Kolektor ściekowy pułapką dla płazów

Transkrypt

1 BARTŁOMIEJ NAJBAR 1, MAGDALENA SALEJ 1, EWA SZUSZKIEWICZ 2 1 Wydział Inżynierii Lądowej i Środowiska, Uniwersytet Zielonogórski, Zielona Góra, ul. Szafrana 2 b.najbar@iis.uz.zgora.pl 2 Wydział Ochrony Środowiska Urzędu Miasta Zielona Góra, Zielona Góra, ul. Podgórna 22 eszuszkiewicz@go2.pl Kolektor ściekowy pułapką dla płazów 74 Wstęp O niemal 5-kilometrowej długości otwartym kanale doprowadzającym ścieki ogólnospławne z Zielonej Góry do miejskiej oczyszczalni ścieków w Łężycy jako o potencjalnym zagrożeniu dla lokalnej fauny donosili Najbar i in. (2005a). W jego otoczeniu wykazali oni występowanie w latach kilkunastu gatunków zwierząt podlegających w Polsce ochronie prawnej i wyrazili przypuszczenie, że jedną z grup, która w płynących ściekach mogła ponosić znaczące straty, były płazy. W 2006 r. przeprowadzono badania mające na celu wykazanie, czy faktycznie przedstawiciele lokalnych populacji tej grupy zwierząt stają się ofiarami pułapki, jaką jest kolektor ściekowy. Teren, metoda i okres badań Opisywany obiekt zlokalizowany jest na północny-zachód od Zielonej Góry, tuż za granicami administracyjnymi miasta (ryc. 1). Krótką charakterystykę jego wybranych technicznych parametrów oraz otaczającego go terenu przedstawili Najbar i in. (2005a). Kolektor stanowi ciągłą barierę ekologiczną o poten-

2 Ryc. 1. Północno-zachodnia część Zielonej Góry; lokalizacja kolektora ścieków: a granica miasta Zielonej Góry, b granica gminy Zielona Góra, c drogi krajowe i drogi wojewódzkie, d drogi gruntowe, e kolej, f tereny zabudowane, g lasy, h wody, i kolektor ścieków, j miejsce odłowów. Fig. 1. North-western part of the municipal area of Zielona Góra with location of the sewage drain: a boundaries of city Zielona Góra, b boundaries of commune Zielona Góra, c national and voivodship roads, d other roads, e railway, f buildings areas, g forests, h waters, i sewage drain, j location on which amphibians were caught. 75

3 76 Ryc. 2. Kolektor ściekowy w środkowej części biegu, w okresie niskiego poziomu ścieków. Fig. 2. The middle course of the sewage drain in the period of low flow of sewage.

4 cjalnie dużym negatywnym oddziaływaniu. Ma betonowe strome brzegi (ryc. 2) i budowle przelewowe, zwiększające szybkość przepływu ścieków. Dla stwierdzenia obecności płazów w ściekach i ułatwienia im ich opuszczenia, posłużono się rynną zbudowaną z trzech desek 2,5 m długości i cm szerokości (ryc. 3). Tylna część rynny była zanurzona w ściekach i przy niej umocowano gałęzie, które miały umożliwić podpływającym zwierzętom przytrzymanie się i wyjście na deski. Przednia część wystawała ponad powierzchnię ścieków i przy jej końcu umieszczono 10-litrowy pojemnik, do którego wpadały płazy. Pojemnik zaopatrzono w wewnętrzny kołnierz uniemożliwiający wydostanie się zwierząt po jego ścianach. Stosunkowo wysokie boczne ściany rynny także uniemożliwiały wydostawanie się zwierząt poza jej obręb. Całość przymocowano do brzegu kanału uwzględniając częste zmiany poziomu ścieków. Urządzenie zostało ulokowane na końcu otwartego kanału (ryc. 1), tj. przed kratami zbierającymi największe zanieczyszczenia dopływające do oczyszczalni, gdzie ze względu na rozszerzenie koryta ścieki płyną nieco wolniej. Urządzenie pozostawiono w kanale od 1.03 do r. Co 3 5 dni oczyszczano gałęzie z nieczystości. Zawartość pojemnika sprawdzano co 1 2 dni. Odłowione zwierzęta po oznaczeniu wypuszczano do naturalnych zbiorników wodnych oddalonych 2 3 km od kanału. Wyniki Pierwsze płazy w pojemniku stwierdzono r., zaś ostatnie r. Łącznie w tym okresie odłowiono 666 osobników należących do 5 gatunków. Dominowały ropuchy szare Bufo bufo, których schwytano 534 osobniki (80,2%), mniej licznie były łowione żaby trawne Rana temporaria 51 (7,6%), ropuchy zielone Bufo viridis 46 (6,9%), traszki zwyczajne Triturus vulgaris 22 (3,3%) i żaby wodne Rana kl. esculenta 13 (2%). Największą liczbę okazów (197 szt.; 29,6%) odłowiono w lipcu i były to niemal wyłącznie młodociane osobniki ropuchy 77

