 273 284. Kwaśnik Z., 2002, Dylematy rozwoju polskiego handlu [w:] Wrzosek S., Parzelski G. (red.), Za i przeciw hipermarketom, Wyższa Szkoła Handlowa w Radomiu, Radom, s. 64 69.

236 Dariusz Ilnicki Kwiatkowska E., 1974, Struktura sieci osadniczej i jej związek z rozwojem usług na wsi [w:] Studia nad strukturą lokalnej sieci osadniczej wybranych obszarów w Polsce, Dokumentacja Geograficzna 2, IGiPZ PAN, s. 161 188. Kwiatkowski E., Roszkowska S., 2008, Rozwój i zróżnicowanie regionalne szkolnictwa wyższego w Polsce, Gospodarka Narodowa 4, s. 1 19. Leszczycki S., 1962, Rozwój myśli geograficznej [w:] Geografia powszechna, t. I, Ziemia środowisko naturalne człowieka, PWN, s. 20 56. Lijewski T., Sujko E.S., 1993, Koncentracja aktywności gospodarczej i społecznej w 150 większych miastach Polski, Dokumentacja Geograficzna 1, IGiPZ PAN. Lisowski A., Wilk W., 2002, The changing spatial distribution of services in Warsaw, European Urban and Regional Studies 9(1), SAGE, s. 81 89. Liszewski S., 1967, Dojazdy ludności jako kryterium wyznaczania zasięgu wpływów ośrodka lokalnego [w:] Straszewicz L. (red.), Ośrodki lokalne, Materiały z Konferencji Naukowej odbytej w Łodzi w dniach 22 23.01.1966 r., Uniwersytet Łódzki, Katedra Geografii Ekonomicznej, z. 2, s. 69 78. Liszewski S., 1970a, Komunikacja [w:] Straszewicz L. (red.), Kluczbork. Studium geograficzno-ekonomiczne, Instytut Śląski w Opolu, Wydawnictwo Śląsk Katowice, s. 221 232. Liszewski S., 1970b, Strefy oddziaływania miasta [w:] Straszewicz L. (red.), Kluczbork. Studium geograficzno-ekonomiczne, Instytut Śląski w Opolu, Wydawnictwo Śląsk Katowice, s. 262 293. Liszewski S., Szafrańska E., Wolaniuk A., 2008, Szkolnictwo wyższe Łodzi i jego rola w rozwoju funkcji metropolitalnej miasta, Łódzkie Towarzystwo Naukowe. Liszewski S., Zając F., 1970, Studium rozwoju funkcji i powiązań przestrzennych małego miasta na przykładzie Poddębic, Acta Universitas Lodzienzis. Folia Geographica, Zeszyty Naukowe Uniwersytetu Łódzkiego, Nauki Matematyczno-Przyrodnicze, Geografia Ekonomiczna, seria II, (38), s. 75 89. Łoboda J., 1967, Osiedla centralne jako węzły komunikacyjne (na przykładzie województwa wrocławskiego) [w:] Straszewicz L. (red.), Ośrodki lokalne, Materiały z Konferencji Naukowej odbytej w Łodzi w dniach 22 23.01.1966 r., Uniwersytet Łódzki, Katedra Geografii Ekonomicznej, z. 2, s. 79 135. Maik W., 1979, Zastosowanie metod grafowych do hierarchizacji elementów systemu osadniczego [w:] Chojnicki Z. (red.), Struktura i funkcje układów przestrzenno- -ekonomicznych, Seria Geografia 18, UAM w Poznaniu, s. 37 43. Maleszek E., 1998, Zagraniczne sieci handlowe w Polsce, Wiadomości Statystyczne 43(8), s. 48 58. Maleszek E., 1999a, Rozwój hipermarketów, supermarketów i sklepów dyskontowych z kapitałem zagranicznym, Wiadomości Statystyczne 44(6), s. 44 52. Maleszek E., 1999b, Zagraniczne sieci handlu hurtowego w Polsce, Wiadomości Statystyczne 44(2), s. 57 68. Maleszek E., 2000, Przedsiębiorstwa z kapitałem zagranicznym w handlu, Wiadomości Statystyczne 45(1), s. 33 41. Maleszek E., 2004, Rozwój sieci handlowych obsługi masowej w Polsce, Wiadomości Statystyczne 49(1), s. 38 49.

Usługi w polskiej literaturze przedmiotu. Ujęcie chronologiczno-tematyczne 237 Maleszyk E., 2010, Inwestycje w handlu w okresie transformacji gospodarczej, Wiadomości Statystyczne 55(10), s. 46 58. Malicki A., 1939 1946, Aktualne zagadnienia badań w zakresie geografii miast polskich, Czasopismo Geograficzne 17(3 4), s. 116 123. Maliszowa B., 1981, Hierarchia ośrodków usługowych i ich program w świetle podziałów terytorialnych kraju [w:] Ośrodki usługowe, Biuletyn KPZK PAN, s. 35 104. Małuszyńska E., 1992, Zmiany struktury zatrudniania na świecie w latach 1947 1988, Czasopismo Geograficzne 63(2), s. 159 207. Marcinowicz D., Kaczmarek M., 2008, Student jako konsument. Ekonomiczne aspekty studiowania w Poznaniu [w:] Markowski, Drzazga D. (red.), Rola wyższych uczelni w rozwoju społeczno-gospodarczym i przestrzennym miast, Studia KPZK PAN 121, s. 162 171. Masłowski A., 2008, Globalizacja rynku usług [w:] Szymaniak A. (red.), Globalizacja usług. Outsourcing, offshoring i shared services centers, Wydawnictwa Akademickie i Profesjonalne, Poznań, s. 85 100. Matykowski R., Kulczyńska K., 1998, Polskie obszary przygraniczne w okresie transformacji [w:] Parysek J., Rogacki H. (red.), Przemiany społeczno-gospodarcze Polski lat dziewięćdziesiątych, Bogucki Wydawnictwo Naukowe, s. 145 173. Micek G., 2008, Rozwój usług informatycznych w Polsce w ujęciu przestrzennym [w:] Dominiak J. (red.), Przemiany w sferze usług w Polsce, Bogucki Wydawnictwo Naukowe, Poznań, s. 93 110. Michniewicz H., 2008, Poziom serwicyzacji miast województwa kujawsko-pomorskiego w świetle struktury pracujących w latach 1987 2000 [w:] Słodczyk J. (red.), Rozwój miast i zarządzanie gospodarką miejską, Uniwersytet Opolski, s. 305 312. Mielcarek P., 2008, Uwarunkowania zastosowania outsourcingu w działalności gospodarczej [w:] Dominiak J. (red.), Przemiany w sferze usług w Polsce, Bogucki Wydawnictwo Naukowe, Poznań, s. 111 128. Mikołajewicz Z., 1973, Przestrzenny aspekt urbanizacji [w:] Urbanizacja wsi w województwie opolskim, Instytut Śląski w Opolu, Opole, s. 60 73. Miszewska B., Szmytkie R., 2012, Rozszerzanie się przestrzeni akademickiej Wrocławia, Studia Miejskie 5, Wydawnictwo Uniwersytetu Opolskiego, s. 19 32. Miszewska B., Slenczek M., 1998, Stacje benzynowe nowy (?) element w krajobrazie Wrocławia [w:] Kozieł R. (red.), Acta Universitatis Wratislaviensis 17, Prace Instytutu Geograficznego, Seria B, Geografia Społeczna i Ekonomiczna, Wydawnictwo Uniwersytetu Wrocławskiego, s. 53 63. Mlek M., 2006, Rozwój usług w miastach Dolnego Śląska w latach 1996 2002 [w:] Słodczyk J., Szafranek E. (red.), Kierunki przekształceń struktury gospodarczej i społeczno-demograficznej miast, Uniwersytet Opolski, s. 123 142. Mordwa S., 2006, Szkolnictwo podstawowe i gimnazjalne [w:] Dzieciuchowicz J. (red.), Usługi nierynkowe w przestrzeni miejskiej Łodzi, Wydawnictwo Uniwersytetu Łódzkiego, s. 56 69. Mordwa S., Litaszewska A., 2008, Rozwój i funkcjonowanie kin w Łodzi [w:] Rochmińska A. (red.), Theoretical and empirical reserches on services during socio- -economic changes, Space Society Economy 8, Katedra Gospodarki Przestrzennej i Planowania Przestrzennego, Uniwersytet Łódzki, s. 165 174.

238 Dariusz Ilnicki Namyślak B., 2006, Rozwój wielkopowierzchniowych obiektów handlowych we Wrocławiu [w:] Jażdżewska I. (red.), Nowe przestrzenie w miastach. Ich organizacja i funkcje, XIX Konwersatorium Wiedzy o Mieście, Uniwersytet Łódzki, Łódź, s. 265 276. Nowakowska A., Boryczka E., 2008, Wyższe uczelnie jako czynnik kształtujący strukturę przestrzenną współczesnych miast [w:] Markowski T., Drzazga D. (red.), Rola wyższych uczelni w rozwoju społeczno-gospodarczym i przestrzennym miast, Studia KPZK PAN 121, s. 100 110. Nowosielska E., 1972, Zróżnicowanie popytu i podaży w układzie wojewódzkim, Biuletyn KPZK PAN 197, s. 103 129. Nowosielska E., 1982, Szpital dawne i nowe tendencje badań geograficznych, Przegląd Geograficzny 65(1 2), Instytut Geografii PAN, ss. 141. Nowosielska E., 1994, Główne tendencje rozwojowe ostatniego dwudziestolecia i aktualne problemy badawcze, Zeszyty IGiPZ PAN 22. Nowosielska E., 2002, Sektor usług w aglomeracji warszawskiej w latach dziewięćdziesiątych [w:] Węcławowicz G. (red.), Warszawa jako przedmiot badań w geografii społeczno-ekonomicznej, Prace Geograficzne 184, IGiPZ PAN, s. 195 227. Okrasa E., Popiński K., 2006, Zmiany w strukturze zasobów przestrzennych szkół wyższych Wrocławia w dobie transformacji [w:] Słodczyk J., Klimek R. (red.), Przemiany przestrzeni miast i stref podmiejskich, Uniwersytet Opolski, s. 249 256. Olearnik J., 1989, Sektor usług w strukturze gospodarki porównanie Polski i innych krajów, Wiadomości Statystyczne 33(8), s. 5 7. Olearnik J., Styś A., 1989, Usługi w rozwoju społeczno-gospodarczym, PWE, Warszawa. Opałło M., 1993a, Obraz województw, Wiadomości Statystyczne 38(5), s. 29 33. Opałło M., 1993b, Przestrzenne aspekty przekształceń własnościowych w gospodarce, Wiadomości Statystyczne 38(8), s. 8 13. Opałło M., 1994, Zróżnicowanie terytorialne transformacji, Wiadomości Statystyczne 39(6), s. 6 17. Opałło M., 1995, Przestrzenne aspekty transformacji, Wiadomości Statystyczne 40(8), s. 22 31. Ormicki W., 1932a, Badanie strefy wpływu w geografii miast, Wiadomości Geograficzne 10(6 7), Kraków, s. 84 87. Ormicki W., 1932b, Miasto jako przedmiot badań geografii, Wiadomości Geograficzne 10(1 2), Kraków, s. 31 33. Ormicki W., 1938, Skup zawodowy i handel obnośny w województwie wileńskim, nowogródzkim, poleskim i wołyńskim, Prace IG UJ 22, Wilno. Palonka K., 1965, Zasięg wpływów szkół średnich w rejonie Piły, Dokumentacja Geograficzna 4, Instytut Geografii, s. 83 99. Palonka K., 1971, Zasięg wpływów kulturalnych Tarnowa, Prace Geograficzne 82, Instytut Geografii PAN, s. 143 161. Paradysz S., 2002, Tendencje zmian struktury pracujących w gospodarce polskiej, Wiadomości Statystyczne 47(6), s. 28 44. Parysek J.J., 1991, Zróżnicowanie przestrzeni kulturowej Polski, Przegląd Geograficzny 63(1 2), IGiPZ PAN., s. 3 28.

Usługi w polskiej literaturze przedmiotu. Ujęcie chronologiczno-tematyczne 239 Pączka S., 1967, Z problematyki badań ośrodków i funkcji lokalnych [w:] Straszewicz L. (red.), Ośrodki lokalne, Materiały z Konferencji Naukowej odbytej w Łodzi w dniach 22 23.01.1966 r., Uniwersytet Łódzki, Katedra Geografii Ekonomicznej, z. 2, s. 18 31. Pączka S., 1970, Przemysł i rzemiosło [w:] Straszewicz L. (red.), Kluczbork. Studium geograficzno-ekonomiczne, Instytut Śląski w Opolu, Wydawnictwo Śląsk, Katowice, s. 91 133. Pączka S., Szczygielski J., 1965, Nysa i jej zaplecze w świetle pomiarów ruchu, Komunikaty, Seria monograficzna 50, Instytut Śląski w Opolu, Wydawnictwo Instytutu Śląskiego w Opolu. Pączka S., Zając F., 1970a, Handel [w:] Straszewicz L. (red.), Kluczbork. Studium geograficzno-ekonomiczne, Instytut Śląski w Opolu, Wydawnictwo Śląsk, Katowice, s. 134 157. Pączka S., Zając F., 1970b, Gastronomia [w:] Straszewicz L. (red.), Kluczbork. Studium geograficzno-ekonomiczne, Instytut Śląski w Opolu, Wydawnictwo Śląsk, Katowice, s. 158 162. Perdał R., 2008, Poziom rozwoju usług elektronicznej administracji w gminach województwa wielkopolskiego [w:] Dominiak J. (red.), Przemiany w sferze usług w Polsce, Bogucki Wydawnictwo Naukowe, Poznań, s. 29 64. Piekut M., 2011, Konsumenci korzystający z usług elektronicznych, Wiadomości Statystyczne 56(10), s. 82 94. Polarczyk K., 1970, Miary zasięgu oddziaływania zakładów usługowych, Sprawozdania PTPN za II półrocze IG PAN 2, s. 322 326. Polarczyk K., 1971, Wynik pracy podstawą definicji i klasyfikacji usług oraz sfery usług, Ruch Prawniczy, Ekonomiczny i Socjologiczny 1, s. 189 203. Polarczyk K., 1976a, Struktura przestrzenna usług w mieście Poznaniu [w:] Streszczenia prac habilitacyjnych i doktorskich 1974, Dokumentacja Geograficzna 1, IGiPZ PAN, s. 93 95. Polarczyk K., 1976b, The Distribution of Service Centres within Large Urban Areas. A Market Accessibility Model, Geographia Polonica 33(2), s. 143 155. Polarczyk K., 1979, Kierunki badań wewnątrzmiejskiej struktury usług [w:] Chojnicki Z. (red.), Struktura i funkcje układów przestrzenno-ekonomicznych, Seria Geografia 18, UAM w Poznaniu, s. 81 95. Potwora D., Potwora W., 1997, Kierunki rozwoju handlu w województwie opolskim, Opolskie Roczniki Ekonomiczne, Polskie Towarzystwo Ekonomiczne Oddział w Opolu, s. 183 196. Powęska H., 1990a, Dostępność przestrzenna usług medycznych a zachowania medyczne ludności, Biuletyn Informacyjny 61, IGiPZ PAN, s. 47 48. Powęska H., 1990b, Społeczno-przestrzenne uwarunkowania korzystania z usług medycznych (badania w mikroskali) [w:] Mazurkiewicz L., Wróbel A. (red.), Przestrzenne problemy zdrowotności, Conference Papers IGiPZ PAN, 9, s. 277 297. Powęska H., 1994, Handel i usługi w strefie pogranicza polsko-rosyjskiego [w:] Stasiak A., Komornicki T., Problemy współpracy przygranicznej pomiędzy Polską a Obwodem Kaliningradzkim Federacji Rosyjskiej, Biuletyn IGiPZ PAN 6, s. 81 90. Powęska H., 1995a, Rozwój handlu i usług na wschodnim pograniczu Polski problemy, szanse, zagrożenia, Przegląd Geograficzny 68(3 4), IGiPZ PAN, s. 285 300.

