Płazy Żabiego Stawu w Załęczańskim Parku Krajobrazowym

PIOTR ZIELIŃSKI 1, AGNIESZKA ŁABĘCKA 2 'Katedra Ekologii i Zoologii Kręgowców, Uniwersytet Łódzki, 90-237Łódź, ul. Banacha 12/16 e-mail: pziel@biol. uni. lodz.pl 297-630 Działoszyn, ul. Ogrodowa 5/2, Płazy Żabiego Stawu w Załęczańskim Parku Krajobrazowym Zanikanie stanowisk występowania płazów zostało odnotowane wszędzie tam, gdzie istniały odpowiednie dane porównawcze (Andren, Nilson 1988, Fog 1988a, Lannoo i in. 1994). W polskim piśmiennictwie herpetologicznym niewiele jest opracowań szczegółowo opisujących herpetofaunę określonych obiektów. Uniemożliwia to precyzyjną dyskusję o kierunku zmian liczebności poszczególnych populacji. Z Żabiego Stawu, który jest pomnikiem przyrody położonym w bezwodnym łuku Warty na terenie Załęczańskiego Parku Krajobrazowego, brak jest informacji o występujących w nim gatunkach płazów. Dlatego też celem pracy jest opisanie batrachofauny Żabiego Stawu oraz poznanie roli, jaką zbiornik ten pełni dla kształtowania się fauny płazów terenów otaczających Zabi Staw. Żabi Staw (51 07'N 18 45'E) jest naturalnym zbiornikiem wody stojącej położonym w pobliżu wsi Bobrowniki, 8 km na zachód od Działoszyna, w Załęczańskim Parku Krajobrazowym, w powiecie pajęczańskim, woj. łódzkie. Zbiornik ten zawieszony jest około 20 m ponad dnem doliny Warty (Papińska, Tołoczko 2002). W otoczeniu Żabiego Stawu znajdują się łąki kośne i pola uprawne. Jedynie od strony drogi Bobrowniki-Ogroble staw graniczy z borem sosnowym. Żabi Staw jest zasilany wyłącznie woda opadową. Powierzchnia zbiornika, w zależności od ilości opadów, waha się od 1 do 2 ha (obserwacje własne). Głębokość zbiornika dochodzi do 1 m. W okresie roztopów i po intensywnych opadach na obrzeżach zbiornika tworzą się liczne płytkie zatoki, rozlewiska i oczka 43

Ryc. 1. Położenie Żabiego Stawu w Załęczańskim Parku Krajobrazowym - Location of the Żabi Staw pond in the Załęcze Landscape Park wodne, w których woda nagrzewa się zdecydowanie szybciej, niż w pozostałej części zbiornika. Zbiornik już w czerwcu prawie całkowicie zarasta grzybieniami północnymi Nymphaea candida. Woda w zbiorniku utrzymuje się przez cały rok. Zupełnie wyjątkowo zdarza się, że zbiornik wysycha prawie zupełnie pod koniec lata, nawet wtedy jednak jego muliste i grząskie dno zachowuje wilgotny charakter (obserwacje własne). Podłoże wnętrza łuku Warty stanowią przepuszczalne skały jurajskie, przykryte piaskami i żwirami fluwioglacjalnymi, pozostawionymi przez lądolód warciański. Zatrzymywanie wód opadowych, które doprowadziło do utworzenia Żabiego Stawu, spowodowane jest obecnością poziomu szarych osadów o frakcji ilastej, na których zatrzymuje się woda (Papińska, Tołoczko 2002). 44

