Szpitalne ogniska epidemiczne w Polsce w 2014 roku Izabela Kucharska Alicja Rychlewska Departamentu Zapobiegania oraz Zwalczania Zakażeń i Chorób Zakaźnych u Ludzi Główny Inspektorat Sanitarny Warszawa 21 września 2015 r.
Wstęp Nadzór nad zakażeniami szpitalnymi oraz występowaniem drobnoustrojów alarmowych to jeden z priorytetów krajowej i unijnej polityki zdrowotnej*, ze względu na szczególne znaczenie dla zdrowia publicznego, bezpieczeństwa pacjentów oraz personelu medycznego. * - Narodowy Program Zdrowia na lata 2007-2015 - Strategia Rozwoju Ochrony Zdrowia w Polsce na lata 2007-2015 - Narodowy Program Ochrony Antybiotyków 2011-2015
Raporty o bieżącej sytuacji epidemiologicznej szpitala Obowiązujące przepisy prawa nakładają na kierowników podmiotów - wykonujących działalność leczniczą z rodzaju świadczenia szpitalne obowiązek przekazywania Państwowemu Inspektorowi Sanitarnemu: Raportu wstępnego - w terminie 24 godzin od powzięcia podejrzenia, lub stwierdzenia wystąpienia ogniska epidemicznego, Raportu końcowego - w terminie 30 dni od daty zakończenia wygaszenia ogniska epidemicznego, Raportu okresowego (obejmującego okres nie dłuższy niż rok kalendarzowy) o zakażeniach szpitalnych i drobnoustrojach alarmowych do dnia 15 lutego następnego roku kalendarzowego. - Art. 14 ust. 1 pkt. 5, 6 ustawy z dnia 5 grudnia 2008 r. o zapobieganiu oraz zwalczaniu zakażeń i chorób zakaźnych u ludzi. (Dz. U. z 2013 r. poz. 947, z późn. zm.) - 5 ust. 2 rozporządzenia MZ z dnia 23 grudnia 2011 r. w sprawie listy czynników alarmowych, rejestrów zakażeń szpitalnych i czynników alarmowych oraz raportów o bieżącej sytuacji epidemiologicznej szpitala (Dz. U. Nr 294, poz. 1741)
Wytyczne Wytycznymi Głównego Inspektora Sanitarnego z dnia 25 września 2014 r. do planowania i działalności Państwowej Inspekcji Sanitarnej w 2015 r. kierownicy Oddziałów Epidemiologii WSSE zostali zobowiązani do przekazania do Głównego Inspektoratu Sanitarnego: Do dnia 17 lutego 2015 r. - raportu o występowaniu ognisk epidemicznych w podmiotach wykonujących działalność leczniczą za rok 2014; Do dnia 24 kwietnia 2015 r. raportu rocznego o zakażeniach szpitalnych i czynnikach alarmowych za rok 2014 r.
Podstawowe definicje Zakażenie szpitalne* - to zakażenie, które wystąpiło w związku z udzieleniem świadczeń zdrowotnych, w przypadku gdy choroba: a) nie pozostawała w momencie udzielania świadczeń zdrowotnych w okresie wylęgania albo b) wystąpiła po udzieleniu świadczeń zdrowotnych, w okresie nie dłuższym niż najdłuższy okres jej wylęgania; Czynnik alarmowy* biologiczny czynnik chorobotwórczy o szczególnej zjadliwości lub oporności; * Na podstawie ustawy z dnia 5 grudnia 2008 r. o zapobieganiu oraz zwalczaniu zakażeń i chorób zakaźnych u ludzi (Dz. U. z 2013 r., poz. 947 z późn. zm.).
Podstawowe definicje Szpitalne ognisko epidemiczne - to wystąpienie co najmniej dwóch powiązanych lub mogących być powiązanymi ze sobą przypadków zakażeń* *Powyższą definicję, należy stosować do celów nadzoru epidemiologicznego
Definicje zakażeń szpitalnych wg decyzji Komisji Europejskiej z 2012 r. Szczegółowe kryteria rozpoznawania zakażeń szpitalnych dla celów nadzoru epidemiologicznego zostały opublikowane w oparciu o opinię naukową Europejskiego Centrum Kontroli Chorób w Sztokholmie (ECDC) w Decyzji wykonawczej Komisji Nr 2012/506/UE z dnia 8 sierpnia 2012 r. zmieniającej decyzję 2002/253/WE ustanawiającą definicje przypadku w celu zgłaszania chorób zakaźnych do sieci wspólnotowej na podstawie decyzji nr 2119/98/WE Parlamentu Europejskiego i Rady.