240 Dariusz Ilnicki Powęska H., 1995b, Transformacja i restrukturyzacja w dziedzinie handlu i usług na obszarze pogranicza [w:] Stasiak A., Miros K. (red.), Podstawy rozwoju zachodnich i wschodnich obszarów przygranicznych Polski. Polska i jej współdziałanie transgraniczne z sąsiadami, Część I, Biuletyn 10, s. 175 178. Powęska H., 1998a, Rola sektora usług w procesie przekształceń regionalnych wschodniego pogranicza Polski, Zeszyty Naukowe Wyższej Szkoły Informatyki i Zarządzania w Rzeszowie 4, s. 159 173. Powęska H., 1998b, Zmiana natężenia handlu transgranicznego między Polską a Rosją i Białorusią w 1998 roku przyczyny i skutki [w:] Kitowski J. (red.), Czynniki i bariery regionalnej współpracy transgranicznej próba syntezy, Wydział Ekonomiczny Filii UMCS w Rzeszowie, s. 251 262. Powęska H., 2000, Regionalne zróżnicowanie rozwoju sfery usług w Polsce w latach 90. [w:] Ciok S., Ilnicki D. (red.), Przekształcenia regionalnych struktur funkcjonalno- -przestrzennych, t. 5, Uniwersytet Wrocławski, s. 341 349. Prawelska-Skrzypek G., 1999, Kultura [w:] Posner-Zielińska M. (red.), Analiza usług publicznych w miastach. Wyniki badań: kultura, ochrona zdrowia, pomoc społeczna, transport, Związek Miast Polskich, System Analiz Samorządowych, s. 35 72. Prawelska-Skrzypek G., 2003, Polityka kulturalna polskich samorządów. Wybrane zagadnienia, Wydawnictwo Uniwersytetu Jagiellońskiego, Kraków. Raczyk A., 2008, Potencjał przestrzeni akademickiej (przykład Wrocławia) [w:] Markowski T., Drzazga D. (red.), Rola wyższych uczelni w rozwoju społeczno-gospodarczym i przestrzennym miast, Studia KPZK PAN 121, s. 236 249. Rajman J., Kłosowski F., 1989, Dostępność placówek kulturalnych dla mieszkańców wsi województwa katowickiego (w 1987 r.), Folia Geographica. Seria Geographica Oeconomica 22, Kraków, s. 105 119. Retkiewicz W., 2001, Sieć bankomatów w Łodzi [w:] Jażdżewska I. (red.), Miasto postsocjalistyczne organizacja przestrzeni miejskiej i jej przemiany (cześć II), XIV Konwersatorium Wiedzy o Mieście, Katedra Geografii Miast i Turyzmu, Łódzkie Towarzystwo Naukowe, Łódź, s. 335 340. Retkiewicz W., 2002a, Przestrzeń wirtualna jako miejsce pracy, usług, wypoczynku i zamieszkania [w:] Jażdżewska I. (red.), Współczesne formy osadnictwa miejskiego i ich przemiany, XV Konwersatorium Wiedzy o Mieście, Łódź, s. 263 272. Retkiewicz W., 2002b, Społeczeństwo informacyjne w Polsce [w:] Retkiewicz W. (ed.), Formation of Information Society in the Regions of Uniting Europe, Space Society Economy 6, Department of Space Economy and Spatial Planning, University of Łódź, s. 18 31. Retkiewicz W., 2008a, Wybrane koncepcje cyberprzestrzeni w geografii [w:] Maik W., Rembowska K., Suliborski A. (red.), Terytorium, region, miejsce czas i przestrzeń w geografii, Podstawowe idee i koncepcje w geografii 4, WU WSG, Bydgoszcz, s. 115 128. Retkiewicz W., 2008b, Usługi informatyczne w Łodzi [w:] Dzieciuchowicz J. (red.), Usługi dla producentów i biznesu w przestrzeni wielkomiejskiej. Przykład Łodzi, Wydawnictwo Uniwersytetu Łódzkiego, s. 156 171. Rewińska W., 1929, Izochrony Wilna, Prace Towarzystwa Przyjaciół Nauk w Wilnie, Wilno.

Usługi w polskiej literaturze przedmiotu. Ujęcie chronologiczno-tematyczne 241 Riley R.C., Niżnik A., 1994, Retailing and urban managerialism: process and patter in Łódź, Geographia Polonica 63, s. 25 36. Riley R.C., 2002, The Internet in perspective [w:] Retkiewicz W. (red.), Formation of Information Society in the Regions of Uniting Europe, Space Society Economy 6, Department of Space Economy and Spatial Planning, University of Łódź, s. 2 7. Rochmińska A., 2005, Rozwój sieci handlowych z udziałem kapitału zagranicznego [w:] Dzieciuchowicz J. (red.), Usługi rynkowe w Łodzi w dobie transformacji, Wydawnictwo Uniwersytetu Łódzkiego, s. 64 92. Rochmińska A., 2006, Łódzka służba zdrowia na tle przemian systemowych [w:] Dzieciuchowicz J. (red.), Usługi nierynkowe w przestrzeni miejskiej Łodzi, Wydawnictwo Uniwersytetu Łódzkiego, s. 108 141. Rochmińska A., 2008a, Rozwój i funkcjonowanie bankowości w Łodzi na tle przemian krajowych [w:] Dzieciuchowicz J. (red.), Usługi dla producentów i biznesu w przestrzeni wielkomiejskiej. Przykład Łodzi, Wydawnictwo Uniwersytetu Łódzkiego, s. 80 109. Rochmińska A., 2008b, Zachowania konsumenckie w handlu internetowym na przykładzie jednostki osiedlowej Łodzi (Olechów) [w:] Rochmińska A. (red.), Theoretical and empirical reserches on services during socio-economic changes, Space Society Economy 8, Katedra Gospodarki Przestrzennej i Planowania Przestrzennego, Uniwersytet Łódzki, s. 155 164. Rochmińska A., 2011, Centra handlowe miejsca spędzania czasu wolnego przez Łodzian, Prace Geograficzne 11, Instytut Geografii i Gospodarki Przestrzennej Uniwersytetu Jagiellońskiego, s. 207 217. Rochmińska A., Barański J., 2006, Rozwój i funkcjonowanie szpitalnictwa [w:] Dzieciuchowicz J. (red.), Usługi nierynkowe w przestrzeni miejskiej Łodzi, Wydawnictwo Uniwersytetu Łódzkiego, s. 142 168. Romahn-Kwiatkowska E., 1957, Lipno [w:] Dziewoński K. i in. (red.), Studia geograficzne nad aktywizacją małych miast, Prace Geograficzne 9, Instytut Geografii PAN, PWN, Warszawa, s. 167 240. Rybiński K., 2008, Outsorcing i offshoring usług. Siatka pojęć, trendy i bariery rozwojowe, globalizacja usług [w:] Szymaniak A. (red.), Globalizacja usług. Outsourcing, offshoring i shared services centers, Wydawnictwa Akademickie i Profesjonalne, Poznań, s. 169 189. Sierecka-Nowakowska B.,2008, Funkcje nauki i techniki w procesie przestrzennej metropolizacji Bydgoszczy [w:] Markowski T., Drzazga D. (red.), Rola wyższych uczelni w rozwoju społeczno-gospodarczym i przestrzennym miast, Studia KPZK PAN 121, s. 92 99. Sitek S., 2002, Dostępność usług dla mieszkańców w gminie Libiąż [w:] Słodczyk J. (red.), Przemiany bazy ekonomicznej i struktury przestrzennej miast, Uniwersytet Opolski, s. 389 399. Słodczyk J., Dembicka A., 2008, Funkcja akademicka w strukturze przestrzennej Opola [w:] Markowski T., Drzazga D. (red.), Rola wyższych uczelni w rozwoju społeczno- -gospodarczym i przestrzennym miast, Studia KPZK PAN 121, s. 226 235. Sobczyk G., 1992, Rynek usług w ocenie konsumenta, Wiadomości Statystyczne 37(5), s. 10 13.

242 Dariusz Ilnicki Sobczyński M., Słowik A., 2000, Przestrzenne zróżnicowanie innowacyjności w sferze nieprodukcyjnej w województwie łódzkim [w:] Ciok S., Ilnicki D. (red.), Przekształcenia regionalnych struktur funkcjonalno-przestrzennych, t. 5, Uniwersytet Wrocławski, s. 375 387. Sobieska-Karpińska J., 1990, Rozwój usług telekomunikacyjnych w niektórych krajach europejskich, Wiadomości Statystyczne 35(7), s. 40 43. Sokołowski D., 1999, Funkcje centralne w zbiorze małych miast i większych osiedli wiejskich w Polsce, Przegląd Geograficzny 71(3), IGiPZ PAN, s. 295 316. Stachowiak K., 2008, Gospodarka oparta na wiedzy jako wyzwanie dla polityki regionalnej. Doświadczenia fińskie [w:] Ilnicki D., Janc K. (red.), Przekształcenia regionalnych struktur funkcjonalno-przestrzennych Europa bez granic nowe wyzwania, Rozprawy Naukowe Instytutu Geografii i Rozwoju Regionalnego Uniwersytetu Wrocławskiego 3, s. 123 130. Sthral D., 1999, Regionalny wymiar sektora usług w Polsce, Wiadomości Statystyczne 44(10), s. 50 57. Strahl D., Montygierd-Łoyba M., 1995, Rozkład zatrudnienia jako element transformacji, Wiadomości Statystyczne 40(9), s. 7 10. Straszewicz L. (red.), 1970, Kluczbork. Studium geograficzno-ekonomiczne, Instytut Śląski w Opolu, Wydawnictwo Śląsk, Katowice. Strihafka M., 1990, Ewolucja sektorowej struktury czynnych zawodowo w wybranych krajach RWPG, Wiadomości Statystyczne 35(8), s. 14 16. Strihafka M., 1991, Przekształcenia struktury pracujących w sektorze usług, Wiadomości Statystyczne 36(9), s. 9 11. Strihafka M., 1992, Struktura działalności gospodarczej okresu transformacji, Wiadomości Statystyczne 37(12), s. 13 16. Styś A., 1977, Rynek usług w ujęciu przestrzennym, PWE, Warszawa. Suchecka J. (red.), 2011, Ekonometria przestrzenna i regionalne analizy ekonomiczne, Acta Universitatis Lodziensis. Folia Oeconomica 253, Wydawnictwo Uniwersytetu Łódzkiego. Sucholiński A., 1994, Usługi a bezrobocie, Wiadomości Statystyczne 39(8), s. 8 11. Suliborski A., 2001, Funkcje i struktura funkcjonalna miast. Studium teoretyczno- -empiryczne, Wydawnictwo Uniwersytetu Łódzkiego, Łódź. Suliborski A., Dziegieć E., 1982, Zewnętrzne i wewnętrzne strefy oddziaływania handlu detalicznego w Sieradzu [w:] Sieradz studium nad organizacją przestrzenną miasta, Acta Universitatis Lodziensis. Folia Geographica 1, s. 111 127. Szczukocka A., 2011, Rozwój usług elektronicznych w Polsce, Wiadomości Statystyczne 56(11), s. 74 84. Szczyrba Z, 2000, Large commercial centers in the Czech Republic new dimension of the regional structure 90 [w:] Ciok S., Ilnicki D. (red.), Przekształcenia regionalnych struktur funkcjonalno-przestrzennych, t. 5, Uniwersytet Wrocławski, s. 411 418. Szymańska W., 2001, Rozmieszczenie ludności a dostępność przestrzenna wybranych usług w mieście na przykładzie Słupska [w:] Jażdżewska I. (red.), Miasto postsocjalistyczne organizacja przestrzeni miejskiej i jej przemiany (część II), XIV Konwersatorium Wiedzy o Mieście, Katedra Geografii Miast i Turyzmu, Łódzkie Towarzystwo Naukowe, Łódź, s. 345 355.

Usługi w polskiej literaturze przedmiotu. Ujęcie chronologiczno-tematyczne 243 Śleszyński P., 2001, Rozmieszczenie głównych siedzib ważniejszych przedsiębiorstw w Warszawie [w:] Jażdżewska I. (red.), Miasto postsocjalistyczne organizacja przestrzeni miejskiej i jej przemiany (część II), XIV Konwersatorium Wiedzy o Mieście, Katedra Geografii Miast i Turyzmu, Łódzkie Towarzystwo Naukowe, Łódź, s. 311 323. Śmiałowska T., Jabłoński R., 2002, Przestrzenne zróżnicowanie sytuacji ekonomicznej i społecznej podregionów (NTS3), Wiadomości Statystyczne 67(11), s. 65 84. Środa-Murawska S., 2007, Selected aspects of changes in trade network in the period 1995 2003 from the perspective of Polish small towns, Bulletin of Geography (socio economic series) 8, Nicolaus Copernicus University, Toruń, s. 151 161. Taylor Z., 1997, Dostępność do miejsc pracy, nauki i usług w obszarach wiejskich jako przedmiot badań geografii społeczno-ekonomicznej próba analizy krytycznej, Przegląd Geograficzny 69(3 4), IGiPZ PAN, s. 261 283. Taylor Z., 1998, Możliwości poprawy dostępności do usług w obszarach wiejskich, Przegląd Geograficzny 70(1 2), IGiPZ PAN, s. 47 68. Taylor Z., 1999, Przestrzenna dostępność miejsc zatrudnienia, kształcenia i usług a codzienna ruchliwość ludności wiejskiej, Prace Geograficzne 171, IGiPZ PAN, Wydawnictwo Continuo. Taylor Z., 2000, Przekształcenia sieci handlu detalicznego i gastronomii w okresie transformacji społeczno gospodarczej Polski, Prace Geograficzne 175, IGiPZ PAN, Wydawnictwo Continuo. Tomczak H., 1987, Zmiany zasięgu przestrzennego oddziaływania łódzkiego ośrodka akademickiego (na przykładzie Uniwersytetu Łódzkiego), Acta Universitatis Lodziensis. Folia Geographica 8, s. 3 19. Trzepacz P., 2006, Przekształcenia przestrzeni urbanistycznej Berlina w drugiej połowie XX wieku [w:] Jażdżewska I. (red.), Nowe przestrzenie w mieście, ich organizacje i funkcje, XIX Konwersatorium Wiedzy o Mieście, Katedra Geografii Miast i Turyzmu, Łódzkie Towarzystwo Naukowe, Łódź, s. 377 388. Weltrowska J., 1998, System bankowy województwa poznańskiego. Przemiany i stan obecny [w:] Parysek J., Rogacki H. (red.), Przemiany społeczno-gospodarcze Polski lat dziewięćdziesiątych, Bogucki Wydawnictwo Naukowe, s. 229 243. Weltrowska J., 2003, Rozwój przestrzenny systemu bankowego w Polsce w latach 1989 2002, Bogucki Wydawnictwo Naukowe, Poznań. Weltrowska-Jęch J., 2007, Regionalne zróżnicowanie poziomu rozwoju bankowości w Polsce [w:] Brezdeń P., Grykień S. (red.), Od lokalnego do globalnego wymiaru gospodarowania przestrzenią nowe jakości przestrzeni społeczno-ekonomicznej, Przekształcenia regionalnych struktur funkcjonalno-przestrzennych 9, Uniwersytet Wrocławski, s. 339 349. Weltrowska-Jęch J., 2008, Rozwój usług bankowości elektronicznej w Polsce [w:] Dominiak J. (red.), Przemiany w sferze usług w Polsce, Bogucki Wydawnictwo Naukowe, Poznań, s. 65 77. Wełpa B., 1959, Stan i rozmieszczenie zatrudnionych w przemyśle i rzemiośle w Polsce, Przegląd Geograficzny 31(1), Instytut Geografii PAN, s. 93 117.

244 Dariusz Ilnicki Werwicki A., 1965, Funkcje usługowe osiedli miejskich w rejonie Wałbrzycha i Świdnicy oraz strefy ich oddziaływania, Przegląd Geograficzny 37(1), Instytut Geografii PAN, s. 93 108. Werwicki A., 1973, Struktura przestrzenna średnich miast ośrodków wojewódzkich w Polsce, Prace Geograficzne 101, Instytut Geografii PAN. Werwicki A., 1992a, Zatrudnienie w usługach wybranych krajów środkowoeuropejskich pod koniec nakazowo-rozdzielczego systemu gospodarowania, Zeszyty IGiPZ PAN 10, s. 5 31. Werwicki A., 1992b, Rozwój usług rynkowych w wybranych krajach środkowo- -europejskich w ostatniej dekadzie istnienia nakazowo-rozdzielczego systemu gospodarczego, Zeszyty IGiPZ PAN 10, s. 33 82. Werwicki A., 1994a, Sfera usług społeczno-kulturalnych w wybranych krajach środkowoeuropejskich w ostatniej dekadzie istnienia nakazowo-rozdzielczego systemu gospodarczego (1980 1989), Zeszyty IGiPZ PAN 21, s. 5 35. Werwicki A., 1994b, Transformacja sieci handlu i usług na obszarach przygranicznych Polski (w latach 1989 1992) [w:] Eberhardt P., Miros K. (red.), Węzłowe problemy współpracy przygranicznej, Podstawy Rozwoju Zachodnich i Wschodnich Obszarów Przygranicznych, IGiPZ PAN. Werwicki A., 1994c Potencjały naukowe w Polsce w 1990 roku i ich rozmieszczenie, Zeszyty IGiPZ PAN 21, s. 38 76. Werwicki A., 1995, Transformacja handlu detalicznego w Polsce w latach 1989 1992 [w:] Carter F., W., Maik W. (red.), Proces przekształceń społeczno-gospodarczych w Europie Środkowej i Wschodniej po roku 1989, Turpress, Toruń, s. 115 118. Werwicki A., 1998, Zmiana paradygmatu geografii usług, Przegląd Geograficzny 70(3 4), s. 249 267. Werwicki A., 2000, Handel targowiskowy aglomeracji łódzkiej na tle jego znaczenia ogólnopolskiego w latach 1994 1997, Łódzkie Towarzystwo Naukowe, Łódź. Werwicki A., Powęska H., 1993, Rejony przejść granicznych jako obszary koncentracji handlu i usług granica zachodnia [w:] Stasiak A. (red.), Podstawy rozwoju zachodnich i wschodnich obszarów przygranicznych Polski, Problematyka Zachodniego Obszaru Pogranicza, Biuletyn 1, s. 61 85. Więcław J., 2000, Nowe centra handlowe w strukturze przestrzenno-funkcjonalnej Krakowa [w:] Kaczmarek J. (red.), Miasto postsocjalistyczne. Organizacja przestrzeni miejskiej i jej przemiany, XIII Konwersatorium Wiedzy o Mieście, Katedra Geografii Miast i Turyzmu, Łódzkie Towarzystwo Naukowe, Łódź, s. 175 177. Więcław-Michniewska J., 2006, Nowe przestrzenie handlowe w aspekcie realizacji zadań samorządu terytorialnego [w:] Jażdżewska I. (red.), Nowe przestrzenie w miastach. Ich organizacja i funkcje, XIX Konwersatorium Wiedzy o Mieście, Uniwersytet Łódzki, Łódź, s. 277 286. Wilk W., 2000, Usługi dla przedsiębiorstw i usługi konsumpcyjne w Warszawie zmiany rozmieszczenia w latach 1986 2000 [w:] Kaczmarek J. (red.), Miasto postsocjalistyczne. Organizacja przestrzeni miejskiej i jej przemiany, XIII Konwersatorium Wiedzy o Mieście, Katedra Geografii Miast i Turyzmu, Łódzkie Towarzystwo Naukowe, Łódź, s. 169 173.

Usługi w polskiej literaturze przedmiotu. Ujęcie chronologiczno-tematyczne 245 Wilk W., 2005, Miejsce miast w sieciach handlowych przykład Polski [w:] Lisowski A. (red.), Zmiany przestrzenne i funkcjonalne obszarów miejskich, Prace i Studia Geograficzne 35, UW, Warszawa, s. 129 153. Wilk W., 2012, Obecność handlu dyskontowego a poziom rozwoju regionów w państwach Grupy Wyszechradzkiej [w:] Ciok S., Dołzbłasz S. (red.), Problemy współpracy transgranicznej i kształtowanie ponadkrajowych powiązań gospodarczych, Rozprawy Naukowe Instytutu Geografii i Rozwoju Regionalnego Uniwersytetu Wrocławskiego 28, s. 81 92. Wilk W., 2013, Koncepcja sieci a geografia zorganizowanego handlu detalicznego w Polsce, Wydawnictwo Uniwersytetu Warszawskiego. Wiśniewski E., 2008, Wpływ szkolnictwa wyższego na rozwój społeczno-gospodarczy Kołobrzegu [w:] Markowski T., Drzazga D. (red.), Rola wyższych uczelni w rozwoju społeczno-gospodarczym i przestrzennym miast, Studia KPZK PAN 121, s. 126 131. Wolaniuk A., 2001, Rozwój ośrodków szkolnictwa wyższego na tle sieci miast w Polsce i we Francji [w:] Jażdżewska I. (red.), Miasto postsocjalistyczne organizacja przestrzeni miejskiej i jej przemiany (część II), XIV Konwersatorium Wiedzy o Mieście, Katedra Geografii Miast i Turyzmu, Łódzkie Towarzystwo Naukowe, Łódź, s. 107 119. Wolaniuk A., 2006a, Nowa przestrzeń akademicka [w:] Jażdżewska I. (red.), Nowe przestrzenie w miastach. Ich organizacja i funkcje, XIX Konwersatorium Wiedzy o Mieście, Uniwersytet Łódzki, Łódź, s. 103 116. Wolaniuk A., 2006b, Szkolnictwo wyższe [w:] Dzieciuchowicz J. (red.), Usługi nierynkowe w przestrzeni miejskiej Łodzi, Wydawnictwo Uniwersytetu Łódzkiego, s. 86 107. Wolaniuk A., 2008, Rola i miejsce wyższych uczelni w organizacji przestrzeni miasta [w:] Markowski T., Drzazga D. (red.), Rola wyższych uczelni w rozwoju społeczno- -gospodarczym i przestrzennym miast, Studia KPZK PAN 121, s. 45 60. Woźniak M.G., 2009, Zmiany strukturalne gospodarki Polski po 1990 roku [w:] Zioło Z., Rachwał T. (red.), Wpływ procesów globalizacji i integracji europejskiej na transformację struktur przemysłowych, Prace Komisji Geografii Przemysłu PTG 12, s. 33 43. Wróbel A., 1959a, Badanie przejazdów osobowych jako metoda wyznaczania regionów obsługi, Przegląd Geograficzny 33(1), Instytut Geografii PAN, s. 119 127. Wróbel A., 1959b, Regionalne zasięgi obsługi ośrodków szkolnictwa wyższego w Polsce, Przegląd Geograficzny 33(1), Instytut Geografii PAN, s. 129 135. Zagożdżon A., 1979, Ośrodki regionalne i subregionalne Polski. Charakterystyka ogólna i niektóre problemy metodologiczne, Acta Universitatis Wratislaviensis 513, Studia Geograficzne 32, Wydawnictwo Uniwersytetu Wrocławskiego. Zając F., 1967, Poddębice jako ośrodek lokalny [w:] Straszewicz L. (red.), Ośrodki lokalne, Materiały z Konferencji Naukowej odbytej w Łodzi w dniach 22 23.01.1966 r., Uniwersytet Łódzki, Katedra Geografii Ekonomicznej, z. 2, s. 50 60. Zajdel M., 2001, Przemiany strukturalne gospodarki województwa łódzkiego w latach dziewięćdziesiatych [w:] Rynek pracy i bezrobocie, Acta Universitatis Lodziensis. Folia Oeconomica 155, Wydawnictwo Uniwersytetu Łódzkiego, s. 85 101.

246 Dariusz Ilnicki Zioło Z., Polański S., 2008, Funkcje Podkarpackiej Szkoły Wyższej w społeczno- -gospodarczej przestrzeni Jasła [w:] Markowski T., Drzazga D. (red.), Rola wyższych uczelni w rozwoju społeczno-gospodarczym i przestrzennym miast, Studia KPZK PAN 121, s. 132 149. Zipser W., 2006, Usługi wielkopowierzchniowe a zachowania przestrzenne mieszkańców dużych miast (na podstawie wrocławskich obserwacji) [w:] Słodczyk J., Klimek R. (red.), Przemiany przestrzeni miast i stref podmiejskich, Uniwersytet Opolski, s. 63 80. ABSTRACT In Polish works from the fields of geography of services one can rarely find attempts of holistic approaches to its achievements from various points of view, formulated opinions, or updated information on its achievements. This results, among other things, in lack of visible progress in theory, practice and methodology of research. This paper presents factors limiting the development of research into services and their influence on the specificity and character of studies in this field. The outlined limitations and special character of conducted research is the background to the main part of this paper, that is chronological and thematic presentation of the issue of Polish geography of services. The description of the issue was divided into four periods which have the following names: the beginnings of research into the service sector, with two sub-periods; systematic research into services; the first period of the transformation period and contemporary geography of services. The geography of services evolved from being perceived and described as a part of the geography of settlement/geography of cities to become a separate area within geographical research. The increasing interest in services led to increased number of publications. Changes in quantity were followed by structural changes. The services started to be analysed from the point of view of particular sections, divisions or classes, and not generally (as a sector). The main focus of the discussion is trade in a broad sense. At present the analysis of trade takes into account new research problems within its own field which are called new geography of trade. It is necessary to increase communication between services research teams in order to share information and experiences and undertake joint studies. KEYWORDS: geography of services, literature review, chronological and thematic approach, Poland

TOMASZ KACZMAREK Uniwersytet im. Adama Mickiewicza w Poznaniu Wydział Nauk Geograficznych i Geologicznych Instytut Geografii Społeczno-Ekonomicznej i Gospodarki Przestrzennej 2 ROZWÓJ, STRUKTURA PRZESTRZENNA I FUNKCJE CENTRÓW HANDLOWYCH W POLSCE DEVELOPMENT, SPATIAL STRUCTURE AND FUNCTIONS OF SHOPPING MALLS IN POLAND Artykuł wpłynął do redakcji 05.11.2013 r.; po recenzjach zaakceptowany 17.03.2014. KACZMAREK T., 2014, Rozwój, struktura przestrzenna i funkcje centrów handlowych w Polsce [w:] Klima E. (red.), Ludność, Mieszkalnictwo, Usługi w 70. rocznicę urodzin Profesora Jerzego Dzieciuchowicza. Population, Housing, Services 70 th Anniversary of Professor Jerzy Dzieciuchowicz, Space Society Economy 13, Department of Population and Services Studies, Wydawnictwo Uniwersytetu Łódzkiego, Łódź, s. 247 267. /ISSN 1733-3180/ Prof. zw. dr hab. Tomasz Kaczmarek, Uniwersytet im. Adama Mickiewicza w Poznaniu, Instytut Geografii Społeczno-Ekonomicznej i Gospodarki Przestrzennej, ul. Dzięgielowa 27, 61-680 Poznań; e-mail: tomkac@amu.edu.pl STRESZCZENIE Celem artykułu jest przedstawienie przestrzennych i funkcjonalnych aspektów rozwoju centrów handlowych w Polsce. W pierwszej jego części przedstawiono poziom rozwoju tego segmentu handlu. W kolejnej ukazano rozmieszczenie centrów na terenie kraju, którego główną cechą jest silna koncentracja w największych miastach Polski. Nowoczesny handel detaliczny koncentruje w nich ponad 50% całkowitej powierzchni handlowej. Trzecia część pracy koncentruje się na funkcjach centrów handlowych w życiu współczesnych miast. Nowoczesny handel odgrywa znaczącą rolę gospodarczą i społeczną. Generując tysiące miejsc pracy, zasila dochody

248 Tomasz Kaczmarek budżetu miasta, zaspokaja coraz to bardziej wyszukane potrzeby zakupowe mieszkańców, kreuje nowe przestrzenie i formy spędzania wolnego czasu. Lokalizacja kolejnych centrów handlowych prowadzi też do dysfunkcji konfliktów przestrzennych i społecznych. W ostatniej części pracy przedstawiono perspektywy rozwoju centrów handlowych w najbliższych latach. Od kilku lat staje się jasne, że proces rozwoju nowoczesnej sieci handlowej nie może być żywiołowy, a interwencyjna rola państwa i samorządu powinna dotyczyć również tej sfery gospodarki. SŁOWA KLUCZOWE: centrum handlowe, handel wielkopowierzchniowy, polskie miasta, polityka przestrzenna wobec handlu 2.1. WPROWADZENIE Swoistym fenomenem polskich miast badanym od blisko 20 lat przez ekonomistów, geografów i socjologów są duże centra handlowe. Są one obecnie ważnym i szybko rozwijającym się segmentem rynku handlu detalicznego w Polsce. Pomysł na nowoczesne, zaplanowane przestrzennie i wielofunkcyjne centrum handlowe pojawił się w połowie XX w. w USA, a już w końcu lat 80. można było mówić o fazie pełnej dojrzałości tego formatu w najbardziej rozwiniętych krajach świata (Mc Goldrick, Davies 1995; Kaczmarek 2010). W Polsce pierwsze centra handlowe zlokalizowano dopiero w połowie lat 90. ubiegłego stulecia. Blisko 20-letnie funkcjonowanie centrów handlowych na polskim rynku skłania do ich oceny, prezentacji bilansu korzyści i niekorzyści oraz perspektyw rozwoju tego typu obiektów. W polskich badaniach geograficznych problematyka centrów handlowych pojawiła się na ogół w kontekście badań sieci handlowych w wymiarze międzynarodowym, krajowym, regionalnym lub lokalnym, jako jeden z segmentów dynamicznie rozwijającego się handlu wielkopowierzchniowego w Polsce. Badania samych centrów handlowych podjęto z pewnym opóźnieniem, co wiązało się z ich ekspansją po 2000 r. Okrzepnięcie formuły centrów handlowych, przede wszystkim w największych aglomeracjach kraju, dało asumpt do zajęcia się tym tematem m.in. przez urbanistów oraz geografów usług i miast. W ostatnich latach pojawił się znaczący już dorobek prac na temat rozwoju i funkcjonowania centrów handlowych, ich wpływu na różne dziedziny życia społeczno-gospodarczego, zagospodarowanie przestrzenne oraz na zachowanie konsumenckie i przestrzenne ich użytkowników. W pracach podejmowano także monograficzne studia na temat wybranych centrów handlowych, w odniesieniu do ich struktury funkcjonalnej, zasięgu oddziaływania, położenia w strukturze przestrzennej miasta (m.in. Dudek-Mańkowska 2006; Namyślak 2006; Bejnarowicz 2007; Ledwoń 2008; Dzieciuchowicz 2012; Rochmińska 2013).