W badanym zbiorniku największy udział mają: grzybienie północne, pałka szerokołistna Typha latifolia, trzcina pospolita Phragmites communis, turzyca zaostrzona Carex gracillis, sit siny Juncus inflexus, sit rozpierzchły Juncus effusus i wełnianka wąskolistna Eńophorum angustifolium. Obserwacje batrachofauny prowadzono w roku 1999, od marca do lipca. W okresie tym zbiornik skontrolowano co najmniej 8 razy, przy czym 3 z kontroli były przeprowadzane podczas ciepłych nocy w maju w godz. 22-24, w celu wykrycia 00 00 i policzenia po głosach godowych gatunków póżnowiosennych, takich jak ropucha zielona, ropucha paskówka, kumak nizinny, rzekotka drzewna i żaba śmieszka. Podczas kontroli zbiornik obchodzono dookoła, a w razie potrzeby penetrowano pas szuwarów. Odnotowywano wszystkie zaobserwowane i usłyszane płazy oraz ślady ich obecności (pakiety skrzeku, sznury jaj ropuch, pojedyncze jaja traszek na przybrzeżnej roślinności). Czas kontroli zbiornika wynosił przynajmniej 60 min. W tym czasie liczono wszystkie widoczne i odzywające się dorosłe płazy. Do obserwacji godujących płazów stosowano lornetkę 7x50. Użycie lornetki było niezbędne, gdyż pozwalało na prowadzenie obserwacji z większej odległości. Szacunkową liczebność godujących żab trawnych, moczarowych i kumaków nizinnych oceniano w pasach o szerokości lom. Liczenia prowadzono dopiero po kilkunastu minutach obecności obserwatora nad zbiornikiem, w wodzie lub w pasie szuwarów, po wznowieniu wydawania głosów godowych przez osobniki tych gatunków. Wodę przy brzegach zbiornika przeczesywano co 2-3 metry siatką czerpakową, głównie w poszukiwaniu traszek. Kontrole dzienne przeprowadzano w godzinach od l l do 16, 0 0 00 kiedy temperatury powietrza są zwykle najwyższe. Uzupełnieniem danych zbieranych w 1999 r. były okazjonalne informacje z lat wcześniejszych oraz z terenów sąsiednich. Do oceny liczebności żab brunatnych nie stosowano liczenia pakietów ich skrzeku, gdyż gody żaby trawnej i moczarowej odbywały się prawie równocześnie, często w tych samych rejonach zbiornika. Uniemożliwiało to zidentyfikowanie i dokładne policzenie pakietów skrzeku żab brunatnych. Wszystkie podane liczebności dotyczą liczby bezpośrednio policzonych osobników. W przypadku ropuchy zielonej, rzekotki drzewnej, kumaka nizinnego i żab brunatnych podane wartości określają liczbę policzonych (wzrokowo lub słuchowo) godujących samców. W odniesieniu do pozostałych gatunków oceny liczebno- 45

Tab. 1. Gatunki płazów stwierdzone w Żabim Stawie, w Załęczańskim Parku Krajobrazowym - Amphibian species recorded in the Żabi Staw in the Załęcze Landscape Park Gatunek Species traszka grzebieniasta Tńturus cństatus traszka zwyczajna Tńturus vulgaris kumak nizinny Bombina bombina grzebiuszka ziemna Pelobates fuscus ropucha szara Bufo bufo rzekotka drzewna Hyla arbórea żaba. trawna Rana temporaria żaba. moczarowa Rana arvalis żaba. jeziorkowa Rana lessonae żaba. wodna Rana kl. esculenta 3 >50 Liczba stwierdzonych osobników Number of individuals found około 400 godujących samców 3 >10 około 80 godujących samców około 650 godujących samców około 700 godujących samców >10 >3 ści dotyczą osobników obu płci. Liczby odłowionych osobników traszek i żab zielonych nie są miarą całkowitej liczby osobników tych taksonów na stanowisku, gdyż nie oceniano ich zagęszczenia w różnych rejonach zbiornika. Oznaczenia przynależności gatunkowej osobników dorosłych, larw i jaj płazów dokonywano przy pomocy opracowań Juszczyka (1987), Bergera (1975) oraz Berninghausena (1997). Wyniki Wykaz stwierdzonych w Żabim Stawie gatunków płazów wraz z szacunkową oceną liczebności zawiera tab. 1. Traszka grzebieniasta Tńturus cństatus - pojedyncze osobniki obserwowano w stawie w maju w roku 1997. 46

Traszka zwyczajna Triturus uulgaris - wielokrotnie odławiana zarówno w samym stawie, jak i w podmoknięciach wokół stawu. Kumak nizinny Bombina bombina - liczenie odzywających się głosem godowym samców przeprowadzono 22.05.1999 r. w godz. od 22.00 do 24.00, podczas ciepłej, bezwietrznej i bezdeszczowej pogody. Samce kumaków odzywały się z wody, z całej powierzchni zbiornika. Łącznie w całym zbiorniku naliczono około 400 odzywających się samców, co daje zagęszczenie wynoszące około 4 samce na 100 m lustra wody. Na uwagę zasługuje fakt, że podczas kontroli dziennej przeprowadzonej przy 2 ciepłej i bezwietrznej pogodzie 24.05.1999 r., czyli zaledwie dwa dni po kontroli nocnej, w całym zbiorniku słyszano zaledwie trzy odzywające się samce kumaka. Pokazuje to jak ważne dla oceny liczebności kumaka nizinnego są kontrole nocne. Grzebiuszka ziemna Pelobates fuscus - 27.03.1999 r. napotkano trzy grzebiuszki przy brzegu zbiornika, w tym jeden osobnik w ampleksus z samcem żaby moczarowej, a drugi w ampleksus z samcem żaby trawnej. Prawdopodobnie gatunek ten rozmnaża się w badanym stawie liczniej, lecz nie udało się uchwycić okresu wydawania głosu godowego, przez co nie była możliwa ocena liczebności godujących grzebiuszek w całym stawie. Ropucha szara Bufo bufo - pojedyncze osobniki odnotowywano przy brzegach zbiornika w ciągu całego okresu prowadzenia obserwacji. Ropucha zielona Bufo uińdis - kontrole dzienne i nocne nie wykazały godowania tego gatunku w Żabim Stawie. Odzywające się głosem godowym samce (5 osobników) odnotowano natomiast 22.05.1999 r. nad rozlewiskami Warty, podczas kontroli nocnej przeprowadzonej w pobliskiej wsi Bobrowniki. Ropucha paskówka Bufo calamita - kontrole dzienne i (przede wszystkim) nocne nie wykazały godowania tego gatunku w Żabim Stawie. Rzekotka drzewna Hyla arborea - liczenie odzywających się głosem godowym samców przeprowadzono 22.05.1999 r. w godz. od 22.00 do 24.00, podczas ciepłej, bezwietrznej i bezdeszczowej pogody. Samce rzekotek odzywały się z wody, ale w bezpośredniej bliskości brzegu. Były one rozmieszczone w miarę równomiernie, przeciętnie 1 samiec na 5 m linii brzegowej. Łącznie w całym zbiorniku naliczono około 80 samców odzywających się głosem godowym. Głosy godowe słyszano jesz- 47

cze na 3 stanowiskach (po kilka odzywających się samców na stanowisku) nad starorzeczami Warty między Bobrownikami a Działoszynem. Żaba trawna Rana temporada - liczenie godujących samców przeprowadzono 22.03.1999 r. w okresie największego nasilenia godów tego gatunku, w godzinach południowych, przy temperaturze powietrza wynoszącej 10 C i wody 3 C. Przy zacienionym brzegu zbiornika, od strony lasu, występowała jeszcze pokrywa lodowa. Żaby trawne godowały w całym szerokim pasie szuwarów przy północnym i wschodnim brzegu stawu oraz w wypłyceniach na obu końcach zbiornika. Godowały nawet w zupełnie pozbawionych roślinności kałużach w odpływowej części