5 78 Ryc. 3. Schemat umiejscowienia w kanale urządzenia do odłowu płazów. Fig. 3. Installation of a device used for collecting amphibians in the sewage drain.

6 A B C D E F Ryc. 4. Liczba schwytanych płazów w okresie badań. A E poszczególne gatunki. Fig. 4. The number of amphibians caught during the research period. A E particular species. 79

7 szarej (194 szt.). Pozostałe gatunki chwytano głównie w chłodniejszych miesiącach tj. kwietniu, maju i wrześniu (ryc. 4). Dyskusja Na terenie Zielonej Góry stwierdzono występowanie 11 gatunków płazów (Najbar i in. 2005b), a w latach w bezpośrednim otoczeniu kolektora ściekowego znaleziono 3 z nich (Najbar i in. 2005a). Były to: ropucha szara, ropucha zielona i żaba trawna. Wyniki odłowów przeprowadzonych w 2006 r. wykazały obecność kolejnych gatunków, tj. traszki zwyczajnej i żaby wodnej, stosunkowo często spotykanych w innych peryferycznych rejonach aglomeracji. Płazy te znajdują siedliska w otoczeniu kolektora (nieużytki, lasy sosnowe i mieszane, potok Gęśnik) i trafiają do kanału migrując. Liczba płazów, które trafiły do ścieków była duża, a należy zakładać, że udało się odłowić tylko część z nich. Trudno jednak spekulować, jaka to mogła być część. Obiekt ten jednak można uznać za poważną barierę, wręcz pułapkę uniemożliwiającą, bądź utrudniającą swobodne przemieszczanie się płazów, w której zapewne część z nich ginie. Kompleks oczyszczalni został oddany do użytku w grudniu 1998 r. tym samym liczba zwierząt, które od tego czasu mogły trafić do ścieków może wynosić parę tysięcy osobników. Obserwacje wskazują, iż prawdopodobnie największe straty płazy ponoszą tu przy wysokich stanach ścieków, wówczas gdy turbulencje przy budowlach przelewowych są największe i prędkość przepływu w kanale osiąga, a nawet przekracza 2 3 m/s. Gdy ścieki mają bardzo niski poziom i płyną z prędkością 0,5 1 m/s, niektórym osobnikom, głównie dorosłym ropuchom i żabom wodnym, udaje się zaczepić o nierówności betonowego podłoża i wydostać na zewnątrz. Jednak mimo częstej obecności nad kanałem zaobserwowano tylko 19 takich przypadków. Innym, nie mniej istotnym aspektem omawianego zagadnienia jest zwiększona śmiertelność płazów (zapewne wywołana zatruciem ściekami lub doznanym stresem), na co wskazuje los 46 osobników (42 ropuchy szare, 2 ropuchy zielone i 2 żaby wodne), 80