Rozwój, struktura przestrzenna i funkcje centrów handlowych w Polsce 249 Nowoczesne placówki handlu detalicznego stały się jedną z dominant współczesnych miast, współdecydując o ich funkcjonalnym i architektonicznym wizerunku. Centra handlowe zaczęły odgrywać znaczącą rolę gospodarczą i społeczną. Generując tysiące miejsc pracy zasilają dochody budżetu miasta, zaspokajają coraz to bardziej wyszukane potrzeby zakupowe mieszkańców, kreują nowe przestrzenie i formy spędzania wolnego czasu. Rozwój centrów handlowych prowadzi też do dysfunkcji, a bywa, że także konfliktów przestrzennych i społecznych. Są one rezultatem niewłaściwych lokalizacji, przesycenia obiektami handlowymi, budowanymi nierzadko w pobliżu skupisk sklepów drobnodetalicznych lub kosztem przestrzeni publicznej, terenów zielonych etc. Od kilku lat stało się jasne, że proces rozwoju sieci handlowej nie może być żywiołowy, a interwencyjna rola państwa i samorządu powinna dotyczyć również tej sfery gospodarki. Pojawiają się projekty zmian w prawie: od nowelizacji dotyczących planowania przestrzennego po propozycje specjalnych ustaw regulujących zjawisko lokalizacji obiektów wielkopowierzchniowych czy godzin otwarcia placówek handlowych. W jednym artykule nie jest możliwe uchwycenie kompleksowo zagadnień funkcjonowania centrów handlowych i ich roli społeczno-gospodarczej. Różne są aspekty rozwoju centrów handlowych i lokalne uwarunkowania ich funkcjonowania. W niniejszym opracowaniu podjęto próbę określenia znaczenia centrów handlowych w strukturze przestrzenno-funkcjonalnej oraz ich funkcji w życiu społeczno-gospodarczym, szczególnie w odniesieniu do dużych miast. Działa w nich każdorazowo co najmniej kilkanaście centrów handlowych różnej generacji, które wpisały się w ich krajobraz, często stając się także wizytówką, a nawet atrakcją turystyczną miast na skale krajową. 2.2. ROZWÓJ I STRUKTURA PRZESTRZENNA CENTRÓW HANDLOWYCH W POLSCE W 2011 r. w Polsce funkcjonowało 381 centrów handlowych (w 2003 r. 118, w 2009 r. 323) o łącznej powierzchni ok. 8,7 mln m² (wg Retail Research Forum). Przeliczając powierzchnię handlową na tysiąc mieszkańców, daje to wartość 232 m². To ciągle niewiele w stosunku do średniej europejskiej, która wynosi obecnie 400 m² na tysiąc mieszkańców. Z wyliczeń i prognoz firmy CB Richard Ellis zajmującej się doradztwem na rynku nieruchomości komercyjnych wynika, że w ciągu najbliższych dziesięciu lat liczba centrów handlowych w Polsce może się podwoić. To oznaczałoby, że pod koniec dekady będzie ich ponad 700. Rosnące zapotrzebowanie na nowe centra handlowe to m.in. efekt rozwoju przestrzennego miast suburbanizacji. W ten sposób na ich obrzeżach powstaje rynek na nowe lokalizacje, które jeszcze kilka lat temu wydawały się nierentowne. Wciąż obserwuje się silną koncentrację przestrzenną

250 Tomasz Kaczmarek centrów handlowych w dużych ośrodkach miejskich. 165 centrów handlowych (55% ich powierzchni w 2011 r.) znajduje się w ośmiu największych aglomeracjach kraju: warszawskiej, łódzkiej, poznańskiej, wrocławskiej, krakowskiej, szczecińskiej, trójmiejskiej i górnośląskiej (ryc. 1). Dominującą pozycję pod tym względem zajmuje Warszawa, gdzie łączna powierzchnia tych obiektów wynosi około 1,2 mln m² (39 centrów handlowych) oraz Górny Śląsk z wartością około 815 tys. m² (34 centrów handlowych w 2011 r.). Stopień nasycenia centrami handlowymi w dużych miastach jest już stosunkowo wysoki, stąd budowa nowych centrów handlowych dotyczy coraz częściej ich stref podmiejskich (zurbanizowanych i gęściej zaludnionych gmin) oraz miast średniej wielkości, takich jak Olsztyn, Białystok, Koszalin, Opole, Lublin, Gorzów Wlkp. czy Legnica. Puck Lębork Gdynia Słupsk Gdańsk Kościerzyna Suwałki Koszalin Elbląg Kętrzyn Tczew Kołobrzeg Giżycko Starogard Gd. Malbork Gryfice Chojnice Pelplin Międzyzdroje Ełk Szczecinek Kwidzyn Ostróda Olsztyn Augustów Szczecin Goleniów Tuchola Iława Stargard Szczec. Złotów Grudziądz Świecie Bydgoszcz Brodnica Łomża Gryfino Piła Toruń Mława Przasnysz Żnin Ciechanów Ostrołęka Białystok Gorzów Wielkopolski Inowrocław Włocławek Wyszków Gniezno Płock Nowy Tomyśl Warszawa Słubice Poznań Kłodawa Sochaczew Świebodzin Mińsk Mazow. Konin Kutno Koło Środa Wlkp. Łowicz Siedlce Zielona Góra Turek Leszno Jarocin Garwolin Kalisz Skierniewice Biała Podlaska Nowa Sól Pabianice Łódź Głogów Rawicz Tomaszów Maz. Polkowice Góra Radom Puławy Lubartów Ostrów Wlkp. Bolesławiec Lubin Sieradz Wrocław Piotrków Tryb. Łęczna Oleśnica Bełchatów Skarżysko-Kamienna Lublin Zgorzelec Ostrowiec Św. Chełm Jelenia Góra Legnica Radomsko Olesno Starachowice Oława Kraśnik Świdnica Dzierżoniów Lubliniec Częstochowa Kielce Sandomierz Krasnystaw Bielawa Opole Myszków Zamość Połaniec Stalowa Wola Nysa Gliwice Tarnowskie Góry Tomaszów Lub. Kędzierzyn-Koźle Bytom Olkusz Mielec Rybnik Kraków Rzeszów Brzesko Jarosław Gliwice Zabrze Ruda Śl. Mikołów Katowice Bytom Dąbrowa Górnicza Siemianowice Śl. Czeladź Chorzów Sosnowiec Mysłowice Jaworzno Ch Żywiec Nowy Targ Tarnów Przemyśl Jasło Myślenice Krosno Rabka Gorlice Nowy Sącz Sanok Zakopane Liczba centrów handlowych 72 Ryc. 1. Rozmieszczenie centrów handlowych w Polsce w 2012 r. Źródło: opracowanie własne 35 20 10 5 1

Rozwój, struktura przestrzenna i funkcje centrów handlowych w Polsce 251 Proces rozwoju centrów handlowych w Polsce jest dość złożony, jednakże przebiega według podobnego scenariusza jak w krajach Europy Zachodniej. Jak zauważa S. Ledwoń (2008), w Polsce centra handlowe powstawały w krótkim, jak na standardy europejskie czasie i w sposób dość żywiołowy. Mimo to cechuje je duże zróżnicowanie, zarówno pod względem funkcjonalnym, jak i przestrzennym. W Polsce można wyróżnić już kilka generacji centrów handlowych (Ledwoń 2008; Ciechomski 2010; Kaczmarek 2010). Prezentowane poniżej kalendarium ma charakter uproszczony, gdyż dotyczy największych miast. W miastach średnich i mniejszych centra handlowe zaczęły powstawać z opóźnieniem, podczas gdy w dużych ośrodkach realizowano już centra kolejnych generacji. Połowa lat 90. XX w. oznacza początek centrów handlowych pierwszej generacji, które dziś, aby nie wypaść z rynku, podlegają często rekomercjalizacji. Są to niewielkich rozmiarów obiekty handlowe składające się z hipermarketu i 30 50 sklepów (np. Hala Górecka w Poznaniu, Galeria Tesco Połczyńska w Warszawie czy Galeria Auchan w Gdańsku). Główne ich lokalizacje znajdują się przede wszystkim w pobliżu dużych osiedli mieszkaniowych, ale także z powodu trudności w zakupie relatywnie dużej i przy tym stosunkowo taniej działki w śródmieściu, na obrzeżach miasta, przy skrzyżowaniach ważnych dróg. W tych placówkach główny market stanowi ok. 70%, a inne sklepy wraz z punktami gastronomicznymi i usługowymi ok. 30% powierzchni centrum. Ewolucja tych centrów w kolejnych latach polegała na wzroście ich rozmiarów do powierzchni do 15 20 tys. m² i liczby sklepów do około 80 placówek. Dziś tego typu centra rozwijane są w strefie podmiejskiej dużych miast, a także w mniejszych miastach. Koniec lat 90. XX w. stanowił początek drugiej generacji centrów handlowych. Obiekty te kumulowały jeden supermarket lub hipermarket, kilka sklepów wielkopowierzchniowych (o powierzchni ponad 400 m²) np. odzieżowych, sportowych, typu dom i ogród, czy meblowych oraz około 80 100 mniejszych placówek pełniących funkcje w zakresie handlu, działalności gastronomicznej i usługowej (głównie pralnie, punkty napraw, placówki telefonii komórkowej). W tych centrach, w przeciwieństwie do obiektów pierwszej generacji, główny market zajmuje nie więcej niż 30% powierzchni. Do obiektów tego typu można zaliczyć Centrum Handlowe M1 w Poznaniu, Redutę i Galerię Wileńską w Warszawie, galerię Klif w Gdyni, czy też Carrefour w Gdańsku-Morenie. Lokalizowano je w granicach miasta, ale poza śródmieściami, w sąsiedztwie gęsto zaludnionych osiedli mieszkaniowych. Centra tego typu powoli lokalizowane są także w miastach średniej wielkości. Trzecia generacja centrów handlowych miała swój początek po 2000 r. Główną cechą tego typu placówek, w przeciwieństwie do centrów pierwszej i drugiej generacji, jest bardzo szeroka, kompleksowa oferta posiadająca gamę

252 Tomasz Kaczmarek markowych sieci filialistów, dbających o luksusowy asortyment sklepów w galerii. Ponadto znacznie podniesiono komfort zakupów i stworzono możliwość atrakcyjnego spędzenia wolnego czasu, poprzez wprowadzenie części gastronomicznej (food court), sportowo-rekreacyjnej (salony gier) i kompleksu kinowego. Centra handlowe tej generacji posiadają bardzo dobrą lokalizację, ponieważ budowane były w śródmieściu lub w centralnych dzielnicach miast. Działania te służyły niejednokrotnie rewitalizacji śródmieść. Obiekty te często adaptowały i modernizowały istniejące już w tkance miejskiej historyczne budynki. Typowe centra trzeciej generacji to: Arkadia i Galeria Mokotów w Warszawie, Galeria Dominikańska we Wrocławiu, Galeria Kazimierz w Krakowie, Galeria Bałtycka w Gdańsku, czy Stary Browar w Poznaniu (I etap w 2004 r.). Obiekty te są bardziej zindywidualizowane co do formy i jak zauważa S. Ledwoń (2008) charakteryzują się zdecydowanie wyższą jakością architektoniczną. Czwarta generacja centrów handlowych, oprócz bardzo dobrze rozwiniętych funkcji handlowych, usługowych, gastronomicznych i rekreacyjnych, posiada w swojej ofercie kompleksy biurowe i hotelowe połączone z dużymi powierzchniami pod funkcje kulturalne. W tego typu centrach funkcje handlowe są istotne, ale nie dominujące. Centra te umożliwiają komfortowe zakupy, ale także stwarzają warunki do rozwoju funkcji kulturalnych poprzez obecność takich miejsc jak: galerie i muzea, sale koncertowe, multipleksy. Centrum handlowe czwartej generacji posiada bardzo szeroką ofertę dotyczącą sposobów spędzania wolnego czasu, poprzez lokalizację na swojej powierzchni różnorodnych placówek gastronomicznych, a także np. siłowni, bowlingu, ściany wspinaczkowej, gabinetów SPA, centrum rozrywki itp. Sztandarowym przykładem takiego multifunkcjonalnego obiektu jest Centrum handlu, sztuki i biznesu Stary Browar w Poznaniu (po realizacji II etapu w 2007 r.). Tego typu placówkami są także: Manufaktura w Łodzi, Złote Tarasy w Warszawie i Sky Tower we Wrocławiu, a w przyszłości mogą być Centrum Stocznia w Gdańsku i Centrum Łacina w Poznaniu. Piąta, najbardziej zaawansowana generacja centrów handlowych, w Polsce jeszcze nie istnieje. Polega ona na stworzeniu kompleksu najwyższej jakości placówek, imitujących samowystarczalne miasteczko, w którym można mieszkać (apartamenty, lofty, hotele), robić zakupy (sklepy), pracować (biura), a jednocześnie zostawiać dzieci pod dobrą opieką (przedszkola, żłobki), wypoczywać (basen), bawić się (kina, teatry, dyskoteki, aquapark), konsumować (restauracje, bary), uprawiać różne dyscypliny sportu (baseny, hale do tenisa, boiska, lodowiska), dbać o własne zdrowie (gabinety odnowy biologicznej, centra usług medycznych). Takie multifunkcjonalne centra handlowo-usługowe

Rozwój, struktura przestrzenna i funkcje centrów handlowych w Polsce 253 przy założeniu wzrostu zamożności społeczeństwa polskiego, być może zaczną być planowane, a następnie lokalizowane w największych miastach w perspektywie najbliższych 10 lat (Ciechomski 2010). 2.3. CENTRA HANDLOWE JAKO DOMENA DUŻYCH MIAST Porównanie stopnia rozwoju handlu między miastami może odbywać się zasadniczo w oparciu o kryteria ilościowe, takie jak liczba placówek handlowych czy ich powierzchnia w przeliczeniu na liczbę ludności. Współcześnie znacznie lepszym miernikiem rozwoju handlu jest wskaźnik wielkości nowoczesnej powierzchni handlowej, do którego wlicza się także centra handlowe. Według raportu Colliers International w 2010 r. nieco ponad 5 mln m² nowoczesnej powierzchni handlowych zlokalizowanych było w ośmiu największych miastach Polski, co odpowiada 66% całkowitej podaży (Rynek powierzchni handlowych w Polsce 2010). Pod względem wielkości podaży największymi rynkami nowoczesnych powierzchni handlowych w Polsce są od wielu lat Warszawa (1,37 mln m²) oraz konurbacja śląska (905 tys. m²). Jednym z mierników oceniających poziom rozwoju funkcji handlowych w mieście jest wielkość nowoczesnej powierzchni handlowej w m² przypadająca na 1 000 mieszkańców. Wśród dużych miast liderem pod względem nasycenia powierzchnią sprzedaży jest Poznań (984 m² na 1 000 mieszkańców), za którym plasują się Wrocław (863 m² na 1 000 mieszkańców) oraz Warszawa (około 830 m² na 1 000 mieszkańców) i Łódź (649 m² na 1 000 mieszkańców). W ocenie stopnia rozwoju nowoczesnej powierzchni handlowej można także zastosować kryterium określające poziom nasycenia przestrzeni miejskiej obiektami takimi jak centra handlowe. W niniejszym opracowaniu zastosowano wykładnik lokalizacji wykorzystany już w literaturze dla oceny nasycenia miast hipermarketami (Kaczmarek, Szafrański 2008). Oblicza się go jako iloraz wskaźnika liczby centrów handlowych w danym mieście do ogólnej liczby tego typu obiektów w Polsce i wskaźnika liczby mieszkańców do ogółu populacji w kraju (tab. 1). Wykładnik lokalizacji większy od 1 oznacza nadwyżkę centrów handlowych w mieście w skali całego kraju, mniejszy od 1 względny niedobór tego typu placówek. Pod względem wykładnika lokalizacji centrów handlowych, na pierwszej pozycji uplasowały się Trójmiasto i Warszawa, a dalej Szczecin, Poznań i Wrocław. Podobnie jak inne duże miasta, wykazują one nadwyżkę znaczenia lokalizacji tych obiektów w stosunku do pozostałych obszarów kraju. Będzie ona zapewne stopniowo maleć wraz z ekspansją centrów handlowych na tereny podmiejskie i do średnich miast. Dla przykładu w aglomeracji poznańskiej, oprócz Poznania (12 centrów handlowych) działa jeszcze 5 obiektów w gminach