zbiornika. Łącznie w całym zbiorniku odnotowano występowanie około 650 godujących samców żaby trawnej. Żaba moczarowa Rana arvalis - liczenie godujących samców przeprowadzono, podobnie jak w przypadku żaby trawnej, 22.03.1999 r. Żaby moczarowe godowały w szerokim pasie szuwarów przy północnym i wschodnim brzegu Żabiego Stawu. Nie odnotowano obecności godujących osobników tego gatunku w strefie otwartego lustra wody oraz w wypłyceniach wokół zbiornika, w których to wypłyceniach godowały żaby trawne. Łącznie w całym zbiorniku naliczono około 700 godujących samców żaby moczarowej. Żaba jeziorkowa Rana lessonae - wielokrotnie obserwowany i odławiany gatunek, zarówno w samym stawie, jak i w podmoknięciach wokół stawu. Żaba wodna Rana ki escalenta - kilkukrotnie schwytano żaby wodne przy brzegu stawu. Żaba śmieszka Rana ńdibunda - kontrole dzienne i nocne nie wykazały obecności tego gatunku w Żabim Stawie. W powyższym wykazie celowo umieszczona takie gatunki jak ropucha zielona, ropucha paskówka i żaba śmieszka, dla zaznaczenia, że gatunków tych nie odnaleziono w Żabim Stawie, mimo poszukiwań (kontrole nocne) nastawionych na ich wykrycie. Można zatem stwierdzić z dużą dozą prawdopodobieństwa, że gatunki te nie godują w Żabim Stawie. 48

Dyskusja W Żabim Stawie stwierdzono występowanie 10 taksonów płazów na 13 występujących w Polsce środkowej (Zieliński i in. w druku). Kumak nizinny jest gatunkiem występującym zwykle nielicznie na poszczególnych stanowiskach (Juszczyk i in. 1988, Rybacki, Berger 1997, Hoffman, Szymura 1998, Najbar 1999). Jedynie lokalnie, na stawach rybnych, gatunek ten może osiągać wyższe liczebności (Rychła i inn. 2002). W Polsce środkowej jest to jeszcze gatunek często spotykany (Sosnowski 1997, Zieliński i in. w druku). Jednak po odwodnieniu w latach osiemdziesiątych torfowisk nad Bzurą (obserwacje własne), wyraźnie spadła jego liczebność na tamtym obszarze. Żabi Staw jest już zatem jednym z niewielu miejsc w Polsce środkowej bardzo licznego występowania tego gatunku. W zbiorniku tym kumakowi sprzyja zapewne: stałość zbiornika, doświetlenie lustra wody oraz bogata roślinność wodna. Żabi Staw okazał się być mało atrakcyjnym miejscem do rozrodu dla ropuch. Być może wynika to z tego, że ropucha zielona i paskówka, jako gatunki pionierskie (Juszczyk 1987, Rybacki, Berger 1997), zwykle do rozrodu wybierają małe i efemeryczne zbiorniki wodne, często zupełnie nowe i pozbawione roślinności, podczas gdy Żabi Staw jest zbiornikiem trwałym, stosunkowo dużym i zarastającym roślinnością wodną. Z ropuch krajowych jedynie ropucha szara preferuje duże i trwałe zbiorniki wodne, jednak nawet ten gatunek unika zbiorników zarośniętych roślinnością wodną (Juszczyk 1987). Niewielka atrakcyjność Żabiego Stawu dla ropuchy szarej, zielonej i paskówki może zatem wynikać z silnego zarastania stawu grzybieniami północnymi już pod koniec wiosny. Zaskakująco licznie goduje w Żabim Stawie rzekotka drzewna, tym bardziej, że w otoczeniu stawu dominują łąki i pola uprawne, brak jest natomiast liściastych drzew i krzewów, których obecność sprzyja występowaniu tego gatunku (Juszczyk 1987). W wieku krajach Europy Zachodniej liczebność rzekotki drzewnej szybko spada (Fog 1988b, Stumpel 1997). W Polsce środkowej jest to jeszcze gatunek często spotykany (Zieliński i in. w druku), choć wynika to przede wszystkim z istnienia w Polsce środkowej dużej liczby zarastających stawów rybnych, w których gatunek ten znajduje dogodne warunki do godów. Warte podkreślenia jest to, że na jednym stanowisku zwykle odnotowuje się kilka-kilkanaście samców rzekotek (Jusz- 49

czyk i in. 1988, P. Zieliński - obs. własne), podczas gdy w Żabim Stawie stwierdzono ich około 80, co najlepiej świadczy o atrakcyjności tego zbiornika dla rzekotek drzewnej. W lasach Mikołowsko-Piotrowickich (Świerad, Kucharczyk 1980), w Spalskim Parku Krajobrazowym (Sosnowski 1997), w Parku Krajobrazowym im. Gen. D. Chłapowskiego oraz w zbiornikach powyrobiskowych w Łuku Mużakowskim (Rybacki, Berger 1997, Najbar 1999) gatunek ten spotykano nielicznie. W badanym stawie żaba trawna i moczarowa należą do zdecydowanie najliczniej występujących płazów. Wynika to zapewne z otwartego charakteru terenów otaczających Żabi Staw. Poza tym również w dalszym sąsiedztwie badanego zbiornika znajdują się podmokłe łąki położone nad Wartą, gdzie licznie żerują żaby brunatne. Zwraca uwagę odmienność batrachofauny Żabiego Stawu od fauny płazów torfowisk nad Słudwią (Zieliński, Klimkowski 2003). Nad Słudwią rzekotka drzewna nie występowała wcale, a kumak nizinny odnotowywany był bardzo nielicznie. Jedynie żaba moczarowa osiągała wysokie liczebności i częstości występowania zarówno w Żabim Stawie, jak i na torfowiskach nad Słudwią (Zieliński, Klimkowski 2003). Z powyższych obserwacji wynika, że Żabi Staw odgrywa bardzo ważną rolę dla rozrodu płazów Załęczańskiego Parku Krajobrazowego. Szczególnie licznie rozmnażają się tu takie gatunki jak: traszka zwyczajna, kumak nizinny, rzekotka drzewna oraz żaba moczarowa i trawna. Jednak jedynie traszka zwyczajna i żaby brunatne pospolicie występują na nizinach całej Polski. Kumak nizinny i rzekotka drzewna są już daleko rzadsze. Zatem znaczenie Żabiego Stawu dla batrachofauny Załęczańskiego Parku Krajobrazowego wynika przede wszystkim z bardzo licznego rozmnażania się w tym zbiorniku kumaka nizinnego i rzekotki drzewnej. 50

SUMMARY Amphibians of the Zabi Staw pond in the Zalecze Landscape Park From March 1999 to July 1999 a survey of amphibians was conducted at the Zabi Staw (SPO^N 18 45'E) - an isolated and shallow (1 m depth) pond (1 ha surface), situated in the interior drainage area of the Warta River bend, central Poland. The surrounding area was occupied by hay-growing meadows and arable land. In June 1999 the pond was almost completely overgrown with water plants, mainly Nymphaea Candida. The reservoir was investigated eight times a year and at least three checks were done during warm nights in May. Adult anurans were detected both visually and aurally. The following species were recorded (Tab. 1): great crested newt Triturus cristatus, smooth newt Triturus vulgaris, fire-bellied toad Bombina bombina, spadefoot Pelobates fuscus, common toad Bufo bufo, tree frog Hyla arborea, common frog