8 które mimo opuszczenia kolektora zdechły po 1 3 godzinach. Na tej podstawie można wnosić, iż część płazów, którym udaje się opuścić kolektor, po krótkim czasie ginie. Szczególnie duże straty mają miejsce w okresie opuszczania naturalnych zbiorników przez młodociane osobniki i rozprzestrzeniania się ich w środowisku lądowym. Przeprowadzone badania nie pozwoliły określić, jaka liczba płazów ma kontakt ze ściekami dopiero w obrębie badanego odcinka. Przypuszczalnie większość z nich dostaje się do ścieków w obrębie otwartej części kolektora. Część zwierząt dopływa tu zapewne także z podziemnych odgałęzień miejskiej kanalizacji, dokąd trafiają wpadając do studzienek kanalizacyjnych i systemów odwadniających na obszarze miasta. Niezabezpieczone kolektory ściekowe, otwarte oczyszczalnie ścieków, osadniki, studzienki kanalizacyjne, piaskowniki i inne budowle oraz urządzenia oczyszczające ścieki bądź odwadniające obszary zurbanizowane i otoczenie szlaków komunikacyjnych stanowią zagrożenie dla płazów w środowisku antropogenicznym. W polskiej literaturze herpetologicznej sporadycznie pojawiają się informacje na temat takich zagrożeń (Przystalski, Willma 2000, Kasprzak, Tomaszewski 2002). Badania przeprowadzone w zachodniej Europie wskazują na potencjalne lub faktyczne ponoszenie przez lokalne populacje płazów dużych strat m.in. z takich powodów, jak wspomniane powyżej (Kaplan 1983, 1985, 1986, 1989, Krummenacher 1985, Gerloff 1989). Często są tam jednak stosowane odpowiednie zabezpieczenia (Glandt i in. 2003), niekiedy bardzo proste (Bender 2003), mające za zadanie minimalizowanie strat wśród płazów i umożliwienie im egzystencji w tak niekorzystnych warunkach. W przypadku badanego kolektora ścieków najlepszym sposobem zabezpieczenia byłoby przykrycie go betonowymi płytami przysypanymi ziemią. Poza wyeliminowaniem problemu dostawania się płazów do kolektora, innymi korzyściami wynikającymi z realizacji takiego przedsięwzięcia byłoby ograniczenie nielegalnego zrzutu ścieków, emitowania odoru i schładzania ścieków w okresie jesienno-zimowym, co ma ujemny wpływ na skuteczność ich oczyszczania (Najbar i in. 2005a). 81

9 SUMMARY Sewage drain as a trap for amphibians In the period between March and November 2006 a total of 666 individuals of 5 species were collected in an open, almost 5-km long sewage drain in Zielona Góra (western Poland; N, E) with the application of a wooden slipway enabling the animals to get out from the sewage. Most abundant was common toad Bufo bufo (L.) (80.2%). Remaining species included: common frog Rana temporaria L. (7.6%), green toad Bufo viridis Laur. (6.9%), smooth newt Triturus vulgaris (L.) (3.3%) and edible frog Rana kl. esculenta L. (2%). The drain seems to be a serious barrier for amphibians limiting movement within their habitats and may pose an additional threat to their populations. PIŚMIENNICTWO Bender B Bordsteinabsenkungen und Schutzgitter unter Gullydeckeln als Massnahmen für den Amphibienschutz. W: Glandt D., Schneeweiss N., Geiger A., Kronshage A. (red.). Beiträge zum Technischen Amphibienschutz. Zeitschrift für Feldherpetologie, Suppl. 2: Gerloff W Frischwassergewinnungsanlage als mögliche Ursache für Verluste bei lokalen Amphibienbeständen. Feldherpetologie, 1989: 41. Glandt D., Schneeweiss N., Geiger A., Kronshage A. (red.) Beiträge zum Technischen Amphibienschutz. Zeitschrift für Feldherpetologie, Suppl. 2. Kaplan H Kläranlagen als Todesfalle. Nationalpark 41: Kaplan H Kläranlagen Fallen für Amphibien. Wasserwirtschaft, 75 (7/8): 355. Kaplan H Kläranlagen Todesfallen für Amphibien. Praxis der Naturwissenschaften 35 (2): Kaplan H Kläranlagen tödliche Fallen für Amphibien. Schriftenreiche des Bayerischen Landesamtes für Umweltschutz, 95: Kasprzak K., Tomaszewski M Pułapki antropogeniczne jako zagrożenie lokalnej herpetofauny i źródło informacji o niej. 82

10 W: Zamachowski W. (red.). Biologia płazów i gadów ochrona herpetofauny. VI Ogólnopolska Konferencja Herpetologiczna. Kraków, VI 2002: Krummenacher E Amphibientod im Abwassersystem. Kommunal Magazin 10: 95. Najbar B., Rejowski J., Szuszkiewicz E. 2005a. Oddziaływanie kanału ścieków w rejonie Zielonej Góry na lokalną faunę. Chrońmy Przyr. Ojcz. 61 (5): Najbar B., Szuszkiewicz E., Pietruszka T. 2005b. Płazy Zielonej Góry i zanikanie ich siedlisk w granicach administracyjnych miasta w latach Przegl. Zool. 49 (3 4): Przystalski A., Willma B Wpływ konstrukcji autostrad na płazy. W: Zamachowski W. (red.). Biologia płazów i gadów. V Ogólnopolska Konferencja Herpetologiczna. Kraków, VI 2000: