Monitoring występowania i migracji. płazów i gadów. na odcinku Świecko Nowy Tomyśl

Transkrypt

1 Monitoring występowania i migracji płazów i gadów na odcinku Świecko Nowy Tomyśl (km ) w województwie lubuskim i województwie wielkopolskim raport końcowy dr Mariusz Rybacki Poznań 2010

2 Spis treści 1. Cel i zakres opracowania Charakterystyka terenu badań Charakterystyka krajowych gatunków płazów i gadów Metodyka badań Wyniki badań i ich analiza Fauna płazów i gadów A2 na tle Polski Frekwencja gatunki pospolite i rzadkie Liczebność płazów i gadów Najważniejsze miejsca rozrodu płazów Trasy migracji płazów i gadów Zagrożenia populacji płazów i gadów Problem ochrony zbiornika na km Ocena skuteczności zastosowanych w projekcie zabezpieczeń i działań minimalizujących Zalecenia ochrony płazów i gadów w fazie realizacji inwestycji opracowane na podstawie monitoringu Propozycje kompensacji Wskazania do monitoring w okresie eksploatacyjnym Literatura A. Dokumentacja kartograficzna A. Dokumentacja fotograficzna Załącznik 1 - Wykaz zbiorników retencyjnych i infiltracyjnych Załącznik 2 - Zasady budowy zbiorników kompensacyjnych dla płazów przy A

3 1. Cel i zakres opracowania Celem opracowania było wykonanie monitoringu występowania płazów i gadów oraz wyznaczenie ich szlaków migracji w czasie wędrówek wiosennych i jesiennych na odcinku autostrady A-2 Świecko Nowy Tomyśl (km ) w województwie lubuskim i wielkopolskim. W ramach opracowania zaplanowano następujące zadania: 1. określenie składu gatunkowego płazów i gadów występujących na badanym terenie, 2. inwentaryzację miejsc rozrodu płazów na trasie inwestycji z podaniem liczebności populacji rozrodczych w zbiornikach, 3. wskazanie zbiorników, które zostaną zasypane, 4. określenie liczby migrujących płazów i gadów, 5. określenie szlaków migracji płazów i gadów z podziałem na gatunki, 6. określenie najważniejszych zagrożeń populacji płazów i gadów, 7. ocenę skuteczności zastosowanych w projekcie zabezpieczeń, 8. zaprojektowanie w razie konieczności i możliwości technicznych - dodatkowych działań minimalizujących lub - w przypadku braku możliwości technicznych - zaprojektowanie działań kompensacyjnych. 9. wskazanie lokalizacji zbiorników zastępczych oraz sposobu ich zagospodarowania. 2. Charakterystyka terenu badań Teren inwestycji rozciąga się na długości 105 km od Świecka w woj. lubuskim do Nowego Tomyśla w woj. wielkopolskim. Trasa autostrady w znacznej części (80%) przebiega przez tereny leśne. Największe kompleksy rozciągają się pomiędzy Świeckiem i Boczowem (21 km), Pniowem i Korytami (10 km), Korytami i Gronowem (7 km), Lubrzą i Myszęcinem (14 km) oraz Rogozińcem i Nowym Tomyślem (21 km). Ze względu na tak duży udział terenów leśnych obszary wokół inwestycji są bardzo słabo zagospodarowane, zarówno pod względem przemysłowym, jak i rolniczym. Dlatego teren ten jest tak cenny przyrodniczo. O jego wartości świadczy fakt utworzenia tu 7 ostoi NATURA A2 przecina pięć z nich na odcinku około 8 km: - Rynnę Jezior Rzepińskich (km 11-12) - Ujście Ilanki (km 17-18) - Buczyny Łagowsko-Sulęcińskie (km 46-48) - Dolinę Leniwej Obry (km 75-80) - Jeziora Pszczewskie i Dolinę Obry (km 91-92). Kolejna ostoja styka się z A2 - Dolina Ilanki (km 33-35), a jedna położona jest w odległości 2 4 km (Nietoperek - km 63-67). Dodatkowo A2 przecina tereny Łagowskiego i Pszczewskiego Parku Krajobrazowego oraz rozległy obszar chronionego krajobrazu 2

4 województwa lubuskiego. Teren inwestycji przecina kilka rzek, z których najważniejsze są (licząc od zachodu): Ilanka (Rzepin), Pliszka i Łagowa (Poźrzadło), Łagowa (Gronów), Paklica (Lubrza), Obra (Lutol Mokry) i Czarna Woda (Nowy Tomyśl). W bezpośrednim sąsiedztwie A2 (do kilkuset metrów od PDA) położonych jest 7 jezior: Jez. Popienko, Jez. Bledzewskie i Jez. Długie (koło Rzepina), Jez. Bobrze (Poźrzadło), Jez. Lubrza (Lubrza), Jez. Paklicko (Jordanowo) i Jez. Lutol (Lutol Mokry). W pasie szerokości 250 m od PDA znajduje się również kilkadziesiąt mniejszych zbiorników wodnych, które są głównym miejscem rozrodu większości gatunków płazów. 3. Charakterystyka krajowych gatunków płazów i gadów W Polsce żyje 18 gatunków płazów i 9 gatunków gadów. Wszystkie są objęte ochroną gatunkową (Głowaciński 2003). 1. Płazy Traszka grzebieniasta Traszka grzebieniasta jest największą traszką krajową (długość do 15 cm), blisko 2- krotnie większą od pozostałych gatunków. Jest najbardziej wybredna w wyborze środowiska rozrodczego i w przeciwieństwie do innych traszek goduje zazwyczaj w zbiornikach głębszych, z bujną roślinnością. Traszka ta prowadzi najbardziej skryty tryb życia, jej zaloty odbywają się na dnie i w miejscach zakrytych, dlatego trudno ją zauważyć. Na lądzie żyje w środowiskach wilgotnych i zacienionych, z bujną roślinnością. Z reguły jest kilkakrotnie mniej liczna od traszki zwyczajnej. Gatunek występuje w całej nizinnej i wyżynnej części kraju, jednak rzadko tworzy liczne populacje. Jest zaliczana do najszybciej zanikających płazów Europy. Wpisana do Polskiej Czerwonej Księgi Zwierząt i oraz II i IV Załącznika Dyrektywy Siedliskowej (Rybacki i Maciantowicz 2006). Traszka zwyczajna Jest mało wybredna w wyborze zbiornika rozrodczego. Goduje w stawach płytkich i głębszych, z ubogą lub bogatą roślinnością. Jest to gatunek, który rozmnaża się nawet w stawach położonych w śródmieściu dużych miast (np. w stawach parkowych i przeciwpożarowych). Zamieszkuje lasy, pola, łąki, ogrody, parki miejskie. Gatunek nizinny i wyżynny. Kumak nizinny. Jest, obok żab zielonych, płazem najbardziej związanym ze środowiskiem wodnym. Zamieszkuje zbiorniki różnej wielkości, z bogatą roślinnością przybrzeżną, w których również goduje. Można go spotkać w różnych środowiskach, również w wioskach i na obrzeżach miast. Z reguły jest gatunkiem nielicznym, jednak lokalnie, w sprzyjających warunkach ekologicznych, może występować dość licznie. Żyje w nizinnej części Polski do wysokości 300 m.n.p.m. Wpisany na Polską Czerwoną Listę 3