254 Tomasz Kaczmarek silnie powiązanych z miastem centralnym (centra/galerie handlowe są na terenie Lubonia, Swadzimia, Swarzędza, Tarnowa Podgórnego i Suchego Lasu). Urbanizujące się tereny podmiejskie coraz silniej przyciągają inwestorów skłonnych budować tam mniejsze centra handlowe (do 15 tys. m²). Nowe inwestycje planowane są np. pod Warszawą, m.in. w Podkowie Leśnej, Łomiankach i Węgrowie. Systematycznie zwiększa się udział miast średniej wielkości i małych w całkowitych zasobach centrów handlowych, na koniec 2011 r. wynosił już 40%. Wykładnik lokalizacji centrów handlowych (powyżej 8 tys. m² ) dla dużych miast Polski (2010 r.) Miasto Liczba mieszkańców w tys. Liczba centrów handlowych Liczba mieszkańców na 1 centrum handlowe Tabela 1 Wykładnik lokalizacji Warszawa 1 715,8 39 43 974 2,58 Kraków 756,2 10 75 620 1,50 Trójmiasto 742,8 17 43 694 2,59 Łódź 740,4 11 67 309 1,68 Wrocław 632,0 12 52 666 2,03 Poznań 553,2 12 46 083 2,31 Szczecin 405,6 9 45 066 2,51 Polska 38 166,2 358 106 609 1,00 Źródło: opracowanie własne. Centra handlowe III i IV generacji są wciąż domeną największych miast kraju. Tabela 2 przedstawia największe centra handlowe w Polsce. Ranking ten wskazuje jednoznacznie na dominację lokalizacji megacentrów (powierzchnia 50 tys. m²) w miastach takich jak: Warszawa (Arkadia, Blue City, Złote Tarasy, Galeria Mokotów), Poznań (Stary Browar, Galeria Malta), Łódź (Manufaktura). Inwestorami dużych ośrodków handlowych w Polsce są wyspecjalizowane przedsiębiorstwa budowlane i developerskie oraz przedsiębiorstwa handlowe i handlowo-produkcyjne, które w wyborze lokalizacji zwracają uwagę zarówno na liczbę ludności i jej siłę nabywczą, jak i chłonność rynku na wynajem powierzchni przez firmy handlowe, usługowe, biurowe czy rozrywkowe. Centra handlowe w Polsce podlegają stałemu rozwojowi i są inwestycjami wielopodmiotowymi. Przy ich realizacji pojawiają się uwarunkowania wynikające

Rozwój, struktura przestrzenna i funkcje centrów handlowych w Polsce 255 z różnych dziedzin. Wymierny zysk dla inwestora, a także podniesienie jakości centrów handlowych mogą zostać osiągnięte tylko wskutek zaplanowanych rynkowo inwestycji. Nazwa centrum handlowego Największe centra handlowe w Polsce w 2011 r. Rok otwarcia Lokalizacja Powierzchnia całkowita w tys. m² Tabela 2 Liczba punktów handlowych/ usługowych Galeria Malta 2009 Poznań 162 170 Stary Browar 2003 2007 Poznań 122 210 Arkadia 2004 Warszawa 110 240 Manufaktura 2006 Łódź 110 306 Centrum Handlowe Ptak 1993 2004 Rzgów k/łodzi 110 b.d. Galaxy 2003 Szczecin 94 190 Fokus Park 2207 Bydgoszcz 90 140 Galeria Alfa 2008 Białystok 86 140 Galeria Legnicka 2007 Wrocław 75 250 Blue City 2004 Warszawa 65 225 Silesia City Center 2005 Katowice 65 250 Złote Tarasy 2007 Warszawa 64 200 Galeria Mokotów 2000 Warszawa 60 265 Galeria Łódzka 2002 Łódź 45 160 Źródło: opracowanie własne. Do czynników preferujących lokalizacje centrów handlowych w dużych aglomeracjach miejskich należy wysoka siła nabywcza na 1 mieszkańca, znacznie przewyższająca średnią krajową. Z raportu GFK Polonia (Siła nabywcza Polaków 2010) wynika, że przeciętny mieszkaniec Europy dysponuje siłą nabywczą w wysokości 11 699 Euro taką kwotę przeznacza na zakup towarów i usług w ciągu 1 roku. Przeciętna siła nabywcza mieszkańca Polski wynosi 4 650 Euro (40% średniej europejskiej). Wartość 50% średniej europejskiej przekraczają tylko mieszkańcy 15 z 379 powiatów. Wśród miast zaliczających się pod tym względem do ścisłej czołówki należą: Warszawa, Kraków, Wrocław, Poznań, Szczecin oraz Trójmiasto (Kaczmarek 2011). Istotnymi czynnikami sprawiającymi, że w dużych miastach wciąż inwestuje się

256 Tomasz Kaczmarek w nowe przestrzenie handlowe są niskie bezrobocie, kształtujące się w przedziale od 3 do 6% oraz relatywnie wysokie przeciętne wynagrodzenie. W największych miastach koncentruje się krajowa klasa średnia, która jest najlepszą kategorią konsumentów dla nowoczesnych centrów handlowych. Na tyle zasobna, by swoimi zakupami nakręcać koniunkturę i wystarczająco świadoma, by nie kupować towarów niskiej jakości. Klasa średnia charakteryzuje się dużym i urozmaiconym popytem na różnorodne towary i usługi. Stanowi kluczową grupę wśród producentów i usługodawców, a więc jest bardziej podatna na stymulacje propodażowe. 2.4. FUNKCJE CENTRÓW HANDLOWYCH W ŻYCIU SPOŁECZNO- -GOSPODARCZYM MIAST Nie do końca wydaje się rozpoznane zagadnienie roli centrów handlowych w zagospodarowaniu przestrzennym i życiu społeczno-gospodarczym miasta. Analiza taka, z jednej strony daje bardziej obiektywny (bo wieloaspektowy) obraz tego segmentu rynku na tle innych form handlowo-usługowych, z drugiej pozwala na bardziej wszechstronną ocenę znaczenia centrów handlowych i planów ich rozwoju. W niniejszym artykule podjęto próbę określenia roli centrów handlowych i kompleksowej oceny ich funkcjonowania w tak pozytywnym, jak i negatywnym aspekcie. Badacze centrów handlowych w Polsce zwracają uwagę, z jednej strony na ich rosnące znaczenie na rynku sprzedaży i dużą popularność wśród konsumentów, z drugiej strony na ich silną ekspansję przestrzenną, zawłaszczanie atrakcyjnych nie tylko dla handlu działek miejskich. Zarówno w publikacjach, jak i w mediach pojawiają się coraz liczniejsze słowa krytyki, a nawet głosy wzywające do ograniczenia rozwoju tej formy handlu, czy to w formie działań legislacyjnych, czy też planistycznych. Handel detaliczny jest działalnością o coraz większym znaczeniu dla rozwoju miasta. Sprowadzony niegdyś głównie do roli konsumenckiej, obecnie tworzy duży rynek pracy, organizuje przestrzeń miejską, a nawet kreuje nowego typu relacje społeczne. W realizacji celów rozwojowych miasta, centra handlowe pełnią co najmniej sześć podstawowych funkcji (Kaczmarek 2011): umożliwiają dostęp i korzystanie z placówek i obiektów handlowych zgodnie z powszechnie występującymi potrzebami mieszkańców (funkcja konsumencka); mają istotny i stale rosnący udział w tworzeniu miejsc pracy (funkcja zatrudnienia); stanowią o strukturze zagospodarowania i ładzie przestrzennym miasta (funkcja architektoniczna i urbanistyczna); decydują o centralności osiedla, dzielnicy i całego miasta, ich randze w hierarchii osadniczej miasta i regionu (funkcja centralna);

Rozwój, struktura przestrzenna i funkcje centrów handlowych w Polsce 257 mają istotny udział w dochodach budżetu miasta, gdyż jako działalność gospodarcza objęta jest różnego rodzaju podatkami (funkcja dochodowa); kształtują formy i zaspokajają potrzeby związane ze spędzaniem czasu wolnego, realizują społeczne funkcje integracyjne (funkcja kulturowa). Znaczenie funkcji konsumenckiej wynika z prawa obywateli do korzystania z placówek handlowych. Wiążą się z tym szczególne wymagania związane z warunkami i standardami funkcjonowania placówek handlowych. Prawo do powszechnego korzystania z handlu oznacza, że jego rozmieszczenie, a szczególnie odległość od miejsc zamieszkania, powinny być dostosowane do częstości korzystania i liczby mieszkańców, jaką może efektywnie obsługiwać pojedyncza placówka usługowa (mieszkańców zróżnicowanych pod względem preferencji zakupowych). W zakresie handlu, w normalnie działającej gospodarce, funkcje regulacyjne w odniesieniu do zaspokojenia potrzeb ludności spełnia rynek. Ingerencja ręki publicznej ograniczona jest w zasadzie do oddziaływania instrumentami makroekonomicznymi (na szczeblu państwowym) oraz instrumentami planistycznymi i związanymi z lokalną gospodarką nieruchomościami (władze samorządowe). Pewien wyjątek, poparty wielowiekową tradycją, stanowią targowiska i hale targowe, których organizowanie i utrzymanie, zgodnie z ustawą o samorządzie gminnym, jest zadaniem własnym gminy. W związku z wolnorynkowym rozwojem różnych typów placówek handlowych można w Polsce mówić o silnej segmentacji rynku konsumentów. Sytuacja ta dotyczy w szczególności dużych miast, gdzie dzięki lokalizacji centrów handlowych zwiększa się zróżnicowanie oferty handlowej, a rynek odpowiada potrzebom zwolenników nowoczesnych powierzchni handlowych i tradycyjnych klientów małych sklepów, w myśl zasady quod libet. Segmentacja rynku konsumentów dokonuje się z uwagi na takie cechy, jak: miejsce zamieszkania i dostępność określonych placówek, wiek, poziom dochodów i związany z tym status materialny, model konsumpcji i spędzania czasu wolnego, charakter pracy zawodowej, status rodzinny i społeczny, czy wreszcie indywidualne upodobania, podatność na mody, promocje itp. W przypadku centrów handlowych rola funkcji zatrudnienia sprowadza się do tworzenia nowych, jak i likwidacji starych miejsc pracy. W rozmaitych strukturach branżowych, jak i wielkościowych handlu (od małych stoisk i sklepików rodzinnych po wielkie centra handlowe) kumuluje się znaczna część zatrudnienia w usługach materialnych. Sektor usługowy uważany jest często za barometr gospodarki. Gdy rośnie popyt na dobra i usługi, zwiększa się rola handlu w zatrudnieniu. W ostatnich kilkunastu latach zatrudnieniowa funkcja handlu wiąże się ze zmianami strukturalnymi w tym sektorze, m.in. z rozwojem handlu wielkopowierzchniowego. Restrukturyzacja zatrudnienia w handlu oznacza jego koncentrację w większych obiektach handlowych i stopniowe

258 Tomasz Kaczmarek odchodzenie od tradycyjnych, małych placówek o charakterze samozatrudnieniowym. Tu również istotną rolę odgrywa funkcja regulacyjna rynku, która poprzez procesy konkurencji między podmiotami handlowymi zmienia wielkość i strukturę zatrudnienia w handlu. Centrum handlowe przynosi duże korzyści związane z powstaniem nowych miejsc pracy i stymulacją lokalnego rynku pracy. Dla przykładu, przy projektowaniu Centrum handlu sztuki i biznesu Stary Browar w Poznaniu brało udział 400 osób z 27 firm, a na budowie znalazło prace kolejnych 600 osób. Ponadto w spółce Fortis Sp. z o.o. oraz w firmach wynajmujących lokale w Atrium Starego Browaru zatrudnionych zostało około 1 300 osób. Po otwarciu Pasażu Starego Browaru w 2007 r. liczba zatrudnionych w całym centrum osiągnęła 2 500 (Matelska 2012). Funkcja urbanistyczna centrów handlowych sprowadza się do współkształtowania struktury przestrzennej jednostki osadniczej. Szczególnie w dużym mieście rozwinięta sieć dużych placówek handlowych, w powiązaniu z siecią usług komercyjnych i publicznych tworzy kręgosłup urbanistyczny, oparty o węzły sieci komunikacyjnej. Kształt architektoniczno-urbanistyczny centrów handlowych jest silnie zróżnicowany, od pudełkowych obiektów, przez wolnostojące duże malle, po zakomponowane przestrzennie i wpisujące się w tkankę miejską śródmieść galerie handlowe. Handel poprzez swoje formy architektoniczne może stanowić o ładzie lub chaosie przestrzennym miasta, o brzydocie i urodzie krajobrazu zurbanizowanego. Dla przykładu, dzięki realizacji centrum handlowego Stary Browar w Poznaniu osiągnięto dopełnienie ważnej osi handlowo-usługowej miasta. Obiekt doskonale wpisuje się w logiczny ciąg architektoniczny (Andersia, Stary Browar, ul. Półwiejska, Starówka) i tworzy nowe perspektywy dla rozwoju przestrzennego tej części miasta. Centra handlowe pełnią także rolę naprawczą tkanki miejskiej przyczyniając się do rewitalizacji zdegradowanych budynków, kompleksów miejskich i ulic. Znane są centra handlowe lokalizowane w rewitalizowanych obiektach poprzemysłowych (hale fabryczne), pokomunalnych (stare zajezdnie, gazownie, elektrownie), powojskowych lub poportowych, poprzez funkcje handlowe. Do najbardziej spektakularnych rewitalizacji zdegradowanych obiektów pod funkcje handlowe należą: Stary Browar w Poznaniu (dawne zakłady piwowarskie), Manufaktura w Łodzi (dawne zakłady włókiennicze), Silesia City Center (tereny dawnej kopalni Gottwald), Focus Park w Zielonej Górze (Zakłady Polska Wełna), Centrum Wzorcowania we Włocławku (dawna fabryka fajansu), Focus Mall w Bydgoszczy (tereny dawnej rzeźni miejskiej), C.H. Max w Gnieźnie (dawne zakłady mięsne). Tereny poprzemysłowe przyciągają doskonałą lokalizacją, nierzadko w samych centrach miast, uzbrojeniem terenu, korzystnymi warunkami zagospodarowania i dobrym skomunikowaniem. Centra handlowe należą do grupy usług o funkcjach centralnych wyższego rzędu. Wielkość obiektu, zróżnicowanie oferty handlowo-usługowej oraz loka-

Rozwój, struktura przestrzenna i funkcje centrów handlowych w Polsce 259 lizacja względem konsumentów decydują o stopniu centralności tych placówek handlowych. Z tego względu mają one różny potencjał handlowy, mierzony wielkością obrotów, liczbą klientów i zasięgiem oddziaływania. Obiekty handlowe pod względem stopnia centralności można podzielić na dzielnicowe, miejskie, aglomeracyjne oraz mezo-, a nawet makroregionalne. Zwłaszcza te ostatnie placówki powodują, że miasto staje się atrakcyjnym punktem dla migracji zakupowych z bliższej i dalszej okolicy. Generują one napływ klientów w liczbie od kilku do kilkudziesięciu tysięcy dziennie. Ma to wpływ na rozwój i podniesienie rangi społeczno-gospodarczej miasta w sieci osadniczej. Wg analiz Retail Reasearch Forum, w 2009 r. średni miesięczny obrót centrów handlowych w Polsce wynosił 830 zł za m². Największe z centrów osiągają obroty na poziomie 15 mld zł rocznie. Funkcja dochodowa handlu dla gospodarki miejskiej oznacza wpływy do lokalnych budżetów z tytułu sprzedaży lub dzierżawy obiektów lub gruntów pod działalność handlową. Druga grupa korzyści finansowych dla miasta to wpływy budżetowe z tytułu podatku od nieruchomości, udział w podatku dochodowym od osób fizycznych oraz w podatku od osób prawnych. Dla przykładu, wpływy podatkowe jakie budżet państwa osiągnął z tytułu funkcjonowania Starego Browaru w latach 2003 2006 wynosiły do 15,6 mln zł, z czego do kasy miasta Poznania z tytułu podatku od nieruchomości i dochodowego wpłynęło 6,8 mln zł (Kuczyński, Mikołajczak 2007). Współczesne centrum handlowe to już nie tylko rynek z towarem, lecz miejsce, w którym konsument ma dostęp do wszelkich pomysłów na spędzenie wolnego czasu. Ugruntowana już popularność centrów handlowo-usługowych to także efekt deficytów przestrzeni publicznych zarówno w mieście, jak i na terenach podmiejskich, które rozwijały się przez dziesięciolecia bez troski o miejsca związane z wykorzystaniem wolnego czasu. Zwłaszcza tereny podmiejskie i blokowiska to wciąż miejsca publicznie martwe, kulturalne pustynie, o wyłącznie sypialnianych funkcjach. Na takich terenach zagrożenia ze strony centrów handlowo-usługowych dla przestrzeni publicznej nie istnieją, gdyż takowej przestrzeni praktycznie nie ma. W tych warunkach funkcje społeczno- -kulturalne centrów handlowo-usługowych stają się oczywiste. Szereg inwestorów lokalizuje w centrach nie tylko hipermarkety i sklepy, ale towarzyszące im usługi gastronomiczne, rozrywkowe (multikina, place zabaw, salony gier, kręgielnie, ściany wspinaczkowe, skate parki, fitness itp.) i kulturalne (galerie sztuki, pokazy mody, koncerty i przedstawienia). Na terenie centrów handlowych, wykorzystując dużą liczbę odwiedzających, odbywają się liczne akcje społecznościowe, edukacyjne, proekologiczne i charytatywne, czy też akcje promujące bezpieczeństwo i zdrowy tryb życia. Dla przykładu centra handlowe w Poznaniu (przede wszystkim: M1, Pestka, Malta, Plaza, King Cross Marcelin, Stary Browar) organizują co roku liczne imprezy w rodzaju Bezpieczne waka-

260 Tomasz Kaczmarek cje, Badania mammograficzne, Szczęsliwa mama, Pomoc dzieciom chorym, Tydzień walki z rakiem, Tydzień notariatu, Dzień Ziemi, Sztuka życia, Do serca przytul psa, Moc Eco, Uwolnij książkę, Światowy dzień zdrowia, a także koncerty, targi książki, warsztaty rzeźbiarskie, wystawy fotografii, targi ślubne, jarmarki i festyny, promocje lokalnych produktów, akcje wymiany ubrań, pokazy tańca, zwierząt, samochodów itp. (Wiktorowicz 2011). Wiele wydarzeń na terenie centrów handlowych odbywa się we współpracy z takimi instytucjami, jak policja, oddziały NFZ, Wielka Orkiestra Świątecznej Pomocy, a także z fundacjami i lokalnymi instytucjami pożytku publicznego. Imprezy marketingu społecznego towarzyszą handlowym akcjom promocyjnym i wydarzeniom kulturalnym. Obiekty handlowe zastępują na krótki czas placówki usług społecznych, stają się przestrzenią publiczną i węzłami interakcji społecznych. Jak zauważa J. Wiktorowicz (2011) wszelkiego rodzaju akcje centrów handlowych, pomagające i propagujące pozytywne inicjatywy społeczne, mają coraz większy wpływ na kształtowanie odpowiednich postaw społeczności lokalnej. Dodatkowo długofalowe działania tego typu niosą ze sobą liczne korzyści dla samych organizatorów. Kształtowanie pozytywnego wizerunku centrum handlowego oraz zwiększenie lojalności konsumentów jest skądinąd typowym zabiegiem marketingowym. Świadomi konsumenci coraz częściej w swoich wyborach ekonomicznych kierują się ogólną reputacją i zaufaniem do danego centrum. Inwestowanie właścicieli centrów handlowych w działania społeczne skutkuje poprawieniem ich relacji zarówno z lokalną społecznością, lokalnymi organizacjami, władzami, jak i samymi najemcami (o ile nie są zbyt obciążeni kosztami marketingu społecznego). Warto zwrócić uwagę na współczesną funkcję centrów handlowych w zakresie systemu transportowego (Kaczmarek 2011). Oddalone od centrum miasta placówki uruchamiają dodatkowe (często bezpłatne) linie autobusowe, wzbogacając ofertę przewozową transportu publicznego. W sposób niezamierzony, centra handlowe ze swoimi dużymi niepłatnymi parkingami, stały się miejscami postoju samochodów lub miejscami przesiadek typu park & ride. Właściciele samochodów dojeżdżający do miasta z podmiejskich miejscowości, chcąc uniknąć wysokich opłat parkingowych w dzielnicach śródmiejskich, pozostawiają pojazdy na bezpłatnych parkingach wokół hipermarketów i malli, co powoduje kłopoty postojowe dla klientów nawet w godzinach przedpołudniowych. Oprócz bezpośredniego wpływu obiektów handlu detalicznego, zwłaszcza dużych marketów i centrów handlowych, należy pamiętać o wpływie pośrednim na życie społeczno-gospodarcze miasta. Placówki handlowe kreują swoje otoczenie biznesowe współpracując z firmami transportowymi, logistycznymi, bankowymi, ubezpieczeniowymi, marketingowymi, consultingowymi, ochroniarskimi czy firmami świadczącymi usługi komunalne. Zatrudniają one łącznie

Rozwój, struktura przestrzenna i funkcje centrów handlowych w Polsce 261 często więcej pracowników niż sam obiekt handlowy. Powstanie centrum handlowego na zasadzie współzależności przyciąga następne ważne inwestycje, co sprzyja tworzeniu w mieście przestrzeni o wysokiej atrakcyjności inwestycyjnej, rezydencjalnej czy turystycznej. B. Jałowiecki (2010) podkreśla także dysfunkcjonalną rolę obiektów handlu wielkopowierzchniowego na terenie miasta. Zdaniem autora duże centra handlowe przyczyniają się do wzrostu segregacji społecznej, upośledzając osoby starsze i niezamożne, które nie mogą korzystać z samochodu (choć lokalizacje w centralnych dzielnicach to ograniczenie transportowe niwelują). W wyniku konkurencji centrów handlowych zanikowi ulegają placówki drobnego handlu obszarów śródmiejskich, a w ślad za nią degradacja innych funkcji centrotwórczych. Nowoczesne powierzchnie handlowe, lokalizując się jak najbliżej dużych osiedli mieszkaniowych, powstają w miejscach, gdzie mogłyby pojawiać się przestrzenie publiczne, parki, tereny sportowe, rekreacyjne i place zabaw. Centra handlowe generują duży ruch komunikacyjny i są źródłem hałasu (dostawy towarów, ruch samochodowy). Ich forma architektoniczna ( pudełkowa architektura ) często zakłóca lokalny krajobraz miejski. W ostatnich latach miało miejsce kilka spektakularnych akcji społecznych przeciwko lokalizacji centrów handlowych. Decyzję o przeznaczeniu terenu po starej zajezdni tramwajowej w centrum Poznania pod funkcje handlowo- -usługowe oprotestowała Rada Osiedla Jeżyce. Kompromisowo znacznie ograniczono realizację funkcji handlowej na tym śródmiejskim terenie. Mieszkańcy Osiedla Leśnego w Bydgoszczy podpisali się pod wspólną petycją do władz miasta o cofnięcie decyzji lokalizacyjnej dla największego w regionie centrum handlowo-usługowego (planowana powierzchnia 60 tys. m²) na miejscu dawnych zakładów maszynowych Makrum. Mimo protestów wydano pozwolenie na budowę, choć inwestycja została ze względów koniunkturalnych wstrzymana. Blisko 2 000 mieszkańców dzielnicy Radogoszcz-Wschód podpisało się pod protestem przeciwko budowie centrum handlowego na jednym z osiedli łódzkich. W Zgorzelcu, a także na osiedlu Międzylesie w Warszawie dużą akcję protestacyjną przeciwko obiektom handlu wielkopowierzchniowego przeprowadzili miejscowi kupcy. Sprzedawcy i mieszkańcy Krakowa protestowali przed nieczynnym już hotelem Cracovia przeciwko jego przebudowie na centrum handlowe. Wg Krakowskiej Kongregacji Kupieckiej lokalizacja centrum handlowego doprowadziłaby do bankructwa drobnych handlowców w śródmieściu Krakowa. Kontrowersje (odwołania od decyzji środowiskowej) wśród mieszkańców wzbudziła także decyzja o budowie Inter IKEA Centre w Lublinie. Te i inne przykłady mają zróżnicowany charakter od klasycznego syndromu NIMBY po rzeczywistą troskę o zachowanie krajobrazu i spokoju dzielnic mieszkaniowych oraz utrzymanie tradycyjnych funkcji handlowych, szczególnie w centrach miast.

262 Tomasz Kaczmarek 2.5. PERSPEKTYWY ROZWOJU CENTRÓW HANDLOWYCH Obserwowane w Polsce w ostatnich latach szybkie tempo rozwoju handlu wielkopowierzchniowego może jeszcze potrwać co najmniej kilka lat. Wśród inwestorów w nieruchomości handlowe panuje przekonanie, że społeczeństwo polskie staje się coraz zamożniejsze i w konsekwencji coraz większa część budżetów domowych przeznaczana będzie na konsumpcję i rozrywkę (Bywalec 2003). Podobnie jak w krajach zachodnioeuropejskich, po pierwszej ekspansji centrów handlowych w dużych miastach zaczyna się ich ofensywa do miast średnich, a nawet mniejszych miejscowości, szczególnie w strefie podmiejskiej (gdzie relatywnie mniejsza liczba ludności rekompensowana jest wysoką siłą nabywczą zamożnych mieszkańców suburbiów). Do dużych miast i aglomeracji coraz śmielej wchodzą obiekty IV generacji o powierzchni powyżej 50 tys. m² (megamalle) i parki handlowe (retail parks), oferując liczne funkcje usługowe i stając się coraz silniejszą konkurencją dla mniejszych, typowo handlowych galerii. Dalszy rozwój wielkopowierzchniowego handlu należy wiązać, z początkującymi w Polsce, a rozpowszechnionymi już m.in. w USA i Wielkiej Brytanii formami sprzedaży typu factory outlet center. Są to centra wyprzedażowe, gdzie olbrzymie sklepy firmowe oferują markowe towary (np. odzież, artykuły sportowe) w masowych ilościach, wprost z linii produkcyjnych. Te i inne formy handlu wielkopowierzchniowego, wzorem krajów zachodnich, będą w najbliższych latach przyciągać coraz większą liczbę klientów w Polsce. Jak w każdej działalności, po okresie ekspansji centra handlowe poddawane będą zjawisku ostrej konkurencji, a część z nich zgodnie z teorią cyklu żywotności centrum handlowego będzie tracić na atrakcyjności, a nawet wypadać z rynku (m.in. Lowry 1997; Abrudan, Dabija 2009). Jak wynika z raportu firmy Jones Lang LaSalle, polski rynek nowoczesnych powierzchni handlowych oferuje już dużą liczbę centrów handlowych zróżnicowanych pod względem typów i jakości. Wiele z nich ma już ponad 10 lat i dotarło do etapu dojrzałości swojego cyklu życia. Obiekty te są przestarzałe, nieatrakcyjne i brakuje w nich powierzchni handlowej dla nowych najemców. Aby uniknąć wejścia w etap schyłkowy i przedłużyć dochodowy okres życia centrów handlowych, właściciele obiektów muszą podjąć stosowne działania. Do kluczowych czynników stymulujących modernizację obiektów handlowych należą (za: Odnowa, przebudowa 2012): zapewnienie atrakcyjnej, wysokiej jakości powierzchni handlowej; zwiększenie wartości obiektu; zachowanie lub wzmocnienie udziału w rynku, a tym samym zwiększenie przychodów i ilości klientów; poprawa zestawu najemców i oferty handlowej;

Rozwój, struktura przestrzenna i funkcje centrów handlowych w Polsce 263 usprawnienie planu/konstrukcji centrum; poprawa funkcjonalności i bezpieczeństwa; obniżenie kosztów utrzymania centrum. Starzenie się obiektów handlowych, rosnąca i wymagająca konkurencja oraz coraz większe aspiracje i potrzeby klientów są głównymi czynnikami wpływającymi na rozwijający się trend modernizacji istniejących centrów handlowych. Blisko 50% najstarszej podaży, powstałej przed rokiem 2002, przeszła już różnego rodzaju modernizację, natomiast pozostała połowa nadal wymaga przeprowadzenia takich działań (Odnowa, przebudowa 2012). Przykładami centrów handlowych po lub w trakcie modernizacji są: Galeria Kazimierz w Krakowie, Galeria Pomorska w Bydgoszczy, Magnolia Park we Wrocławiu, Wzgórze w Gdyni, Gemini w Bielsku-Białej, Pasaż Łódzki, Jantar w Słupsku, Echo w Kielcach, Galeria Ostrowiec w Ostrowcu Świętokrzyskim czy Ogrody w Elblągu. Dzięki odnowie i powiększeniu powierzchni, stały się one centrami III generacji o zasięgu regionalnym. Jednym ze sposobów ożywiania centrów handlowych jest ich rekomercjalizacja, polegająca na zastąpieniu aktualnych najemców nowymi firmami i markami. Może ona być rezultatem wygasających w określonym terminie umów najmu lub potrzebą uatrakcyjnienia centrum. Rekomercjalizacja jest bardzo często przeprowadzana wraz z przebudową i/lub odnową obiektu. W ostatnim czasie gruntowny rebranding przeszły takie obiekty, jak: Blue City i Arkadia w Warszawie, Łódzka Manufaktura czy Galeria Kazimierz w Krakowie. Również w uruchomionej w Poznaniu w 2013 r. Galerii MM, po zaliczonym falstarcie frekwencyjnym, należy oczekiwać zmiany najemców (Galeria MM walczy o przetrwanie) (2013, poznan.gazeta.pl). Rosnąca konkurencja między segmentami rynku handlu detalicznego wyznacza nowe standardy handlu i usług o coraz szerszej ofercie i wyższej jakości. Obecnie zakupy nie są jedynym, a często i nie najważniejszym czynnikiem, który skłania klientów do wizyty w centrum handlowym. Z jednej strony wymagają oni stałego poszerzania atrakcyjnej gamy marek, z drugiej strony zauważalny jest stały wzrost znaczenia oferty rekreacyjno-rozrywkowej, w wyniku czego centra przekształcają się w miejsca spędzania wolnego czasu. W ciągu ostatnich 10 lat, z 50% do 74% wzrósł udział centrów handlowych, wśród których galeria sklepów i placówek usługowych, a nie hipermarket stanowi główną siłę napędową centrum handlowego (Odnowa, przebudowa 2012). Przyszłe lokalizacje centrów handlowych będą w coraz większym stopniu obejmować peryferia miast i ich strefę podmiejską, w tym dotąd nie zainwestowane obszary wiejskie. Ten proces został już przyspieszony poprzez poprawę infrastruktury transportowej na obszarze regionów miejskich (autostrady i drogi szybkiego ruchu). Do barier ekspansji handlu wielko-

264 Tomasz Kaczmarek powierzchniowego na peryferyjne tereny wiejskie, z dala od dużych miast, należą nie tylko mniejsze zaludnienie, ale także niższa siła nabywcza ludności poza aglomeracjami. Wiedzą o tym doskonale zagraniczni inwestorzy, starając się osiągać proste zyski z lokalizacji w miejscach największej gęstości zaludnienia i poszerzając ofertę istniejących centrów. W ostatnich latach wykorzystywali oni mało zdecydowaną politykę władz miejskich, zarówno jeśli chodzi o lokalizację, jak i formę architektoniczną placówek oraz standard świadczonych usług handlowych. Obecnie wymagania w tym względzie są znacznie wyższe, na co wpływa także wzrost świadomości społecznej co do zalet i mankamentów centrów handlowych. Coraz większą konkurencją dla shopping malli stają się rewitalizowane ulice handlowe, które najlepiej rozwijają się w miastach o bogatej ofercie turystycznej (w Krakowie, Warszawie, Wrocławiu i Gdańsku). Przyciągają one ponownie luksusowe marki. Według firmy konsultingowej CB Richard Ellis to jednak centra handlowe będą rozwijać się szybciej niż ulice handlowe. Może się to zmienić wraz z napływem turystów i rewitalizacją śródmieść polskich miast. Także nowe inwestycje mogą wpłynąć na zmianę proporcji pomiędzy typami przestrzeni handlowej. Nie można mówić jednak o idealnej proporcji pomiędzy tymi dwoma formami koncentracji przestrzennej handlu. Najważniejsza będzie tu konkurencja, dzięki której najemcy i klienci będą mogli wybierać między wysokiej jakości przestrzeniami handlowymi. 2.6. CENTRA HANDLOWE DZIAŁANIA REGULACYJNE Mechanizmy rynkowe wydają się być ważnym, ale niewystarczającym instrumentem kształtowania właściwej struktury przestrzennej, wielkościowej i branżowej handlu. Stąd potrzeba stałego diagnozowania, prognozowania i planowania sieci handlowej, w celu harmonizacji jego rozwoju i kształtowania ładu przestrzennego na terenie miast. Należy pamiętać chociażby o uwarunkowaniach przestrzennych centrów handlowych, takich jak terenochłonność czy generowanie znacznego ruchu samochodów osobowych i dużych samochodów dostawczych. Nasycenie obiektami handlu wielkopowierzchniowego zbliża się w wielu dużych polskich miastach do punktu krytycznego. Będzie nim z pewnością osiągnięcie powierzchni sprzedaży porównywalnej z miastami zachodnioeuropejskimi (2 m² na 1 mieszkańca). Należałoby zadbać, aby nie odbywało się to w sposób żywiołowy, ale z uwzględnieniem istniejącej struktury przestrzennej handlu w mieście i zaspokajania potrzeb mieszkańców z punktu widzenia nie tylko dostępności obiektów wielkopowierzchniowych, ale także ich standardu, kształtu architektonicznego i powiązania z innymi funkcjami usługowymi, których deficyt jest wciąż odczuwalny w wielu gęsto zaludnionych dzielnicach.

Rozwój, struktura przestrzenna i funkcje centrów handlowych w Polsce 265 Wydaje się, że aby podtrzymać popularność śródmieść miast jako ośrodków zakupów i spędzania wolnego czasu istnieją jeszcze w nich rezerwy dla powierzchni handlowych i miejsc/przestrzeni publicznych nowego typu (deptaki, nowoczesne ulice handlowe). Aspiracje miast powinny odnosić się do śmielszych niż dotąd koncepcji urbanistycznych w sferze handlu i usług. Nowoczesne powierzchnie handlowe, jak ma to miejsce w wielu miastach zachodnioeuropejskich, nie muszą oznaczać tylko blaszanych hipermarketów, nisko standardowych pasaży sklepowych i quasi-centrów handlowych. W dużych miastach najszybciej zmienia się model konsumpcji. Jego główne wyznaczniki to wzrost dochodów, zwiększenie się wydatków na konsumpcję dóbr i usług, wzrost wymagań co do oferty handlowej, atmosfery zakupów, formy architektonicznej obiektów handlowych, nie tylko jako miejsc zakupów, ale i spędzania wolnego czasu. Z tego względu w miastach powinny nastać czasy większych wymagań wobec inwestorów, którzy uczynią je atrakcyjnymi i konkurencyjnymi pod względem handlowym, także w wymiarze europejskim. Jednocześnie, w obliczu pogłębiającego się rozwarstwienia społecznego, postępującego starzenia się ludności, a również z myślą o licznej grupie studentów, należy utrzymywać tradycyjne formy handlu osiedlowego i śródmiejskiego, a także rynków, bazarów i targowisk, odpowiadających zróżnicowanym potrzebom rynku konsumentów. Powinno się także tworzyć strefy ochronne ograniczające dostęp wielkopowierzchniowych sklepów do terenów o wysokiej koncentracji małych sklepów. Zachowanie równowagi między handlem nowoczesnym a tradycyjnym stanowi najważniejsze wyzwanie dla rozwoju sieci handlowej polskich miast w najbliższych kilku latach. Handel jako dziedzina usług pierwszego rzędu powinien spełniać oczekiwania ludności zarówno, jeśli chodzi o dostępność placówek handlowych (fizyczną i komunikacyjną), jak i zróżnicowanie oferty handlowej, co do standardu świadczonych usług, cen i asortymentu sprzedawanych towarów. Działalność planistyczna w sferze handlu powinna zatem współgrać z mechanizmami rynkowymi i oczekiwaniami społecznymi mieszkańców. Polityka władz samorządowych wobec handlu może mieć charakter przede wszystkim przestrzenny (wskazywanie obszarów pod działalność handlowo-usługową i warunków ich użytkowania) oraz interwencyjny (wykorzystywanie instrumentów fiskalnych poprzez stosowanie systemu ulg i podatków dla sterowania przestrzennym rozkładem i doborem pożądanych funkcji), z uwzględnieniem potrzeb i oczekiwań inwestorów, przedsiębiorców i handlowców oraz przede wszystkim zainteresowanych grup mieszkańców.

266 Tomasz Kaczmarek LITERATURA Abrudan I.N., Dabija D.C., 2009, The life cycle of shopping centres and possible revitalization strategies, Analele Universitasi din Oradea, seria Stinte Economice. Bejnarowicz K., 2007, Nowe centra handlowe w starej przestrzeni miejskiej Krakowa [w:] Malikowski M., Solecki S. (red.), Przemiany przestrzenne w dużych miastach Polski i Europy Środkowo-Wschodniej, Wydawnictwo Nomos, Kraków. Bywalec C., 2003, Wzrost konsumpcji usług, czyli proces serwicyzacji konsumpcji w Polsce, Wiadomości Statystyczne 2, Warszawa. Ciechomski W., 2010, Koncentracja handlu w Polsce i jej implikacje dla strategii konkurowania przedsiębiorstw handlowych, Wydawnictwo Uniwersytetu Ekonomicznego w Poznaniu, Poznań. Dudek-Mańkowska S., 2006, Funkcje wybranych centrów handlowych w Warszawie [w:] Jażdżewska I. (red.), Nowe przestrzenie w mieście, ich organizacja i funkcje, Wydawnictwo UŁ, Łódź. Dzieciuchowicz J., 2012, Wielkie centrum handlowe w przestrzeni miejskiej i podmiejskiej. Manufaktura w Łodzi i Ptak w Rzgowie, Wydawnictwo UŁ, Łódź. Jałowiecki B., 2010, Metropolie XXI w. [w:] Tucholska A. (red.), Europejskie wyzwania dla Polski i jej regionów, Ministerstwo Rozwoju Regionalnego, Warszawa. Kaczmarek T., 2010, Struktura przestrzenna handlu detalicznego. Od skali globalnej do lokalnej, Bogucki Wydawnictwo Naukowe, Poznań. Kaczmarek T., 2011, Handel detaliczny w rozwoju funkcjonalnym i przestrzennym miast w Polsce [w:] Wdowicka M., Mierzejewska L. (red.), Problemy rozwoju lokalnego i regionalnego na początku XXI w., Biuletyn Instytutu Geografii Społeczno-Ekonomicznej i Gospodarki Przestrzennej UAM 15, Poznań. Kaczmarek T., Szafrański T., 2008, Poziom rozwoju i struktura przestrzenna handlu detalicznego w Poznaniu [w:] Rochminska A. (red.), Theoretical and empirical researches on services during socio-economic changes, Space Society Economy 8, Department of Space Economy and Spatial Planning, University of Łódź. Kuczyński J., Mikołajczyk J., 2007, Wpływ powstania i funkcjonowania Centrum Handlu, Sztuki i Kultury Stary Browar na rozwój społeczno-gospodarczy miasta Poznania [w:] Mikołajczak J. (red.), Zarządzanie usługami w gospodarce rynkowej, Wydawnictwo Naukowe Wyższej Szkoły Handlu i Usług w Poznaniu. Ledwoń S., 2008, Wpływ współczesnych obiektów handlowych na strukturę śródmieść, Praca doktorska wykonana na Wydziale Architektury Politechniki Gdańskiej. Lowry J.R., 1997, The life cycle of shopping centers, Business Horizons 40(1). Mc Goldrick P., Davies (ed.), 1995, International Retailing. Trends and strategies, Pitman Publishing, London. Metelska B., 2012, Stary Browar jako przykład rewitalizacji przestrzeni miejskiej. Centrum handlu sztuki i biznesu Stary Browar (prezentacja power point). Namyślak B., 2006, Rozwój wielkopowierzchniowych obiektów handlowych we Wrocławiu [w:] Jażdżewska I. (red.), Nowe przestrzenie w mieście, ich organizacja i funkcje, Wydawnictwo UŁ, Łódź. Odnowa, przebudowa i rozbudowa. Kierunki rozwoju centrów handlowych w Polsce, 2012, Jones Lang LaSalle.

Rozwój, struktura przestrzenna i funkcje centrów handlowych w Polsce 267 Rochmińska A., 2013, Atrakcyjność łódzkich centrów handlowych oraz zachowania nabywcze i przestrzenne ich klientów, Wydawnictwo UŁ, Łódź. Wiktorowicz J., 2011, Struktura przestrzenno-funkcjonalna wybranych centrów handlowych Poznania na tle rozwoju handlu detalicznego w Polsce, Praca magisterska napisana pod kierunkiem prof. T. Kaczmarka w Instytucie Geografii Społeczno- -Ekonomicznej i Gospodarki Przestrzennej Uniwersytetu im. Adama Mickiewicza w Poznaniu. ABSTRACT The subject of this paper is space-related and functional aspects of the development of Polish shopping malls. In the first part, the article discusses the stages and level of development of shopping centers in Poland. The second part of the article is devoted to the present-day spatial structure of shopping malls and their distribution first of all in biggest cities of the country. Large-lot objects occupy more like 50% of the city's shopping area. The third part of the paper concentrated on the role of the shopping malls in the contemporary live of Polish cities. Larg format retailing plays a significant economic and social role. By generating thousands of jobs, it swells the city budget, satisfies the ever more refined shopping needs of residents, creates new spaces and forms of spending leisure time. Shopping malls leads also to dysfunctions: spatial and social conflicts. The last part of the paper show the possible directions of the development of shopping malls in Poland. KEYWORDS: shopping malls, large format retailing, polish cities, spatial policy towards retailing

FRANCISZEK KŁOSOWSKI Uniwersytet Śląski Wydział Nauk o Ziemi Katedra Geografii Ekonomicznej 3 POBLEMY Z WYKORZYSTANIEM PRACUJĄCYCH JAKO MIERNIKA ROZWOJU USŁUG (PRZYKŁAD WOJEWÓDZTWA ŚLĄSKIEGO) PROBLEMS RELATED TO THE APPLICATION OF THE CATEGORY OF WORKERS AS AN INDICATOR OF SERVICE DEVELOPMENT, ON THE BASIS OF ŚLĄSKIE PROVINCE Artykuł wpłynął do redakcji 24.01.2014 r.; po recenzjach zaakceptowany 18.02.2014 r. KŁOSOWSKI F., 2014, Problemy z wykorzystaniem pracujących jako miernika rozwoju usług (przykład województwa śląskiego) [w:] Klima E. (red.), Ludność, Mieszkalnictwo, Usługi w 70. rocznicę urodzin Profesora Jerzego Dzieciuchowicza. Population, Housing, Services 70 th Anniversary of Professor Jerzy Dzieciuchowicz, Space Society Economy 13, Department of Population and Services Studies, Wydawnictwo Uniwersytetu Łódzkiego, Łódź, s. 269 280. /ISSN 1733-3180/ Dr hab. Franciszek Kłosowski, Uniwersytet Śląski, Katedra Geografii Ekonomicznej, ul. Będzińska 60, 41-200 Sosnowiec; e-mail: franciszek.klosowski@us.edu.pl STRESZCZENIE Celem opracowania jest ukazanie problemów związanych z wykorzystaniem danych o pracujących do badań usług. Zagadnienie to zaprezentowano na przykładzie woje-wództwa śląskiego. Wnioski płynące z opracowania wskazują, że:

270 Franciszek Kłosowski poszczególne rodzaje danych o pracujących badania poprzez firmy, BEAL, czy pochodzące z systemu REGON wykazują znaczące różnice, brak pełnej kompletności danych o pracujących już na poziomie sektorów gospodarczych w ujęciu gmin, niezależnie od tego, na jakie dane zdecydujemy się w analizach, nie gwarantują one uzyskania poprawnych wyników. Dlatego wydaje się, iż konieczne jest, by GUS podjął działania zmierzające do poprawy jakości danych o pracujących, w tym szczególnie rozszerzył dane o pracujących w podmiotach zatrudniających do 9 osób. Pewnym rozwiązaniem (bez zwiększania obciążeń statystycznych pracodawców i kosztów GUS) byłoby powiązanie istniejących już baz gromadzących podobne dane o pracujących, a odnoszące się do ZUS-u, KRUS-u i Urzędów Skarbowych. SŁOWA KLUCZOWE: usługi, pracujący, mierniki, województwo śląskie 3.1. WPROWADZENIE Poprawna analiza każdego zagadnienia wymaga, oprócz spełnienia wielu wymogów związanych z poprawnością metodologiczną i metodyczną, spełnienia jeszcze jednego ważnego kryterium odpowiedniej jakości danych statystycznych. W sytuacji, gdy analizie podlega większy obszar poczynając od poziomu gminy praktycznie brak jest możliwości zebrania danych we własnym zakresie, zatem należy skorzystać z dostępnych materiałów gromadzonych przez powołane do tego instytucje, w naszym przypadku Głównego Urzędu Statystycznego (GUS). Przy analizie problematyki usługowej wykorzystać można wiele różnych materiałów statystycznych publikowanych w rocznikach statystycznych czy dostępnych w Banku Danych Lokalnych (BDL), tym niemniej największą wartość mają te dane, które w sposób porównywalny charakteryzują różne dziedziny wchodzące w skład usług. W przypadku badań geograficznych, w których zasadniczym elementem jest przestrzeń, oprócz wyboru odpowiedniego miernika do analizy, dochodzi jeszcze problem dostępności tego typu danych dla różnych poziomów podziału administracyjnego. O ile sporo materiałów statystycznych uzyskać można dla poziomu krajowego i wojewódzkiego, o tyle znacznie gorzej wygląda to dla podstawowych jednostek administracyjnych, jakimi są gminy. W tym przypadku największe znaczenie mają dane dotyczące: podmiotów gospodarczych, pracujących, ewentualnie zatrudnionych. W przypadku podmiotów gospodarczych wpisanych do rejestru REGON podstawowym problemem jest nie do końca pełna wiarygodność danych, na co