Definicje zakażeń szpitalnych wg decyzji Komisji Europejskiej z 2012 r. Wymieniona wyżej Decyzja określa definicje poszczególnych rodzajów zakażeń oraz określa kryteria pozwalające na zakwalifikowanie tych zakażeń jako zakażeń szpitalnych.
Analiza danych W 2014 roku zgłoszono do Państwowej Inspekcji Sanitarnej 401 ognisk epidemicznych (394/2013) ze 195 z 943 szpitali w Polsce, co stanowi ogółem 20,6% szpitali. W grupie tej znalazły się szpitale: powiatowe (35%), specjalistyczne (26%), wojewódzkie (16%), kliniczne (11,8%), miejskie (5%), wielospecjalistyczne (2,1%), niepubliczne (2,1%), instytuty (1%), uniwersyteckie (0,5%) uzdrowiska (0,5%).
System jakości 32,3% podmiotów leczniczych posiadało jednocześnie certyfikat system jakości ISO i akredytację CMJ. Łączny udział podmiotów leczniczych posiadających co najmniej jeden certyfikat wynosił 47,2%. W trakcie wdrażania systemu jakości i akredytacji CMJ w okresie sprawozdawczym pozostawały dwa szpitale co stanowi 1%. 19,5% podmiotów leczniczych nie posiadało wdrożonego sytemu jakości lub akredytacji Szpitale, które posiadają system jakości wykazują lepszą organizację i większą efektywność systemu kontroli zakażeń szpitalnych
Odsetek szpitali posiadających system jakości, które zgłosiły ogniska epidemiczne w 2014 roku
Zespół kontroli zakażeń szpitalnych W świetle przepisów ustawy z dnia 5 grudnia 2008 roku o zapobieganiu oraz zwalczaniu zakażeń i chorób zakaźnych u ludzi kierownicy podmiotów leczniczych wykonujących działalność leczniczą w rodzaju świadczenia szpitalne są obowiązani do wdrożenia i zapewnienia funkcjonowania systemu zapobiegania i zwalczania zakażeń szpitalnych obejmującego m.in. powołanie i nadzór nad działalnością zespołu kontroli zakażeń szpitalnych. We wszystkich szpitalach które przekazały raporty o występowaniu ognisk epidemicznych został powołany zespół kontroli zakażeń szpitalnych.
Specjalizacje - lekarze W oparciu o przeprowadzoną analizę nadesłanych danych wynika, iż we wszystkich szpitalach jest powołany lekarz, jako przewodniczący zespołu w tym: 52,8% posiada specjalizację zgodną z rozporządzeniem Ministra Zdrowia z dnia 27 maja 2010 r. w sprawie kwalifikacji członków zespołu kontroli zakażeń szpitalnych (Dz. U. z 2014 r. poz. 746), 42,1% lekarzy posiada inną specjalizację m.in. z anestezjologii, chirurgii ogólnej, chorób wewnętrznych, pediatrii, bez specjalizacji w okresie sprawozdawczym pozostawało 5,1% lekarzy.
Kurs specjalistyczny - lekarze 57% lekarzy ukończyło kurs specjalistyczny w zakresie epidemiologii szpitalnej i posiada świadectwo jego ukończenia, w trakcie odbywania kursu było 4,6 % lekarzy, brak kursu16,9% lekarzy, 21,5% lekarzy twierdziło, iż posiada specjalizację zgodną z ww. rozporządzeniem i nie jest zobowiązana do ukończenia kursu specjalistycznego.
Specjalizacje pielęgniarki/położne specjalizacje w dziedzinach: pielęgniarstwa epidemiologicznego, epidemiologii lub higieny i epidemiologii ukończyło 79,3% pielęgniarek/położnych, w trakcie specjalizacji z pielęgniarstwa epidemiologicznego w okresie sprawozdawczym pozostawało 5,5% pielęgniarek/położnych, innymi specjalizacjami legitymowało się 3,2% pielęgniarek/położnych, nie posiadało specjalizacji 12% pielęgniarek/położnych.