Rana temporaria, moor frog Rana arvalis, pool frog Rana lessonae and edible frog Rana kl. esculenta. The moor frog (about 700 calling males), common frog (about 650 calling males), fire bellied toad (about 400 calling males) and the tree frog (about 80 calling males) were the most abundant species and the great crested newt was the most rare one. The results of this study indicate great importance of the Zabi Staw for the breeding of the firebellied toad, tree frog and the brown frog. PIŚMIENNICTWO Andren C, Nilson G. 1988. Reintroduction of the fire-bellied toad Bombina bombina in Scania, south Sweden. Memoranda Soc. Fauna Flora Fennica 64: 100. Berger L. 1975. Gady i płazy, Reptilia et Amphibia. Fauna słodkowodna Polski, z. 4, PWN, Warszawa-Poznań. Berninghausen F. 1997. Welche Kaulquappe ist das? NABU Landesverband Nidersachsen e.v. Fog K. 1988a. Reinvestigation of1300 amphibian localities recorded in the 1940s. Mamoranda Soc. Fauna Flora Fennnica 64: 134-135. Fog K. 1988b. The causes of the decline of Hyla arborea on Bornholm. Memoranda Soc. Fauna Flora Fennica 64: 136-138. Hoffman S., Szymura J. 1998. Rozmieszczenie kumaków, Bombina Oken, 1816 w Polsce. Przegl. Zool. 42: 171-185. 51

Juszczyk W. 1987. Płazy i gady krajowe. 1.1-3 PWN, Warszawa. Juszczyk W., Zakrzewski M., Zamachowski W., Zysk A. 1988. Płazy i gady w Niecce Nidziańskiej. Studia Ośrodka Dokumentacji Fi-, zjograficznej, 16: 93-111. Lannoo M. J. Lang K., Waltz T., Phillips G. S. 1994. An altered amphibian assemblage: Dickinson County, Iowa, 70 years after Frank Blanchard's survey. Am. Midi. Nat., 131: 311-319. Najbar B. 1999. Płazy w zbiornikach powyrobiskowych pojezierza antropogenicznego" w Łuku Mużakowskim. Chrońmy Przyr. Ojcz. 55, 5: 54-67. Papińska E., Tołoczko W. 2002. Walory abiotyczne Załęczańskiego Parku Krajobrazowego. W: Kurowski K., Witosławski P. (red.). Funkcjonowanie parków krajobrazowych. Katedra Geobotaniki i Ekologii Roślin. Wyd. Uniwersytetu Łódzkiego (w druku). Rybacki M., Berger L. 1997. Płazy Parku Krajobrazowego im. gen. D. Chłapowskiego. Biuletyn Parków Krajobrazowych Wielkopolski, 2(4): 22-40. Rychła A., Frąckowiak P., Szustka K. 2002. Płazy i gady Przemkowskiego Parku Krajobrazowego. Chrońmy Przyr. Ojcz. 58, 4: 37-51. Sosnowski J. 1997. Płazy Spalskiego Parku Krajobrazowego. Kulon 2: 57-62. Stumpel A. 1997. Hyla arborea. W: Gasc J.-P., Cabela A., Crnobrnja-Isailovic J., Dolmen D., Grossenbacher K., Haffner P., Lescure J., Martens H., Martinez Rica J.P., Maurin H., Oliveira M.E., Sofianidou T.S., Veith M., & Zuiderwijk A. (red.). Atlas of Amphibians and Reptiles in Europe. Societas Europaea Herpetologica & Muséum National d'histoire Naturelle (IEGB/SPN). Paris. Świerad J., Kucharczyk W. 1980. Aktualny stan środowisk lęgowych lasów Mikołówsko-Piotrowickich. Archiwum Ochrony Środowiska 3-4: 195-201. Zieliński P., Klimkowski A. 2003. Herpetofauna doliny Słudwi. Chrońmy Przyr. Ojcz. 59, 1: 43-55. Zieliński P., Hejduk J. Markowski J., Wojciechowski Z., Wężyk M., Dymitrowicz J., Nejman M. (w druku). Herpetologiczne obserwacje z Polski środkowej. Acta Univ. Lodz., Folia Biol, et Oecol.