Problemy z wykorzystaniem pracujących jako miernika rozwoju usług 271 zwracali uwagę m.in. E. Nowosielska (2002), P. Śleszyński (2003), J. Parysek (2005), D. Sokołowski (2006), D. Ilnicki (2009) oraz nie zawsze pełne odzwierciedlenie tego co kryje się pod konkretnym podmiotem gospodarczym (Kłosowski 2006). Mimo tych niedoskonałości ich walorem jest to, że są to dane ogólnie dostępne, także na poziomie gminy. Przynajmniej teoretycznie bardziej interesujące do analiz są dane odnoszące się do pracujących czy zatrudnionych. Co prawda w ostatnich latach znacznie, także w usługach, zmienia się rola pracy żywej, która coraz częściej zastępowana jest przez pracę maszyn (np. komputery), tym niemniej jak pisał A. Werwicki (1992, s. 5), zatrudnienie nadal stanowi jedyny obiektywny, porównywalny w czasie i przestrzeni, miernik wyposażenia w usługi. Dlatego celem niniejszego opracowania jest ukazanie problemów związanych z wykorzystaniem danych o pracujących do badań usług. Po wstępnych rozważaniach obejmujących dostępne dane o pracujących, zostaną one w sposób praktyczny przetestowane na przykładzie województwa śląskiego. 3.2. DOSTĘPNE DANE O PRACUJĄCYCH Zasadnicze pytanie dotyczy tego, jakimi danymi o pracujących możemy dysponować? Praktycznie w przypadku tej kategorii danych korzystać można z trzech zasadniczych źródeł: badania poprzez firmy, badania ekonomicznej aktywności ludności BEAL, materiałów o podmiotach gospodarki narodowej zarejestrowanych w systemie REGON. Wszystkie te typy danych posiadają pewne ograniczenia (Sitek i in. 2013). Nie ulega wątpliwości, że podstawowe znaczenie ma tu pierwsze z podanych źródeł. Są to dane ogólnie dostępne na różnych poziomach, publikowane w rocznikach statystycznych czy prezentowane na stronie internetowej GUS w Banku Danych Lokalnych. Dane o pracujących pochodzą z pełnego badania podmiotów gospodarki narodowej zarejestrowanych w systemie REGON, z tym jednak, że pełne dane odnoszą się wyłącznie do poziomu wojewódzkiego. Na poziomach niższych dotyczących powiatów i gmin są one znacznie okrojone. W tym przypadku podstawowym problemem jest brak uwzględnienia pracujących w podmiotach gospodarczych do 9 osób, ale także duchownych, pracujących w gospodarstwach indywidualnych w rolnictwie, fundacjach, stowarzyszeniach i innych organizacjach społecznych, organizacjach pracodawców, samorządu gospodarczego i zawodowego. A zatem, nie oddają one pełnego obrazu rynku pracy. Co prawda dotyczy to także sektora przemysłowego, ale w większym stopniu usług, które wykazują znaczne rozproszenie i dominację mikro-firm. Wystarczy wspomnieć, że w 2012 r. na 3 975 334

272 Franciszek Kłosowski działających w Polsce podmiotów gospodarczych, aż 3 794 489, tj. 95,5% deklarowała zatrudnienie właśnie do 9 pracowników (Zmiany struktury 2013). Z tego względu dostępne dane na poziomie gminnym są znacznie zaniżone. Innym, nie mniej istotnym problemem jest jednak dostępność kompletnych danych o pracujących na poziomie gminnym. Po okresie, kiedy podawano liczbę pracujących w podziale na sektory gospodarcze (rolnictwo, przemysł i usługi), a usługi jeszcze dzielono na usługi rynkowe i nierynkowe, od 2008 r. w rocznikach dane grupowane są na sektory: rolniczy i przemysłowy, natomiast usługi ujmowane są w trzech grupach obejmujących następujące sekcje: G, H, I, J, K, L, pozostałe sekcje. Problem jednak polega na tym, że ze względu na tajemnicę statystyczną, w przypadku wielu gmin brak jest danych o pracujących we wszystkich tych grupach sekcji. Najczęściej brak informacji dotyczy pracujących w grupie reprezentującej sekcje K i L. Niestety, nie jest także możliwe obliczenie pracujących w usługach z wykorzystaniem danych dotyczących rolnictwa i przemysłu, gdyż równocześnie dla gmin, które nie mają pełnych danych o tych trzech grupach sekcji usługowych nie są podawane informacje o pracujących w rolnictwie. Tym samym praktycznie nie jest możliwe uzyskanie z ogólnie dostępnych i bezpłatnych baz danych, pełnych i dokładnych informacji o pracujących w usługach na poziomie gminy. Kolejny sposób pozyskania materiałów statystycznych, tj. badania ekonomicznej aktywności ludności BEAL mają charakter reprezentacyjny i opierają się na danych uzyskanych od ok. 55 tys. wylosowanych gospodarstw domowych. Fakt, iż są to badania reprezentacyjne sprawia, iż możliwe jest ich wykorzystanie jedynie na poziomie krajowym i wojewódzkim. Trudnością jest także porównywalność tych danych z pozyskiwanymi z innych źródeł ze względu na różnice metodologiczne w definiowaniu pojęcia pracującego i bezrobotnego. Zasadnicza różnica metodologiczna polega na tym, że badanie BAEL koncentruje się na fakcie wykonywania lub niewykonywania pracy, zaś poprzez sprawozdawczość podmiotów akcent pada na kwestię formalną posiadania lub nieposiadania pracy. Zaletą tych danych jest zatem zaliczenie do pracujących osób wykonujących pracę w oparciu o coraz powszechniejsze umowy zlecenie lub umowy o dzieło, które w badaniu poprzez przedsiębiorstwa są traktowani jako niepracujący. Trzecim źródłem danych o pracujących są informacje pozyskane z bazy REGON. Zbiór ten obejmuje wszystkie podmioty w układzie gmin z podziałem na wielkość i sekcje PKD. Niestety, są to wyłącznie dane deklaratywne wskazywane na etapie zakładania firmy i dotyczą przewidywanej liczby pracujących. Dalszych zmian stanu zatrudnienia system ten już nie ujmuje,

Problemy z wykorzystaniem pracujących jako miernika rozwoju usług 273 chyba, że podmiot samodzielnie złoży korektę tych danych. Ponadto dane z bazy REGON w niektórych przypadkach (na poziomie sekcji) również mogą być objęte tajemnicą statystyczną i nie zostaną one udostępnione. Innym problemem jest zaliczenie pracujących w miejscu siedziby firmy (miejscu rejestracji podmiotu), dlatego im więcej jest podmiotów o charakterze sieciowym (podmiotów mających oddziały, filie czy zakłady w różnych miejscowościach), tym bardziej dane na poziomie gminnym różnią się od stanu faktycznego. Kolejnym znaczącym ograniczeniem jest to, na co wskazano we wstępie, tj. brak aktualności tych danych, gdyż pewna część firm, mimo iż jest zarejestrowana, w rzeczywistości nie prowadzi działalności. Różne są szacunki odnośnie skali tego zjawiska, niektórzy wskazują, że może to być nawet do 40% zarejestrowanych firm (Nowosielska 2002). Dlatego generalnie baza ta prezentuje zawyżoną liczbę pracujących. Trzeba również zwrócić uwagę na fakt, iż materiały te nie są ogólnie dostępne, pozyskać je można jedynie w trybie zamówień odpłatnych, co znacznie ogranicza możliwość ich wykorzystania w przypadku wielu badań nie dysponujących odpowiednio wysokim budżetem. Tak jak zostało to zasygnalizowane powyżej, chcąc prowadzić badania na poziomie gmin można de facto wykorzystać jedynie bardzo ograniczone dane wykorzystujące badania poprzez firmy i pochodzące z rejestru REGON. Problem staje się większy, gdy chcemy badać usługi znacznie bardziej szczegółowo, tj. na poziomie sekcji, w takiej sytuacji możemy wykorzystać jedynie dane z systemu REGON. Materiały pochodzące z badania poprzez firmy na poziomie sekcji dostępne są jedynie dla województwa. 3.3. PRACUJĄCY WYZNACZENI RÓŻNYMI METODAMI NA PRZYKŁADZIE WOJEWÓDZTWA ŚLĄSKIEGO 3.3.1. PRACUJĄCY OGÓŁEM Biorąc za podstawę ogólną liczbę pracujących w województwie śląskim w 2010 r. (tab. 1) przy wykorzystaniu różnych dostępnych materiałów widać, iż uzyskujemy odmienne dane dotyczące pracujących w województwie i różnice te są znaczące. Najniższa liczba pracujących dotyczy danych GUS (badanie poprzez firmy), które można odnieść do poziomu gmin (kolumna B). Różnica między nimi a tymi uzyskanymi z bazy REGON wynosi aż 703 tys. pracujących, tj. dane te (kolumna B) stanowią tylko 64% danych pozyskanych z REGON-u. Nieco mniejsza różnica, ale nadal znaczna, dotyczy także danych wynikających

274 Franciszek Kłosowski z badań poprzez firmy (kolumna A) a tymi pochodzącymi z systemu REGON. Wynosi ona 352 tys. pracujących, czyli stanowią one 82% danych pochodzących z systemu REGON. Liczba pracujących w województwie śląskim według różnych danych w 2010 r. (w tys.) Badanie poprzez firmy (ogółem) Badanie poprzez firmy (dla poziomu gmin) BAEL REGON A B C D 1 637 1 286 1 863 1 989 Tabela 1 Źródło: materiały GUS, Rocznik Statystyczny Województwa Śląskiego 2011, US, Katowice oraz Województwo Śląskie 2011 Podregiony, Powiaty, Gminy, US, Katowice. Podobna, bo wynosząca 351 tys. pracujących, jest różnica między danymi uzyskanymi z badania firm, ale ujętymi w sposób ogólny (kolumna A) i dla gmin (kolumna B). Odmienność danych prezentowanych w tabeli 1 oraz kolumnach A i B wynika z ich zakresu wyłączeń. W przypadku kolumny B pracujący odnoszą się do faktycznego miejsca pracy i rodzaju działalności bez pracujących w podmiotach gospodarczych do 9 osób oraz duchowieństwa z pracującymi w gospodarstwach indywidualnych w rolnictwie, fundacjach, stowarzyszeniach i innych organizacjach społecznych, organizacjach pracodawców samorządu gospodarczego i zawodowego. Podczas, gdy w pierwszym przypadku (kolumna A) są to wszyscy pracujący w gospodarce narodowej. Najbardziej zbliżone są dane uzyskane z BEAL-u i REGON-u, różnica w tym przypadku wynosi tylko 126 tys. pracujących. 3.3.2. PRACUJĄCY W USŁUGACH W odniesieniu do pracujących w usługach sytuacja jest gorsza. Tutaj różnice są znacznie większe. Różnica między maksymalną wartością liczby pracujących uzyskaną z systemu REGON (kolumna D) a wartością minimalną pochodzącą z badań poprzez firmy dla poziomu gminnego (kolumna B) wynosi aż 518 tys. osób, a zatem dane te stanowią jedynie 57% wartości dla REGON-u (tab. 2).

Problemy z wykorzystaniem pracujących jako miernika rozwoju usług 275 Liczba pracujących w usługach województwa śląskiego według wybranych źródeł w 2010 r. (w tys.) Badanie poprzez firmy (ogółem) Badanie poprzez firmy (dla poziomu gmin) REGON A B D 934,0 672,5 1 190,9 Tabela 2 Źródło: opracowanie własne na podstawie materiałów GUS, Rocznika Statystycznego Województwa Śląskiego 2011, US, Katowice oraz Województwo Śląskie 2011 Podregiony, Powiaty, Gminy, US, Katowice. Także pozostałe warianty różnic są tu większe niż w przypadku danych dotyczących pracujących ogółem. Najlepiej widoczne jest to w poniższym zestawieniu obrazującym stosunek odpowiednich danych dla pracujących ogółem i pracujących w usługach: Pracujący ogółem Pracujący w usługach (B/A)*100 = 79% (B/A)*100 = 72% (A/D)*100 = 82% (A/D)*100 = 78% (B/D)*100 = 65% (B/D)*100 = 57% 3.3.3. PRACUJĄCY WG SEKCJI USŁUG Inną kwestią, którą należy wyjaśnić są ewentualne różnice w obrębie poszczególnych sekcji (tab. 3). Zróżnicowany charakter sekcji może prawdopodobnie sprawić, że i w tym przypadku obserwować będziemy pewne odmienności. Porównując te materiały można zaobserwować, że faktycznie mamy dość duże zróżnicowanie na poziomie sekcji PKD 2007 (tab. 3). Podobnie jak było to z wcześniejszymi charakterystykami, dane statystyczne pochodzące z badania poprzez firmy były niższe niż uzyskane z bazy REGON. W największym stopniu dotyczyło to łączonych trzech sekcji S, T, U, które nie osiągnęły nawet poziomu 50% danych z REGON-u. Biorąc pod uwagę fakt, że średni stosunek tych danych w województwie śląskim wynosił 78%, to w przypadku sześciu sekcji (w tym ukazano także wspólnie ujęte sekcje S, T, U) stosunek ten był niższy, natomiast w siedmiu wyższy od tej średniej. Jednocześnie dwie sekcje H (transport i gospodarka magazynowa) oraz N (ochrona zdrowia i pomoc społeczna) o dziwo charakteryzowały się nawet wyższymi wartościami niż dane z systemu REGON.

276 Franciszek Kłosowski Sekcje Liczba pracujących w usługach województwa śląskiego wg sekcji PKD 2007 w 2010 r. Badanie poprzez firmy ogółem (A) REGON (D) Różnica D A Stosunek (A/D)*100 (w %) G 275 436 380 008 114 572 72 H 93 009 87 864 5 145 106 I 28 623 51 303 22 680 56 J 24 080 26 780 2 700 90 K 37 140 39 952 2 812 93 L 25 842 35 363 9 521 73 M 56 419 86 177 29 758 65 N 63 589 57 368 6 221 111 O 62 590 67 654 5 064 93 P 125 392 154 405 29 013 81 Q 96 637 121 828 25 191 79 R 21 032 31 920 10 888 66 S, T, U 24 191 50 293 26 102 48 Tabela 3 Źródło: opracowanie własne na podstawie materiałów GUS oraz Rocznika Statystycznego Województwa Śląskiego 2011, US, Katowice. Dane te są jednak opracowane dla całego województwa śląskiego, stąd analiza sekcji usług na poziomie gmin możliwa jest jedynie dla danych z REGON-u, chyba, że zadowolimy się danymi o usługach zagregowanych w trzy grupy sekcji. W tym przypadku różnice są znacznie większe, a stosunek tych danych wynosi od 45 do 66% (tab. 4). Tabela 4 Liczba pracujących w usługach województwa śląskiego wg grup sekcji PKD 2007 w 2010 r. Sekcje Badanie poprzez firmy poziom gminny (B) REGON (D) Różnica D B Stosunek (B/D)*100 (w %) G, H, I, J 247 415 545 955 298 540 45 K, L 48 457 75 315 26 858 64 M, N, O, P, Q, R, S, T, U 376 624 569 645 193 021 66 Źródło: opracowanie własne na podstawie materiałów GUS oraz Województwo Śląskie 2011 Podregiony, Powiaty, Gminy, US, Katowice

Problemy z wykorzystaniem pracujących jako miernika rozwoju usług 277 3.3.4. PRACUJĄCY W USŁUGACH NA POZIOMIE GMIN Typowe dla opracowań geograficznych jest ujęcie przestrzenne zjawiska. A zatem, na co można liczyć w przypadku danych o usługach na poziomie gmin. Tutaj problem jest największy, gdyż praktycznie jedynymi danymi, które można wykorzystać do analizy na tym poziomie są materiały pochodzące z bazy REGON (chociaż i tu zdarzają się braki informacji w odniesieniu do sekcji o małej liczebności pracujących) (ryc. 1). Ryc. 1. Pracujący w usługach na 1 000 mieszkańców w województwie śląskim w 2010 r. (dotyczy pracujących w podmiotach gospodarczych zarejestrowanych w systemie REGON) Źródło: opracowanie własne Korzystając z danych pochodzących z badań poprzez firmy, niestety nie uzyskamy pełnego obrazu poziomu rozwoju usług na poziomie gminnym, gdyż dane są niekompletne. Dla 2010 r. udało się uzyskać materiał statystyczny