Zatrudnienie pielęgniarek/położnych na jedną pielęgniarkę/położną przypadało 200 łóżek w 75% szpitali więcej niż 200 łóżek przypadało na 1 pielęgniarkę/położną w 25%szpitali
Specjalizacje diagnosta laboratoryjny specjalizację w dziedzinach: mikrobiologii lub mikrobiologii medycznej ukończyło 89,7% diagnostów laboratoryjnych, w trakcie specjalizacji było 2,6% osób, I stopień specjalizacji posiadało 0,5%, specjalizacji nie posiadało 7,2% diagnostów (! 4,6% podmiotów podpisało umowę z firmami zewnętrznymi na świadczenie usług z zakresu diagnostyki mikrobiologicznej)
Zatrudnienie pracowników
Zatrudnienie W 195 szpitalach, które zgłosiły ogniska epidemiczne, zatrudnionych było w pełnym wymiarze godzin pracy: 17,9% lekarzy 36,9% mikrobiologów w większości przypadków funkcje pełnione w zespole kontroli zakażeń były łączone z innymi obowiązkami w szpitalu dotyczyło to w szczególności lekarzy i mikrobiologów, co może być istotnym czynnikiem zmniejszającym efektywność działania zespołu
Zatrudnienie liczba pielęgniarek/położnych zatrudnionych w pełnym wymiarze godzin pracy w podmiotach leczniczych, które zgłosiły ogniska epidemiczne wynosiła 312 na 401 zatrudnionych pielęgniarek /położnych funkcje łączone z innymi obowiązkami pełniło 25 pielęgniarek /położnych (m.in. pielęgniarka naczelna, oddziałowa, kierownik centralnej sterylizatorni) 64 pielęgniarki /położne zatrudnione były na ¼, ½, ¾ etatu a także zatrudnione na umowę zlecenie, umowę cywilnoprawną bądź na kontrakcie
Ogniska epidemiczne W Polsce, w 2014 roku, w zgłoszonych do SS-E 401 ogniskach epidemicznych zakażeń szpitalnych łącznie zachorowało 2978 osób, w tym 162 pracowników medycznych. Głównymi czynnikami etiologicznymi, które wywołały zakażenia wśród personelu były: świerzbowiec, rotawirus oraz adenowirus (zapalenie spojówek).
Liczba ognisk epidemicznych zarejestrowanych w Polsce w latach 2013-2014
Dane z raportów Jak wynika z przedstawionych danych liczba ognisk epidemicznych w 2014 roku w województwie: świętokrzyskim utrzymywała się na tym samym poziomie co w roku 2013. Wyraźny wzrost liczby ognisk epidemicznych odnotowano w województwach: podkarpackim, łódzkim, pomorskim, mazowieckim, opolskim Nieznaczny wzrost odnotowano w województwach: lubelskim, lubuskim, i wielkopolskim Zmniejszyła się natomiast liczba ognisk epidemicznych zgłoszonych do Państwowej Inspekcji Sanitarnej w województwach: zachodniopomorskim, dolnośląskim, kujawsko-pomorskim, małopolskim, podlaskim, śląskim, warmińsko-mazurskim.
Procentowy udział wybranych czynników alarmowych wywołujących ogniska epidemiczne w latach 2013-2014 RSV Wirus grypy AH1 N1 Staphylococcus aureus MSSA Escherichia coli ESBL Adenowirus Ospa wietrzna Wesz głowowa Enterococcus faecium VRE Klebsiella pneumoniae Staphylococcus aureus MRSA Klebsiella pneumoniae NDM Pseudomonas aeruginosa 2013 R 2014 R Wirus grypy typu A Świerzbowiec Acinetobacter baumanii Norowirus Klebsiella pneumoniae ESBL Nieokreslone Rotawirus Clostridium difficile 0,0% 5,0% 10,0% 15,0% 20,0% 25,0% 30,0% 35,0%
Dane z raportów Na podstawie przedstawionych wyżej danych liczbowych można stwierdzić, że C. difficile jest ostatnio najczęstszym czynnikiem alarmowym zgłaszanym w ogniskach epidemicznych zakażeń szpitalnych. W roku 2013 zarejestrowano 112 ognisk epidemicznych C.difficile, co stanowiło 28,4%, zaś w roku 2014 zgłoszone zostały ogniska epidemiczne w liczbie 124 co stanowiło 31% wszystkich zgłoszonych ognisk. Utrzymujący się trend wzrostowy występowania ognisk epidemicznych zakażeń szpitalnych Clostridium difficile oddaje trudności w zapobieganiu szerzenia się tego drobnoustroju wśrodowisku szpitalnym. W 2014 roku ogniska epidemiczne zakażeń szpitalnych Clostridium difficile zostały zgłoszone ze wszystkich województw.
Występowanie ognisk epidemicznych Clostridium difficile w poszczególnych województwach w latach 2011-2014
Województwo suma Liczba pacjentów z Clostridium difficile nabytych do 72 godz. od przyjęcia do szpitala nabytych po 72 godz. od przyjęcia do szpitala Dolnośląskie 778 377 401 Kujawsko-Pomorskie 544 302 242 Lubuskie 118 54 64 Łódzkie 704 363 341 Podkarpackie 966 483 483 Podlaskie 389 266 123 Pomorskie 1427 635 792 Śląskie 1576 662 914 Świętokrzyskie 490 189 301 Zachodniopomorskie 336 114 222 Wielkopolskie 880 345 535 Lubelskie 590 263 327 Małopolskie 1033 475 558 Opolskie 432 184 248 Mazowieckie 3736 1455 2281 Warmińsko-Mazurskie 437 195 242 Razem 14436 6362 8074
Dane z raportów Wśród innych czynników etiologicznych ognisk epidemicznych zakażeń szpitalnych, podobnie jak w poprzednich latach, dominowały wirusy wywołujące ostre zakażenia żołądkowo-jelitowe, a ich udział w łącznej liczbie zgłoszonych ognisk epidemicznych zakażeń szpitalnych zwiększył się z 23,3% w roku 2013 do 28,2% w roku 2014. Zmniejszył się odsetek ognisk epidemicznych zakażeń szpitalnych wywoływanych przez norowirusy - z 5,8% w 2013 roku do 4,2% w 2014 roku, natomiast zwiększył się odsetek zakażeń wywołanych przez rotawirusy z 17,5% w 2013 roku do 24% w 2014 roku.
Dane z raportów W porównaniu z rokiem 2013, w roku 2014 odnotowano zmiany w zakresie występowania czynników wywołujących ogniska epidemiczne zakażeń szpitalnych w podmiotach leczniczych i tak nastąpił: wzrost liczby ognisk epidemicznych wywołanych przez Pseudomonas aeruginosa z 1,8% w roku 2013 do 2,5% w 2014 roku,
Dane z raportów Spadek liczby ognisk wywołanych przez: Staphylococcus aureus MRSA z 2,5% w 2013 r., do 1,3% w 2014, Enterococcus faecium VRE z 2% w 2013 r. do 1,0% w 2014 r., Klebsiella pneumoniae z 1,7% w 2013 r. do 1,0% w 2014 r., Klebsiella pneumoniae ESBL z 9,6% w roku 2013 do 7,0% w 2014 roku, Acinetobacter baumanii z 7,1% w 2013 r. do 6,2% w 2014 r. ogółu zgłoszonych ognisk.
Dane z raportów Osobną grupę stanowią ogniska epidemiczne wywołane przez: Klebsiella pneumoniae NDM-1 - w roku 2013 zgłoszono 1 ognisko co stanowi 0,3%, zaś 2014 zgłoszono 7 ognisk epidemicznych co stanowi 1,7%, ogółu zgłoszonych ognisk. Ogniska te zarejestrowano w podmiotach leczniczych w województwie: lubuskim, wielkopolskim i mazowieckim. Ogółem zakażeniu w tych ogniskach uległy 23 osoby.
Ogniska wg postaci klinicznej zakażenia w 2014 roku
Dane z raportów zakażenia przewodu pokarmowego w 2013 r. stanowiły 52% ogółem zgłoszonych ognisk, natomiast w 2014 r. wskaźnik ten wzrósł do 59,2% w związku ze wzrostem liczby ognisk epidemicznych wywołanych przez Clostridium difficile i Rotawirusy. zakażenia układu oddechowego stanowiły w 2013 roku 20,5% w 2014 r. 11,5% (głównym czynnikiem wywołującym zakażenia układu oddechowego szczególnie u pacjentów poddawanych leczeniu respiratorem były: Acinetobacter baumanii oraz Klebsiella pneumoniae ESBL, wirus grypy A/H1N1 i wirus grypy typu A
Dane z raportów zakażenia miejsca operowanego stanowiły w 2013 r. 6,9%, w 2014 r. 4,5% (czynnikami najczęściej wywołującymi zakażenia miejsca operowanego w 2014 r. były: Klebsiella pneumoniae ESBL, Staphylococcus aureus MRSA, Enterococcus faecium VRE, zakażenia układu moczowego (w 2013 roku 4,1%) w 2014 r. 3,5% (głównym czynnikiem wywołującym zakażenie to Klebsiella pneumoniae ESBL, Pseudomonas aeruginosa, Klebsiella pneumoniae NDM-1)
Dane z raportów posocznica stanowiła w 2013 roku 3,2%, zaś w 2014 roku 2,7% (głównym czynnikiem wywołującym zakażenie to: Klebsiella pneumoniae, Klebsiella pneumoniae NDM-1),
Działalność kontrolna PIS Państwowa Inspekcja Sanitarna przeprowadziła ogółem 55,6% działań kontrolno-represyjnych w podmiotach leczniczych, które zgłosiły ogniska epidemiczne, w tym, w 13% wydano decyzje lub zalecenia.
Działalność kontrolna PIS Zalecenia pokontrolne dotyczyły m.in.: konieczności opracowania procedury postępowania w przypadku Clostridium difficile, dekontaminacji sprzętu medycznego, warunków izolacji pacjenta oraz stosowania sprzętu jednorazowego użycia lub sprzętu wielorazowego dedykowanego dla konkretnego pacjenta, wzmożenie nadzoru nad firmą sprzątającą, zmiany środka dezynfekcyjnego o szerszym spektrum działania.
Działalność kontrolna PIS W przypadku 44,4% zgłoszonych ognisk epidemicznych do Państwowej Inspekcji Sanitarnej nie podjęto działań kontrolnych ze względu na wcześniejsze interwencje w przypadkach zgłoszonych ognisk, bieżącą współpracę z podmiotem, a także dobrze działające zespoły zakażeń szpitalnych.
Akty prawne Sytuację prawną w Polsce w zakresie nadzoru epidemiologicznego nad zakażeniami szpitalnymi i drobnoustrojami alarmowymi regulują: 1) Ustawa z dnia 5 grudnia 2008 r. o zapobieganiu oraz zwalczaniu zakażeń i chorób zakaźnych u ludzi (Dz. U. z 2013 r. poz. 947 z późn. zm.), 2) Rozporządzenie Ministra Zdrowia z dnia 23 grudnia 2011 r. w sprawie listy czynników alarmowych, rejestrów zakażeń szpitalnych i czynników alarmowych oraz raportów o bieżącej sytuacji epidemiologicznej szpitala (Dz. U. Nr 294, poz. 1741), 3) Rozporządzenie Ministra Zdrowia z dnia 27 maja 2010 r. w sprawie kwalifikacji członków zespołu kontroli zakażeń szpitalnych (Dz. U. z 2014 r. poz.746)
Akty prawne 4) Rozporządzenie Ministra Zdrowia z dnia 27 maja 2010 r. w sprawie zakresu, sposobu i częstości prowadzenia kontroli wewnętrznej w obszarze realizacji działań zapobiegających szerzeniu się zakażeń i chorób zakaźnych (Dz. U. Nr 100, poz. 646); 5) Rozporządzenie Ministra Zdrowia z dnia 27 maja 2010 r. w sprawie sposobu dokumentowania realizacji działań zapobiegających szerzeniu się zakażeń i chorób zakaźnych oraz warunków i okresu przechowywania tej dokumentacji (Dz. U. Nr 100, poz. 645 z późn. zm.)
Podsumowanie Jednym z wyzwań dla Zespołów Kontroli Zakażeń Szpitalnych jest właściwe postępowanie z pacjentem w przypadku zakażenia patogenami wielolekoopornymi jak Enterobacteriaceae wytwarzających karbapenemazy typu KPC, MBL lub OXA-48, a także szczepami Klebsiella pneumoniae typu NDM-1
Podsumowanie Ze względu na wzrost liczby przypadków zakażeń czynnikiem alarmowym Clostridium difficile, należy zwracać uwagę na kwestie weryfikacji ww. szczepów, w celu diagnozy obecności szczepów epidemicznych, w zapobieganiu zachorowaniom należy położyć większy nacisk na profilaktykę pierwotną zakażeń, czyli na przeciwdziałanie w rozprzestrzeniania się spor w środowisku szpitalnym.
Dziękuję za uwagę www.gis.gov.pl