5 Zwierząt oraz do II i IV Załącznika DS. Jest zaliczany do najszybciej zanikających płazów Europy (Rybacki i Maciantowicz 2006). Grzebiuszka ziemna. Większą część życia spędza zagrzebana w ziemi i poza okresem godowym można ją spotkać tylko nocą, gdy wychodzi na polowanie. Jej kijanki osiągają długość cm. Grzebiuszka występuje głównie na polach i w ogrodach, na glebach lekkich, w których może się łatwo zagrzebać. Występuje w nizinnej części Polski do wysokości 500 m.n.p.m. Została wpisana do IV Załącznika DS. Ropucha szara. Największy (do 13 cm) i jeden z najpospolitszych płazów Polski. Goduje najczęściej w zbiornikach większych i głębszych, z bujną roślinnością. Najczęściej ginie w czasie przechodzenia przez ruchliwe szosy, gdyż jest powolna i liczna. Żyje w zróżnicowanych biotopach: w lasach, na polach i łąkach, w ogrodach. Występuje w całej Polsce. Ropucha zielona. Preferuje zbiorniki płytkie, dobrze nasłonecznione, z ubogą roślinnością lub zupełnie jej pozbawione. Jest gatunkiem bardziej ciepłolubnym niż inne płazy, zamieszkującym tereny otwarte i suche: pola, ogrody, łąki, żwirownie, wydmy. Jest to najbardziej synantropijny płaz krajowy, często spotykany na terenach zabudowanych, także w śródmieściach dużych miast. Samce ropuchy zielonej wydają bardzo donośny głos, który jest słyszalny z odległości 1-2 km. Występuje w całej nizinnej i wyżynnej części kraju. Została wpisana do IV Załącznika DS. Rzekotka drzewna. Jedyny płaz krajowy, który dzięki specjalnym przylgom na końcach palców doskonale wspina się na krzewy i drzewa. Rzekotka żyje w niskich zaroślach, lasach liściastych, niekiedy również w parkach i ogrodach. Ze względu na zielone ubarwienie ochronne łatwiej można ją usłyszeć niż zobaczyć. Samce tego gatunku w okresie godowym wydają bardzo donośny terkoczący głos, dobrze słyszalny nawet z odległości 2 km. Występuje w całej nizinnej Polsce, ale nie jest gatunkiem licznym. Wpisana do IV Załącznika DS. Żaby zielone: żaba wodna, jeziorkowa i śmieszka. Żaby wodne i jeziorkowe zaliczane są do grupy żab zielonych i należą do najpospolitszych płazów Polski. Zasiedlają większość zbiorników słodkowodnych. Tworzą najczęściej populacje mieszane, w których osobniki obu gatunków krzyżują się swobodnie ze sobą. Płazy te prawie całe aktywne życie spędzają w wodzie. Żaba jeziorkowa, która zimuje na lądzie preferuje zbiorniki małe, płytkie, często okresowe, natomiast żaba wodna, zimująca w wodzie lub na lądzie, preferuje stawy większe i głębsze. Żaba śmieszka jest, obok ropuchy szarej, naszym największym płazem bezogonowym - osiąga długość cm. Również należy do grup żab zielonych, pomimo, że jest brązowa, jednak zamieszkuje rzeki oraz zbiorniki duże, głębokie i dobrze natlenione, w których zimuje. Żaba wodna i jeziorkowa to pospolite płazy nizin i wyżyn, natomiast śmieszka żyje tylko na nizinach. Żaba jeziorkowa została wpisana do IV Załącznika DS. (Rybacki i Berger 1994, 2003). 4

6 Żaby brunatne: żaba trawna i moczarowa. Należą do najpospolitszych i najliczniejszych płazów krajowych. Żaba trawna zamieszkuje siedliska o bardzo zróżnicowanym spektrum ekologicznym. Składa jaja praktycznie we wszystkich zbiornikach wodnych, jednak - jako płaz wczesnowiosenny - najczęściej w miejscach płytkich, szybko nagrzewających się. Gatunek ten przystępuje do godów już w drugiej połowie marca. Żaba moczarowa przystępuje do godów zaraz po żabie trawnej, ale składa jaja w miejscach bardziej osłoniętych, z bujną roślinnością szuwarową. Można ja łatwo rozpoznać w okresie godowym, gdyż jej samce wybarwiają się na niebiesko. Żaba trawna występuje od Bałtyku do Tatr, natomiast żaba moczarowa jest gatunkiem nizinnym. Żaba moczarowa została wpisana do IV Załącznika DS. 2. Gady Jaszczurka zwinka. Najpospolitszy i najliczniejszy gad żyjący w Polsce. Zasiedla tereny suche: skraje lasów, nieużytki, zbocza. Jaja składa w ziemi. Odżywia się głównie owadami i innymi bezkręgowcami. Wpisana do IV Załącznika DS. Jaszczurka żyworodna. W przeciwieństwie do jaszczurki zwinki unika miejsc silnie nasłonecznionych i często można ją spotkać w miejscach wilgotnych, także w pobliżu zbiorników. Spłoszona może zanurkować i schować się pod wodą. Występuje w całej Polsce, dochodzi aż do Tatr Padalec zwyczajny. Jedyna krajowa jaszczurka beznoga, osiąga długość cm. Należy do gadów o najmniejszych wymaganiach termicznych - żyje często w miejscach zacienionych i wilgotnych, można go spotkać również na suchych zboczach z obfitą roślinnością. W przeciwieństwie do innych gadów jest aktywny głównie o zmierzchu i w nocy, natomiast dzień spędza z reguły w kryjówkach (pod kamieniami, kłodami) i rzadko wygrzewa się na słońcu. Skryty tryb życia bardzo utrudnia określenie jego rozmieszczenia i liczebności. Pospolity w całym kraju. Zaskroniec zwyczajny. Jest najpospolitszym wężem, występującym na terenie całego kraju. Wyjątkowo może osiągać długość 150 cm, Jest to jedyny obok żółwia błotnego krajowy gad związany ze środowiskiem wodnym. Występuje na obrzeżach zbiorników śródlądowych, doskonale pływa. Jednak można go również spotkać w wilgotnych lasach, na łąkach. Jego główna bazą pokarmową tworzą płazy, rzadziej małe ryby. Żmija zygzakowata. Jedyny jadowity wąż żyjący w Polsce. Jej jad nie jest zbyt silny, ale w niektórych przypadkach może spowodować śmierć. Jest wężem średniej wielkości (50-70 cm). Żyje zarówno w miejscach suchych, dobrze nasłonecznionych, jak również na terenach bardziej wilgotnych, a nawet podmokłych (na torfowiskach). Na jej pokarm składają się przede wszystkim gryzonie. Cała Polska, nieliczna. 5

7 4. Metodyka badań Prace inwentaryzacyjne prowadzono w 2010 r., od drugiej połowy marca do połowy listopada. W przypadku płazów obiektem badań były przede wszystkim ich miejsca rozrodu, czyli różne typy zbiorników wodnych. W przypadku gadów badano różne siedliska: suche i dobrze nasłonecznione oraz wilgotne, w tym obrzeża zbiorników. Ich stanowiska miały zwykle charakter liniowy skraje lasów, nieużytków i pól. Dodatkowo prowadzono obserwacje na trasach migracji płazów i gadów przecinających teren A2. Badaniami objęto 25 stanowisk, na których - w większości - znajdowały się pojedyncze zbiorniki, ale w niektórych przypadkach było ich 2, 3, a nawet 8. Łączna liczba monitorowanych zbiorników wyniosła 50 (Ryc. 1-10). Dodatkowo kontrolowano wytypowane odcinki A2, na których oczekiwano wzmożonej migracji płazów i gadów. Dokładna lokalizacja szlaków migracji odbywała się na podstawie obserwacji i liczenia osobników głównie o zmierzchu i w nocy, szczególnie w miejscach, gdzie zostały zainstalowane ogrodzenia uniemożliwiające płazom wejście na teren budowy. Migracje badano wiosną - od końca marca do końca maja oraz jesienią od połowy wrześnie do końca października. Lokalizacja zbiorników wodnych została ustalona na podstawie analizy wielu źródeł. Wykorzystano w tym celu: mapy topograficzne w skali 1: i 1: oraz ortofotomapy ( i Dzięki ortofotomapom można było określić aktualny stan zbiornika (np. stopień jego zarośnięcia), zaktualizować jego położenie w terenie (istnieje czy jest zasypany lub wysechł) oraz zlokalizować nowe zbiorniki, które powstały w ostatnich latach i dlatego nie ma ich na mapach topograficznych. Dodatkowo, podczas prac terenowych, wyszukiwano nowe zbiorniki nieuwidocznione na żadnych mapach. Zlokalizowane zbiorniki wodne otrzymały robocze numery w celu ułatwienia prowadzenia prac terenowych. Zasada numeracji była następująca: numer zbiornika odpowiadał kilometrowi A2, na którym znajdował sie zbiornik (w pasie do 250 m z każdej strony od granicy PDA), dodatkowo uzupełniano go o literę L lub P odpowiadającej stronie A2, np. nr 5L oznacza zbiornik na 5. kilometrze, po lewej stronie A2. Dla każdego zbiornika sporządzano dokumentację fotograficzną i opis fizjograficzny (charakter otoczenia zbiornika). Obecność i liczebność płazów określano w zbiornikach na podstawie bezpośrednich obserwacji, nocnego liczenia głosów godowych samców oraz wyszukiwania jaj i larw traszek wśród roślinności wodnej. W przypadku żab brunatnych - moczarowej i trawnej - liczono pakiety skrzeku, przyjmując, że jedna samica składa jeden pakiet, a stosunek płci wynosi 1:1 (Juszczyk 1987). W przypadku braku aktywności głosowej samców płazów w czasie nocnych kontroli, stosowano ich stymulację, używając nagrań głosów osobników tego samego gatunku, odtwarzanych z magnetofonu. 6

8 W przeciwieństwie do płazów, rejestracja gadów ma bardziej przypadkowy charakter, a ich obserwacje można prowadzić w różnych miesiącach. Gady były wyszukiwane przede wszystkim w siedliskach odpowiednich dla poszczególnych gatunków: suchych i dobrze nasłonecznionych (np. jaszczurka zwinka) oraz bardziej wilgotnych (np. zaskroniec). Liczebność gadów, które w przeciwieństwie do płazów żyją w rozproszeniu i nie tworzą dużych skupisk w okresie rozrodu, jest bardzo trudna do ustalenia bez długotrwałych badań i cechowania osobników. Dlatego określano tylko ich liczebność względną procentowy udział osobników danego gatunku wśród wszystkich zaobserwowanych gadów. Liczebność poszczególnych gatunków określono w następujących klasach liczebności: - kilka osobników (oznaczenie +) płazów i gadów (1) płazów (2) - ponad 100 płazów (3) - ponad 1000 płazów (@). 5. Wyniki badań i ich analiza 5.1. Fauna płazów i gadów A2 na tle Polski Na terenie badań znaleziono 12 gatunków płazów: 1. Traszka grzebieniasta (Triturus cristatus) (skrót w tabelach Tc) 2. Traszka zwyczajna (Triturus vulgaris) (Tv) 3. Kumak nizinny (Bombina bombina) (Bo) 4. Grzebiuszka ziemna (Pelobates fuscus) (Pf) 5. Ropucha szara (Bufo bufo) (Bb) 6. Ropucha zielona (Bufo viridis) (Bv) 7. Rzekotka drzewna (Hyla arborea) (Ha) 8. Żaba jeziorkowa (Rana lessonae) (Rl) 9. Żaba wodna (Rana esculenta) (Re) 10. Żaba śmieszka (Rana ridibunda) (Rr) 11. Żaba trawna (Rana temporaria) (Rt) 12. Żaba moczarowa (Rana arvalis) (Ra) Znaleziono również 5 gatunków gadów: 1. Jaszczurka zwinka (Lacerta agilis)(la) 2. Jaszczurka żyworodna (Zootoca vivipara) (Zv) 3. Padalec zwyczajny (Anguis fragilis) (Af) 4. Zaskroniec zwyczajny (Natrix natrix) (Nn) 5. Żmija zygzakowata (Vipera berus) (Vb) 7

9 W nizinnej części Polski występuje 13 płazów. Na badanym terenie nie stwierdzono jedynie ropuchy pasków (Bufo calamita), która należy do rzadszych płazów w Polsce. Nie można jednak wykluczyć, że gatunek ten żyje w pobliżu A2. Na terenie woj. lubuskiego znanych jest kilkanaście stanowisk tej ropuchy (Profus 2003). Na liście gatunków gadów brakuje bardzo rzadkiego żółwia błotnego (Emys orbicularis) i rzadkiego gniewosza plamistego (Coronella austriaca). Obydwa gatunki znajdują się w Polskiej Czerwonej Księdze Zwierząt i w Dyrektywie Siedliskowej (żółw II załącznik a gniewosz IV) (Głowaciński 2003). Pomimo rzadkości tych gatunków nie można wykluczyć, że występują w sąsiedztwie A2. W 2002 r. jednego żółwia obserwowano w Ilance koło Rzepina, niedaleko drogi nr 2 i linii kolejowej. Duża populacja tego gatunku żyje przy ujściu Ilanki do Odry, koło Słubic (Najbar 2001). Z kolei stanowiska gniewosza są znane z kilku miejsc w województwie lubuskim, m.in. z Pszczewskiego Parku Krajobrazowego (Najbar 2006, Szpotkowski i Rybacki 2008) Frekwencja gatunki pospolite i rzadkie Do najpospolitszych płazów A2, występujących na największej liczbie stanowisk, należały (Tab. 1): żaba moczarowa 96% wszystkich stanowisk, traszka grzebieniasta 77% żaba wodna i traszka zwyczajna - 73% ropucha szara 64%. Te gatunki można uznać za pospolite w terenie budowy A2 i w jej sąsiedztwie. Najrzadszym płazem była ropucha zielona, którą znaleziono tylko na 2 stanowiskach (8%). Bardzo interesująco wygląda kwestia występowania na A2 płazów z II Załącznika Dyrektywy Siedliskowej: traszki grzebieniastej i kumaka nizinnego. Szczególnie warto zwrócić uwagę na bardzo dużą częstość występowania traszki grzebieniastej (77%). W literaturze krajowej i zagranicznej nie znaleziono tak wysokiej frekwencji. Na kilku obszarach w Polsce, gdzie prowadzono badania płazów w wielu zbiornikach, jej frekwencja wahała się od 12% do 58% (Rybacki i Maciantowicz 2006). Kumak nizinny - drugi gatunek z II Załącznika DS. jest średnio pospolity (50% stanowisk). Na 9 stanowiskach te gatunki występowały wspólnie, co świadczy o dużej wartości przyrodniczej tych zbiorników. Wśród gadów większość gatunków zarejestrowano na ponad 50% badanych stanowisk. Najczęściej spotykano jaszczurkę zwinkę (75%) i jaszczurkę żyworodną (60%). Najrzadszy gatunek żmiję zygzakowata znaleziono tylko z jednym stanowisku (km 89). 8

10 Tabela 1. Płazy i gady stwierdzone w odległości do 250 m od autostrady A2. oraz ich status gatunkowy. Objaśnienia: pospolity, ++ - średnio pospolity, + - rzadki Lp Nazwa gatunkowa PŁAZY Traszka grzebieniasta Traszka zwyczajna Kumak nizinny Grzebiuszka ziemna Ropucha szara Ropucha zielona Rzekotka drzewna Żaba wodna Żaba śmieszka Żaba jeziorkowa Żaba trawna Żaba moczarowa GADY Jaszczurka zwinka Jaszczurka żyworodna Padalec zwyczajny Zaskroniec zwyczajny Żmija zygzakowata Triturus cristatus Triturus vulgaris Bombina bombina Pelobates fuscus Bufo bufo Bufo viridis Hyla arborea Rana esculenta Rana ridibunda Rana lessonae Rana temporaria Rana arvalis Lacerta agilis Zootoca vivipara Anguis fragilis Natrix natrix Vipera berus Liczba stanowisk (26) (20) Częstość występowania (%) Status gatunku Liczebność płazów i gadów Najliczniej obserwowano żaby moczarowe, ropuchy szare i traszki grzebieniaste. W stawie 61P koło Lubrzy (w PDA) znaleziono ponad 2000 traszek grzebieniastych, w tym ponad 1000 osobników dorosłych. Liczebność najliczniejszej znanej krajowej populacji nie przekraczała 300 osobników. Niestety, ze względu na groźbę zasypania tego stawu część traszek trzeba było przenieść do innych miejsc. Na podstawie danych z literatury można stwierdzić, że jest to obecnie najliczniejsza populacja tego gatunku w Europie. Na stanowisku 79pas koło Wilenka (dwa nieistniejące już zbiorniki w PDA) rozmnażało się ponad 2000 ropuch szarych, które wróciły tam wiosną. Najwięcej populacji, których liczebność przekraczała 100 osobników, tworzyły żaby moczarowe (5 stanowisk) i ropuchy szare (4 stanowiska) (Tab. 2). Największa populacja żaby moczarowej liczyła osobników (stanowisko 38L). Liczebność gadów była bardziej wyrównana. Poza rzadką żmiją (znaleziono 2), obserwowano po kilka lub kilkanaście osobników pozostałych gatunków (Tab. 3). 9

11 Tabela 2. Rozmieszczenie i liczebność płazów. Numery stanowisk odpowiadają numerom na mapach (ryc. 1-10) Lp Nr stanowiska Typ zbiornika Tc Tv Bo Pf Bb Bv Ha Re Rr Rl Rt Ra 1 5L bagno P* jezioro L jezioro L bagno L jezioro P stawy (8) pas stawy (3) P stawy (2) P rów L (pas) bagno L staw L stawy (3) L* jezioro P* staw L* staw L stawy rybne pas stawy (6) P L mokradła (2) pas* stawy (2) L ols L staw LP* ols pas stawy (4) L ols LP bagno (2) liczba stanowisk z liczebnością > 100 osobników Oznaczenia gatunków: Tc traszka grzebieniasta (Triturus cristatus), Tv traszka zwyczajna (T. vulgaris), Bo kumak nizinny (Bombina bombina), Pf grzebiuszka ziemna (Pelobates fuscus), Bb (Bufo bufo), Bv ropucha zielona (Bufo viridis), Ha rzekotka drzewna (Hyla arborea), Re żaba wodna (Rana esculenta), Rr żaba śmieszka (R. ridibunda), Rl żaba jeziorowa (R. lessonae), Rt - żaba trawna (R. temporaria), Ra - żaba moczarowa (R. arvalis). Liczebność gatunków: + - kilka osobników, , , 3 ponad ponad pas oznacza zbiorniki znajdujące się w pasie A2 obecnie zasypane. Gwiazdką oznaczono stanowiska na terenie ostoi NATURA

12 Tabela 3. Rozmieszczenie i liczebność gadów. Numery stanowisk odpowiadają numerom na mapach (ryc. 1-10) Lp Nr stanowiska lub km A2 Typ zbiornika lub biotop lądowy La Lv Af Nn Vb 1 5L bagno P* jezioro L jezioro L bagno L jezioro P stawy (8) km skraj lasu P stawy (2) P rów L (pas) bagno L* jezioro km skraj lasu km teren podmokły P staw skraj lasu pas stawy (2) L ols L staw pas stawy (4) L ols LP bagno (2) + liczba stanowisk z liczebnością > 10 osobników Oznaczenia gatunków: Zv jaszczurka żyworodna (Zootoca vivipara), La jaszczurka zwinka (Lacerta agilis), Af padalec zwyczajny (Anguis fragilis), Nn zaskroniec zwyczajny (Natrix natrix), Vb - żmija zygzakowata (Vipera berus). Liczebność gatunków: + - kilka osobników, Gwiazdką oznaczono stanowiska na terenie ostoi NATURA Na terenie ostoi NATURA 2000, które sąsiadują z A2, fauna płazów i gadów nie odbiega od fauny na innych stanowiskach (Tab. 2, 3 i 4). Najliczniej płazy zasiedlają dwa stanowiska naturowe: Jez. Bobrze (km 46 - Buczyny Łagowsko-Sulechowskie) ponad 1000 osobników oraz stawy koło Wilenka 79pas, gdzie przed rozpoczęciem budowy żyła najliczniejsza populacja ropuchy szarej (ponad 2000). 11

13 Tabela 4. Występowanie płazów i gadów na terenie ostoi NATURA 2000 Ostoja NATURA 2000 Rynna Jezior Rzepińskich km Dolina Ilanki km Buczyny Łagowsko- Sulechowskie km Dolina Leniwej Obry km Jeziora Pszczewskie i Dolina Obry Siedlisko Tc Tv Bo Pf Bb Re Rt Ra La Lv Af Nn jezioro, las las jezioro, stawy, las stawy, łąki stawy, las Objaśnienia jak w tab. 2 i Najważniejsze miejsca rozrodu płazów Na podstawie liczby zaobserwowanych osobników (ponad 100) zlokalizowano 16 najcenniejszych miejsc rozrodu płazów (Tab. 5). Dwa z nich (79pas i 92-93pas) znajdowały się w pasie autostrady i zostały zasypane na początku 2010 r. Pomimo tego płazy wróciły tu w kwietniu Uratowano je i przeniesiono do innych zbiorników. Kolejnym miejscem rozrodu, które zostało częściowo zniszczone w czasie budowy jest stanowisko 61P. Prawdopodobnie ważnym miejscem rozrodu płazów było stanowisko 60pas, gdzie w 2009 r. znajdowało się 6 zbiorników różnej wielkości. Jednak tempo prowadzenia prac na budowie uniemożliwiło przeprowadzenie obserwacji na tym stanowisku w okresie wiosennym. Należy zaznaczyć, że we wszystkich miejscach, gdzie zostały zasypane zbiorniki, wykonawca A2 podjął zakrojone na szeroką skalę działania minimalizujące. Przewidując możliwość powrotu płazów do dawnych miejsc rozrodu teren wokół nich został zabezpieczony systemem ogrodzeń i pułapek łownych. Były to ogrodzenia dodatkowe, 12

14 które nie zostały zaplanowane w raporcie oddziaływania na środowisko i decyzjach środowiskowych. Tabela 5. Najcenniejsze miejsca rozrodu płazów na terenie budowy A2 i w jej sąsiedztwie A2 Nr Szacunkowa (minimalna) Lp Typ zbiornika stanowiska liczebność wszystkich płazów 1 5L bagno ponad P Jezioro Popienko ponad L Jezioro Bledzewskie ponad L mokradło ponad L Jezioro Długie ponad P stawy polne ponad P stawy wiejskie (2) ponad L bagno leśne ponad L stawy (3) ponad L Jezioro Bobrze ponad P staw ponad P staw ponad pas 2 stawy na łące pas A2 obecnie zasypane ponad L staw leśny ponad pas 4 stawy leśne pas A2 obecnie zasypane ponad LP bagno leśne ponad Trasy migracji płazów i gadów W czasie wiosennych migracji płazów (marzec maj) zlokalizowano 16 ważnych tras migracji tych zwierząt krzyżujących się z A2, na których ich liczba wynosiła ponad 20 osobników na 100 m szerokości korytarza migracyjnego (Tab. 6). Najwięcej płazów wędrowało w tych miejscach, gdzie znaleziono najliczniejsze populacje: stanowisko 61P (km 61), 79pas (km79). Kontrola migracji przeprowadzona jesienią wykazała, że także na dwóch innych odcinkach płazy wędrowały licznie: na km 57 i 64 (Tab. 6). Tym samym liczba ważnych tras migracji płazów przecinająca A2 wyniosła

15 W okresie migracji wiosennych odnotowano ogółem ponad płazów, a jesienią ponad Wiosną wędrowały prawie wyłącznie płazy dorosłe, natomiast jesienią większość migrujących płazów (50-60%) to osobniki młode, które przeobraziły się w tym roku z kijanek. Jesienią najliczniej obserwowano ropuchy szare (ponad 1000), traszki grzebieniaste i żaby wodne (ponad 200). Tabela 6. Najważniejsze szlaki migracji wiosennych płazów (ponad 20 osobników na 100 m odcinka A2) Lp Km Stanowisko Liczba osobników na 100 m odcinka Dominujący gatunek wiosna jesień do >20 11P do >20 >20 ropucha szara 15L do L >50 grzebiuszka ziemna żaba moczarowa do pas >20 traszka zwyczajna traszka grzebieniasta do >20 30P do >20 38L do >20 >200 ropucha szara 46L+46P do >20 >50 ropucha szara traszka zwyczajna do >30 ropucha szara do pas >20 >20 żaba wodna kumak nizinny do P >1000 >80 traszka grzebieniasta ropucha szara kumak nizinny do >40 ropucha szara do pas do L do pas do pas do L LP >500 >80 ropucha szara >100 ropucha szara >20 >20 ropucha szara traszka grzebieniasta >20 >20 >80 ropucha szara traszka grzebieniasta 14

16 Gady najliczniej wędrowały na tych samych odcinkach co płazy. Najwięcej znaleziono ich na km (ponad 200) i (100), gdzie dominowały jaszczurki żyworodne i zaskrońce. Liczne gady znaleziono również na odcinku km (ponad 50). Przeważały tu jaszczurki zwinki i zaskrońce. 6. Zagrożenia populacji płazów i gadów Wśród najistotniejszych zagrożeń, które zidentyfikowano w trakcie prac monitoringowych jest brak miejsc rozrodu płazów na tych stanowiskach, które zostały zniszczone w trakcie budowy. Dotyczy to szczególnie stanowiska 79pas (bardzo liczna populacja ropuchy szarej) i 92-93pas (liczna populacja ropuchy szarej i traszki grzebieniastej). Oprócz tego kilka innych zbiorników znajduje się na skraju PDA i zostaną one częściowo przekształcone lub zasypane. Zagrożenie to jest szczególnie istotne w przypadku 4 zbiorników, w których fauna płazów jest liczna: 5L, 18L, 38L ( osobników) i wyjątkowo liczna 61P (ponad 5000!). W pobliżu zbiorników 5L i 38L zbudowano w odległości kilku kilkunastu metrów - zbiorniki retencyjne, których obecność stanowi istotne zagrożenie dla płazów ( zwabiają one płazy do składania jaja w skażonej wodzie, dodatkowo woda ta może okresowo zalewać pobliski zbiornik naturalny). Zbiornik 38L został zasypany w około 30% w wyniku rozbudowy zbiornika retencyjnego. Wszystkie zbiorniki retencyjne, które zbudowano wzdłuż A2 są potencjalnie dużym zagrożeniem dla płazów, dlatego należy dokładnie przeanalizować ich rozmieszczenie i zastosować niezbędne formy ich ochrony (patrz rozdział 9). Okresowy zbiorniki 18L utworzył się w wyniku spiętrzenia wody w małej rzece Rzepince. Jest to teren bagnisty, w którym poziom wody ulega silnym wahaniom. Ze względu na rozległe prace budowlane jego obszar uległ silnemu przekształceniu. Wpływ budowy na żyjące tu płazy można będzie ocenić dopiero wiosną 2011 r. Dodatkowo można wyróżnić grupę kolejnych zagrożonych zbiorników, które znajdują się tak blisko PDA, że ich częściowa degradacja jest bardzo prawdopodobna np. w wyniku skażenia wodami spływowymi z A2. Dotyczy to zbiorników: 25P, 36P, 61L-pas, 89L, 92LP, 94L i 102LP. Problemy ochrony zbiornika 61P zostaną omówione w kolejnym rozdziale. W przypadku gadów znacznie trudniej jest określić zagrożenia ich populacji. Kluczową kwestią w ich ochronie jest skuteczne odgrodzenie tych zwierząt od jezdni A2. Biorąc jednak pod uwagę duże rozproszenie w jakim one żyją (praktycznie wzdłuż całej autostrady), ochroną należy objąć przede wszystkim te miejsca, gdzie gady obserwowano najliczniej: km do , do , do , do , do , do , do , do Miejsca te należy ogrodzić z obu stron A2 - siatką dogęszczająca (oczka 5 x 5 mm). Ponieważ dodatkowe ogrodzenie będzie służyło również ochronie płazów, więc jego efektywność będzie duża. 15

17 7. Problem ochrony zbiornika na km Zbiornik 61P i jego otoczenie (las) to najważniejsze miejsce rozrodu i bytowania płazów (ponad 5000) i gadów (ponad 200) na A2. Znaleziono tu blisko 50% wszystkich płazów i gadów zarejestrowanych na terenie inwestycji. Dlatego efektywna ochrona tego zbiornika jest podstawą ochrony tych zwierząt w rejonie A2. W czasie migracji jesiennych odłowiono tu ponad 250 płazów (jeden z najlepszych wyników), co potwierdza znaczenie tego stanowiska dla płazów żyjących na tym terenie. W całej Europie znanych jest tylko kilka stanowisk, na których traszka grzebieniasta przekracza 1000 osobników, a tu populacja liczy ponad Jako gatunek tak liczny i wpisany do II Załącznika Dyrektywy Siedliskowej (lista NATURA 2000) traszka grzebieniasta podlega ścisłej ochronie wraz ze środowiskiem w którym żyje, a więc stawem na km i pobliskimi siedliskami lądowymi. Ponieważ miejsce rozrodu tej traszki zostało częściowo zasypane, niezbędne są działania kompensacyjne, które doprowadzą do jego odtworzenia. Potrzeba wykopania dodatkowych zbiorników jest bezdyskusyjna i od wielu miesięcy nie budziła kontrowersji, dyskutować można jedynie o ich liczbie, lokalizacji i powierzchni. Ze względu na olbrzymie znaczenie tego zbiornika dla płazów był on monitorowany systematycznie (3-4 razy w miesiącu). Dodatkowe dane techniczne dotyczące ochrony tego zbiornika przedstawiono w rozdziale Ocena skuteczności zabezpieczeń i działań minimalizujących zastosowanych w projekcie Według zaleceń zawartych w decyzjach środowiskowych jedyną forma działań minimalizujących negatywny wpływ A2 na populacje płazów i gadów jest budowa przejść dla tych zwierząt. Na obecnym etapie budowy (przejścia w większości jeszcze nie funkcjonują) jest wprawdzie za wcześnie na pełną i rzetelną ocenę ich skuteczności, jednak można już sformułować pewne oceny w oparciu o znajomość rozmieszczenia zbiorników wzdłuż A2, najliczniejszych populacji płazów oraz wyników migracji wiosennych i jesiennych. W wyniku dokładnej analizy rozmieszczenia projektowanych przejść dla zwierząt (uwzględniono przejścia dla płazów i innych zwierząt) stwierdzono jednoznacznie, że zaplanowane przejścia często nie pokrywają się z rozpoznanymi szlakami migracji płazów i lokalizacją zbiorników rozrodczych, a jeśli się pokrywają to jest ich za mało. Płazy cechuje mała ruchliwość i pokonanie odległości 500 m jest dla nich często trudne. Dlatego przejścia powinny być nie dalej niż od ich rzeczywistych szlaków migracji. Problem jednak w tym, że na etapie opracowywania raportu o oddziaływaniu na środowisko najprawdopodobniej nikt tych szlaków rzetelnie nie badał. Przeprowadzona analiza wykazała, że w 9 przypadkach (na 18) zaplanowane przejścia nie będą w pełni spełniały swojej funkcji minimalizującej straty w populacji płazów (Tab. 7). Najczęściej są zbyt daleko od miejsc rozrodu, w pobliżu których przebiegają z reguły szlaki migracji. Pokonanie dużej odległości do tunelu jest szczególnie 16

18 problematyczne dla gatunków najcenniejszych kumaka i traszki grzebieniastej, które jak wykazano, są na terenie A2 pospolite i liczne. Zwierzęta te z reguły wędrują na dystansie do m (Rybacki i Maciantowicz 2006). Tabela 7. Najważniejsze szlaki migracji płazów krzyżujące się z A2 oraz lokalizacja najbliższych przejść dla zwierząt Lp Szlaki migracji Stanowisko Wystarczająca liczba przejść? do tak 11P do za mało - tylko 1 przepust na L do za mało - tylko 1 przepust na L do pas za mało - nic nie ma między a do za daleko ponad 500 m 30P do L za mało, za daleko - tylko 1 przepust na do L+46P za mało cenna dolina Pliszki chroniona częściowo do tak do tak do za mało 60pas do nie są potrzebne - estakada 61P do tak do pas do L do pas do pas do L LP za mało - tylko 1 przepust na tak za mało za mało tak tak 17

19 9. Zalecenia ochrony płazów i gadów w fazie realizacji inwestycji opracowane na podstawie monitoringu Wprowadzenie w życie tych zaleceń powinno w znacznym stopniu pozytywnie wpłynąć na stan ochrony płazów i gadów A2. 1. W okresie realizacji inwestycji należy monitorować wszystkie ważne miejsca rozrodu oraz licznego występowania płazów i gadów w pasie do 250 m od PDA. Wykaz tych miejsc przedstawiono w tabeli 5 i 6. Pokrywają się one z miejscami najliczniejszego występowania gadów: km do , do , do , do , do , do , do , do Monitoring należy prowadzić w trzech okresach: wiosną od (lub od ustąpienia śniegu i rozmarznięcia gruntu) do 31.05, latem od do i jesienią od do Wiosną stanowiska kontrolować 1 razy w tygodniu, a latem i jesienią co 10 dni. 3. Zbiorniki 5L, 18L, 38L i 61P w żadnym wypadku nie mogą zostać zniszczone, a jeżeli dojdzie do ich zniszczenia częściowego, to konieczne będzie wykopanie w ich pobliżu zastępczych stawów rozrodczych (dwa stawy za jeden zniszczony). 4. Zbiorniki retencyjne, które powstają w pobliżu naturalnych zbiorników 5L, 18L, 38L i 61P powinny zostać szczelnie ogrodzone trwałą siatką dogęszczającą (oczka maksymalnie 5 x 5 mm), aby płazy nie wchodziły do nich i nie składały jaj, które nie będą się mogły rozwijać ze względu na zanieczyszczenie wody. Siatka powinna być zagłębiona w ziemi na 20 cm i wystawać nad powierzchnię gruntu na 50 cm. U góry siatką powinna mieć przewieszkę (zagięcie na długości 5-10 cm pod kątem prostym). Dodatkową siatkę dogęszczającą o takich samych parametrach należy zainstalować na ogrodzeniu głównym autostrady, na odcinkach długości 100 m w kierunku wschodnim i zachodnim od zbiornika retencyjnego. Poza tym zbiornik retencyjny od strony naturalnego zbiornika - musi zostać zabezpieczony w taki sposób, aby jego wody nie przedostawały się do bagna. Odległość między zbiornikami retencyjnymi a naturalnymi jest niewielka, dodatkowo zbiorniki retencyjne są niekiedy położone znacznie wyżej (5L, 38L), więc wypływ wody będzie z nich ułatwiony, co stanowi dodatkowe zagrożenie dla płazów w naturalnych zbiornikach. 5. Inne zbiorniki, znajdujące się bardzo blisko PDA, należy otoczyć szczególną ochroną i odgrodzić gęstą siatką ( oczka 5 x 5 mm) lub ogrodzeniem z geowłókniny od placu budowy. Dotyczy to zbiorników: 18L, 25P (ten najbliżej PDA), 36P, 61L, 89L, 92LP, 94L i 102LP. Ogrodzenie należy zainstalować wzdłuż PDA na odcinku minimum 50 m lub równym długości zbiornika (jeżeli jego długość przekracza 50 m) oraz dodatkowo po 20 m od strony wschodniej i zachodniej, licząc od początku i końca zbiornika. Z reguły w tych miejscach funkcjonują już ogrodzenia zbudowane wiosną 2010, więc w 2011 r. trzeba będzie je tylko wyremontować. 18

20 6. Problematyczna jest sytuacja w zbiornikach 18L i 92LP. Ze względu na duże przekształcenia terenu w czasie budowy stan populacji płazów będzie można w nich określić dopiero na wiosnę Pierwotnie zaplanowano zbiorniki kompensacyjne na km 92, ale okazało się, że na terenie tym są siedliska łęgowe Natura Ponieważ teren ten (obecnie rowy i obniżenia wzdłuż PDA) jest praktycznie przez cały rok zalany wodą można oczekiwać, że wiosną płazy będą tu składały jaja. Jeżeli będzie to liczna populacja, której istniejące siedlisko nie zapewni odpowiednich warunków do rozrodu, to trzeba będzie rozważyć przeniesienie pewnej liczby płazów do sąsiednich zbiorników. 7. W wyniku prac budowlanych prowadzonych w dolinie Pliszki (odcinek 5.3) doszło do spiętrzenia wód i utworzenia się zbiornika okresowego o powierzchni ok. 500 m 2 na km (prawa strona). Jest wysoce prawdopodobne, że zbiornik ten wiosną 2011 r. będzie funkcjonował jako miejsce rozrodu płazów, tym bardziej, że na km 46 zwierzęta te licznie migrują. Dlatego na wiosnę zbiornik ten musi zostać ogrodzony z 3 stron: od strony A2 na długości równej długości zbiornika + dodatkowo po 20 m od strony wschodniej i zachodnie oraz od strony obu boków prostopadłych do PDA, na odcinku A2 zarośla/las. 8. W oparciu o projekty budowlane i dokładne mapy topograficzne należy przeanalizować położenie wszystkich zbiorników retencyjnych i infiltracyjnych budowanych przy A2 w stosunku do najbliższych miejsc rozrodu płazów i szlaków ich migracji, których lokalizacja została określona w niniejszym raporcie. Przyciągają one płazy jako nowe miejsca rozrodu. Płazy mogą złożyć w nich jaja w krótkim czasie (nawet w ciągu jednego dnia), z których i tak nie rozwinie się potomstwo ze względu na skażenie wody związkami ropopochodnymi i chlorkiem sodu. Dodatkowo należy skonsultować się z wykonawcą w celu ustalenia: kiedy?, jak często? i w jakiej ilości? woda spływowa z autostrady będzie zalegała w tych zbiornikach? Z dokumentacji dostarczonej przez AWSA wynika, że w planach jest budowa 68 zbiorników odwadniających A2, w tym m.in.: 10 retencyjnych, 43 retencyjno-infiltracyjnych oraz 12 filtracyjnych (Załącznik 1). Ponieważ nawet w zbiornikach infiltracyjnych woda często może utrzymywać się przez kilka dni, także ten typ zbiorników może stanowić potencjalne zagrożenie dla płazów. Żeby więc dokładnie określić stopień ich zagrożenia dla tych zwierząt należy przeanalizować współczynnik filtracji dla strefy aeracji, głębokość poziomu wód podziemnych pod dnem zbiornika oraz współczynnik infiltracji efektywnej gruntów. Dopiero na podstawie tych informacji oraz położenia ważnych miejsc rozrodu i szlaków migracji płazów można podjąć decyzję o zastosowaniu odpowiedniej formy ochrony. Najprostszym rozwiązaniem jest ogrodzenie takich problematycznych zbiorników trwałą (najlepiej metalową) siatką dogęszczającą. Ponieważ obecnie wiele zbiorników odwadniających jest jeszcze w fazie budowy, więc analizę stopnia ich zagrożenia dla płazów należy odłożyć do połowy roku Ponieważ siatka dogęszczająca może być instalowana praktycznie na każdym etapie budowy A2, a nawet po jej zakończeniu (zakłada się ją na ogrodzeniu głównym autostrady), więc przesunięcie w czasie tej analizy zbiorników nie jest problemem, a przeprowadzenie wizji terenowych wiosną i latem przyczyni się do 19

21 lepszego opracowania tego zagadnienia. 9. Należy przeprowadzić również analizę rozmieszczenia punktów MOP i PPO, gdzie antropopresja jest największa. W przypadku ich małej odległości od ważnych miejsc rozrodu płazów (Tab. 5), miejsca te należy również ogrodzić siatką dogęszczającą. 10. Po zakończeniu budowy przejść dla zwierząt należy dokonać ich przeglądu pod katem możliwości migracyjnych płazów. Przede wszystkim trzeba sprawdzić czy łatwo jest im dojść do tunelu, czy nie ma zbyt dużych stromizn, barier np. uskoków itd., czy siatka dogęszczająca jest odpowiednio zainstalowana. Kontrole te należy robić sukcesywnie w miarę oddawania do użytku kolejnych przejść, ale przed zakończeniem całej inwestycji, aby wszelkie usterki były naprawiane na bieżąco przez wykonawcę! 10. Propozycje kompensacji Ponieważ budowa dodatkowych przejść dla płazów na obecnym etapie realizacji inwestycji byłaby bardzo skomplikowana ze względów formalno-prawnych i proceduralnych (informacja z GDDKiA) w projekcie działań kompensacyjnych skupiono się tylko na budowie nowych zbiorników rozrodczych (Tab. 8-9) oraz działaniach minimalizujących - montaż siatek dogęszczających (Tab. 10) i zabezpieczenie zbiorników retencyjnych od istniejących naturalnych zbiorników przed spływami wód z autostrady. Za budowę zbiorników kompensacyjnych odpowiada inwestor, natomiast za działania minimalizujące w postaci siatek dogęszczających oraz zabezpieczenia zbiorników retencyjnych przed spływami wód z autostrady do naturalnych zbiorników powinien odpowiadać wykonawca. Powyższe wynika z przeprowadzonego monitoringu szlaków migracji płazów i gadów oraz miejsc ich rozrodu zarówno w pasie autostrady jak i w bezpośrednim jej otoczeniu 1. Lokalizacja zbiorników kompensacyjnych jest wynikiem analizy rzeczywistych i potencjalnych szlaków migracji płazów przeprowadzonej w Ich budowa powinna w znaczący sposób przyczynić się do poprawy sytuacji populacji płazów żyjących w sąsiedztwie autostrady A2. 2. Przedstawione propozycje zbiorników kompensacyjnych są jednocześnie próbą poprawienia raportu oddziaływania na środowisko, którego autorzy nie przewidują żadnych zbiorników kompensacyjnych dla płazów oraz żadnych działań minimalizujących poza przejściami dla zwierząt. Dodatkowo liczba i rozmieszczenie zaprojektowanych przejść nie w pełni odpowiada rzeczywistym potrzebom tych zwierząt (porównaj rozdział 8). 20

22 3. Lokalizacje zbiorników kompensacyjnych zaplanowano na podstawie dostępnej wiedzy na temat liczebności i rozmieszczenia najliczniejszych populacji płazów i przebiegu ich szlaków migracji, dlatego nie zawsze jest ona zgodna z rozmieszczeniem terenów wilgotnych, odpowiednich do wykopania takich zbiorników. 4. Uznano, że ważniejsze jest podjęcie próby wykopania zbiornika w miejscu o małej wilgotności, ale znajdującym się na szlaku migracji płazów, niż w miejscu wilgotnym, ale oddalonym od szlaków migracji. Dlatego w pewnych sytuacjach (np. mało opadów wiosną, bardzo suche lato) może dojść do okresowego wyschnięcia niektórych zbiorników kompensacyjnych. Nie dyskwalifikuje to jednak takich zbiorników jako miejsca rozrodu płazów. W naturze często dochodzi do okresowego wysychania małych zbiorników i nie w każdym roku sukces reprodukcyjny (liczne potomstwo) jest wysoki. Wysychanie okresowe ma także bardzo pozytywną funkcję w jego wyniku eliminowane są drapieżniki wodne np. ryby. 5. Biorąc pod uwagę efektywność i sens planowanych działań każde miejsce, w którym ma powstać zbiornik, powinno być najpierw sondowane za pomocą specjalnych świdrów glebowych do głębokości 3-4 m. Dotyczy to szczególnie zbiorników, które maja być zlokalizowane na km 26 i 30. Należy przy tym pamiętać, że większość istniejących zbiorników jest położona w zagłębieniu sięgającym często 1-2 m poniżej powierzchni otaczającego je terenu, dlatego należy to uwzględnić przy sondażowym wierceniu. Jeśli sondowanie nie wykaże obecności wody należy wykopany zbiornik uszczelnić warstwą gliny (20-30 cm), a jego dno pokryć folią geomembraną o grubości 2-3 mm stosowaną np. do budowy wysypisk śmieci. 6. Powierzchnia tych zbiorników ( m 2 ) jest dostosowana do liczebności populacji płazów żyjących w sąsiedztwie poszczególnych odcinków A2. Ich wielkość jest oparta na analizie liczebności płazów, które odłowiono w czasie migracji wiosennych i jesiennych. Przy wyznaczaniu powierzchni brano również pod uwagę lokalizację projektowanych przejść dla tych zwierząt (niekiedy z dala od ich szlaków migracji np. km 26 i 30) oraz istniejących tam wcześniej zbiorników. Może się wydawać, że powierzchnia 2500 m 2 jest zbyt duża, jednak jeżeli uwzględnimy łagodny kąt nachylenie dna stawu to okaże się, że efektywna powierzchnia lustra wody może być nawet o 20-30% mniejsza od projektowej powierzchni zbiornika. 7. W każdym przypadku zbiorniki kompensacyjne powinny być szczelnie odgrodzone od A2. Do tego celu należy zastosować trwałą (najlepiej metalową) - siatkę z oczkami o maksymalnym rozmiarze 5 x 5 mm. 8. Ogółem zaprojektowano 17 zbiorników kompensacyjnych na 7 stanowiskach, znajdujących się poza PDA (km 26, 30, 60, 61, 79, 91, 93). Dodatkowo w ramach kompensacji przewidziano renowację (pogłębienie, odkrzaczenie) 2 naturalnych zbiorników (5L i 38L), w pobliżu których (kilka-kilkanaście metrów) wybudowano zbiorniki retencyjne A2 (km 5 i 38) (Tab. 8). Jako działania minimalizujące przewidziano założenie siatki dogęszczającej w miejscach, w których nie było jej w planach (w projekcie siatka ta ma być tylko przy przejściach dla zwierząt). 21

23 9. Zbiorniki 5L (km 5+500) i 38L (km ) znajdują się obecnie na granicy PDA. W wyniku budowy w ich pobliżu zbiorników retencyjnych zostały one częściowo zasypane. Dlatego zalecono wykonawcy ogrodzenie zbiorników retencyjnych szczelną, trwałą siatką, aby płazy nie wchodziły do nich i nie składały jaj, które nie będą się mogły rozwijać ze względu na zanieczyszczenie wody (szczegóły rozdział 9, punkt2). W zbiornikach 5L i 38L w ramach kompensacji należy również przeprowadzić prace związane z poprawą warunków siedliskowych (pogłębianie, odkrzaczanie). Prace te są w zakresie czynności inwestora. 10. Zbiornik 36P (km ) znajduje się również poza PDA, ale w odległości m od niego zbudowano zbiornik retencyjny. Dlatego zbiornik retencyjny powinien zostać ogrodzony szczelną, trwałą siatką, w taki sam sposób jak w przypadku zbiorników 5L i 38L. 11. Działania minimalizujące montaż siatki dogęszczającej zaplanowano w miejscach, gdzie są ważne miejsca migracji lub rozrodu płazów i gadów i gdzie jest niewystarczająca liczba przejść (Tab. 10). Są one często działaniami uzupełniającymi w stosunku do budowy zbiorników kompensacyjnych. 12. Należy przeanalizować lokalizację wszystkich zbiorników retencyjnych i filtracyjnych w PDA oraz punktów MOP i PPO, a w przypadku, gdy będą znajdowały się zbyt blisko miejsc rozrodu płazów ogrodzić je siatką dogęszczającą (szczegóły rozdział 9, punkt 5). 13. Niezależnie od zaleceń przedstawionych w tym opracowaniu wykonawca ma obowiązek zainstalowania siatki dogęszczającej w sąsiedztwie wszystkich przejść dla zwierząt. Pomimo, że ta kwestia nie była przedmiotem tego opracowania, bo zalecenie to zostało sformułowane już w Raporcie o Oddziaływaniu na Środowisko z 2007 r., to należy ją w tym miejscu poruszyć, aby uniknąć nieporozumień związanych m.in. z różnymi zapisami w ROŚ oraz w decyzjach i postanowieniach środowiskowych wydawanych przez różnych wojewodów. Różnice te wynikają prawdopodobnie z błędów w przepisywaniu tekstów, ale jeśli nie zostaną skorygowane i montaż siatek odbędzie się ściśle według zapisanych zaleceń, to może to doprowadzić do obniżenia efektywności siatek dogęszczających. Zalecenia odnośnie instalacji siatki dogęszczającej zostało w różny sposób zapisane w różnych dokumentach (pogrubioną czcionką zaznaczono istotne różnice w zapisach): a) Raport o oddziaływaniu na środowisko w ramach powtórnej oceny oddziaływania na środowisko planowanego przedsięwzięcia drogowego polegającego na budowie autostrady płatnej A2 Świecko Nowy Tomyśl - odcinek 5.1: W miejscach lokalizacji przejść dla zwierząt oraz na długości po 100 metrów w każdą stronę od osi przejść, ogrodzenia posiadać będą dodatkowe zabezpieczenia w postaci pełnych płyt lub siatek o średnicy oczek <0,5 cm z tworzywa sztucznego i wystawać będą nad powierzchnię gruntu min. 0.4 m a max. 0,5 m. Płyty lub siatka muszą być umieszczone w dolnej części ogrodzenia i zagłębione pod powierzchnię ziemi na głębokość co najmniej 0,1 m. 22

24 - odcinek 5.4 i 5.5.1: w miejscach lokalizacji wszystkich przejść i przepustów dla zwierząt oraz na długości 100 m od osi przejść i przepustów, w każdą stronę, ogrodzenia muszą posiadać dodatkowe zabezpieczenia w postaci pełnych płyt lub siatek o średnicy oczek < 0,5 cm z tworzywa sztucznego i wystawać nad powierzchnię gruntu minimalnie 0,4 m, a maksymalnie 0,5 m; płyty lub siatka muszą posiadać krawędź o szerokości co najmniej 5 cm, odchyloną w kierunku na zewnątrz drogi; płyty lub siatka muszą być umieszczane w dolnej części ogrodzenia i zagłębione pod powierzchnię ziemi co najmniej 1 m. - odcinek 5.6:.(jak wyżej). Płyty lub siatka muszą posiadać krawędź o szerokości co najmniej 5 cm, odchyloną w kierunku na zewnątrz drogi. Płyty lub siatka muszą być umieszczane w dolnej części ogrodzenia i zagłębione pod powierzchnię ziemi. b) Decyzje środowiskowe - Wojewoda Lubuski (Gorzów, , str. 7, podpunkt 3.o). w miejscach lokalizacji wszystkich przejść dla zwierząt oraz na długości 100 m od osi przejść, w każdą stronę, ogrodzenia muszą posiadać dodatkowe zabezpieczenia w postaci pełnych płyt lub siatek o średnicy oczek < 0,5 cm z tworzywa sztucznego i wystawać nad powierzchnię gruntu minimalnie 0,4 m, a maksymalnie 0,5 m; płyty lub siatka muszą posiadać krawędź o szerokości co najmniej 5 cm, odchyloną w kierunku na zewnątrz drogi. Płyty lub siatka muszą być umieszczane w dolnej części ogrodzenia i zagłębione pod powierzchnię ziemi na głębokość 0,1 m. - Wojewoda Wielkopolski (Poznan, , str. 3, punkt 19). w miejscach lokalizacji wszystkich przejść i przepustów dla zwierząt oraz na długości 100 m od osi przejść i przepustów - w każdą stronę - ogrodzenia muszą posiadać dodatkowe zabezpieczenia w postaci pełnych płyt lub siatek o średnicy oczek < 0,5 cm z tworzywa sztucznego i wystawać nad powierzchnię gruntu minimalnie 0,4 m, a maksymalnie 0,5 m. Płyty lub siatka muszą posiadać krawędź o szerokości co najmniej 5 cm, odchyloną w kierunku na zewnątrz drogi. Płyty lub siatka muszą być umieszczane w dolnej części ogrodzenia i zagłębione pod powierzchnię ziemi. c) postanowienia odnośnie uzgodnień warunków realizacji przedsięwzięcia: - postanowienia Wojewody Lubuskiego (z lat ) dla 5.1, 5.2, 5.3, 5.4, 5.51 i brak zaleceń odnośnie siatek dogęszczających. - postanowienie Wojewody Wielkopolskiego (z 2009) dla odcinka 5.6 zalecenia w brzmieniu takim jak w powyższej decyzji środowiskowej z Jednolita forma zaleceń odnośnie montażu siatek dogęszczających, uwzględniająca poprawki wprowadzone w niniejszym opracowaniu, powinna brzmieć: W miejscach lokalizacji wszystkich przejść i przepustów dla zwierząt oraz na długości 100 m od osi przejść i przepustów, w każdą stronę, ogrodzenia 23

25 muszą posiadać dodatkowe zabezpieczenia w postaci pełnych płyt z tworzywa sztucznego lub siatek dogęszczających (metalowych zalecane! - lub plastikowych) o średnicy oczek < 0,5 cm. Płyty lub siatka powinny wystawać nad powierzchnię gruntu na wysokość 0,5 m. W górnej części muszą posiadać krawędź (przewieszkę) o szerokości 5-10 cm, odchyloną w kierunku na zewnątrz drogi. Płyty lub siatka muszą być umieszczone w dolnej części głównego ogrodzenia autostrady i zagłębione pod powierzchnię ziemi na głębokość co najmniej 0,2 m. Instalowanie siatki dogęszczającej na głębokości 0,1 m jest dopuszczalne, ale pociąga za sobą większą częstotliwość kontroli ogrodzeń. Taka siatka będzie bardziej narażona na działanie czynników destrukcyjnych, niż siatka zagłębiona na 0,2 m. Uszkodzenia siatki są wywoływane głównie erozją wodną (gwałtowne opady) i wietrzną, podkopywaniem i przegryzaniem przez ssaki, szczególnie gryzonie. W przypadku siatki na głębokości 0,1 m zaleca się kontrole szczelności: co 2 tygodnie w okresach największych migracji ( , , ), co 4 tygodnie poza tymi okresami (z wyłączeniem okresu: listopad-luty) oraz jednorazowo około 2 tygodni przed rozpoczęciem migracji: (lub po ustąpieniu śniegu), i Dodatkowe kontrole natychmiast po każdej gwałtownej ulewie. 14. Zbiorniki poddane renowacji (5L i 38L) nie wymagają zagospodarowania, jednak co roku przez 3 lata po ukończeniu inwestycji (później w cyklu 2-letnim) powinno się monitorować (szczegóły rozdział 11). 15. Zbiorniki kompensacyjne po zbudowaniu można pozostawić w celu naturalnej sukcesji roślinności i kolonizowania ich przez płazy. Kontrola zbiorników powinna odbywać się w cyklu co roku w okresie 3 lat po ukończeniu inwestycji, później w cyklu 2-letnim, z udziałem herpetologa (szczegóły rozdział 11). 24

26 Tabela 8. Propozycje lokalizacji zbiorników kompensacyjnych w sąsiedztwie najważniejszych szlaków migracji płazów Lp Ważny Szlak migracji Stanowisko do pas do P do pas do P do pas do L do pas Uzasadnienie kompensacji ważny szlak migracji za mało przepustów nic między a ważny szlak migracji przepusty za daleko* ponad 500 m od szlaku migracji ważny szlak migracji za mało przepustów ważny szlak migracji częściowe zasypanie zbiornika 61P bardzo liczna populacja płazów ważny szlak migracji za mało przepustów tylko 1 na ważny szlak migracji Zbiorniki kompensacyjne 1 staw (Ryc. 12) 2 stawy (Ryc. 13) 2 stawy (Ryc. 16) 3 stawy poza PDA lub alternatywnie w PDA wyjaśnić z Wykonawcą co się stanie z 2 sztucznymi zbiornikami 60L, które zaliczono na poczet kompensacji? (Ryc. 17) 4 stawy (Ryc. 19) 1 staw (Ryc. 20) ważny szlak migracji za mało przepustów 4 stawy (Ryc. 22) * dystans 500 m dla wielu płazów jest trudny do pokonania 25

27 Tabela 9. Lokalizacje nowych zbiorników rozrodczych dla płazów w ramach kompensacji i renowacji zbiorników Nr ryciny Km A2 Lokalizacja i powierzchnia stawów kompensacyjnych lub oznacza alternatywne lokalizacje o mniejszym znaczeniu niż lokalizacja poprzednia 11 5 renowacja zbiornika staw 5L (km 5+500), działka 236/ wykopanie nowego zbiornika staw m2, działka 7162/2 lub 81/1 lub 80/ wykopanie nowych zbiorników staw m2, działka 29/5 staw m2, działka 30/4 lub 30/ renowacja zbiornika staw 38P (km ), działka 7108/1 zbiornik częściowo zasypany pogłębienie i odkrzaczenie alternatywnie wykopanie nowego zbiornika, działka 7108/ wykopanie nowych zbiorników staw nr m2, działka 401/1 staw nr m2, działka 408/5 17a 17b wykopanie nowych zbiorników poza PDA, w lesie (działka 118/2) staw m2 staw m2 staw m2 wariant alternatywny wykopanie tych zbiorników w PDA (działka 128) staw m2 staw m2 staw m2 budowa zimowisk dla płazów wykopanie nowych zbiorników staw m2, działka 654 lub 655 staw m2, działka 371/2 lub 661 lub 660 lub 654/4 staw m2, działka 380/3 lub 378/2 staw m2, działka 397/2 lub 374/ wykopanie nowego zbiornika staw nr m2, działka 2274/ za Obrą wykopanie nowych zbiorników staw m2, działka 204/2 staw m2, działka 201/2 staw m2, działka 209/2 staw m2, działka 59/3 Uwagi pogłębienie o 1 m na powierz. 200 m2 i usunięcie roślinności na powierz. 200 m2 teren suchy, konieczne sondowanie gleby! wariant alternatywny lokalizacja w lesie konieczne wylesienie, wokół zbiornika należy dodatkowo usunąć drzewa w pasie szerokości 5-10 m (nasłonecznienie) teren suchy, konieczne sondowanie gleby! częściowe pogłębienie o 1 m na 2 powierz. 2 x 200 m2 i usunięcie nadmiaru roślinności (drzewa i krzewy) na powierz. 200 m2 wariant alternatywny wykopanie nowego zbiornika o powierzchni 1000 m2 na tej samej działce 401/1 i 408/5 - teren bardzo grząski, dlatego lokalizacja zbiorników została przesunięta bardziej na południe stawy 1-3 miał wykopać wykonawca w ramach renowacji zbiornika, który istniał tu przed budową i został częściowo zasypany, jednak pojawiły się pewne problemy techniczne te stawy mogą powstać poza PDA, w pobliskim lesie (nadleśnictwo Świebodzin), wokół każdego zbiornika należy dodatkowo usunąć drzewa w pasie szerokości m, aby zapewnić dopływ światła słonecznego dodatkowo, ze względu na zniszczenie siedliska leśnego wokół naturalnego stawu w PDA, należy zbudować 4-6 zimowisk dla płazów w pobliżu stawów (5-10 m), które powstaną w lesie (ryc. 18) stawy 1-4 wilgotne łąki, największe znaczenie dla płazów mają kolejno stawy: 2, 4, 3 i 1 wskazane sondowanie gleby na działce 204/2 powstał samoistnie nowy zbiornik, który również może służyć za miejsce rozrodu; jego istotną wadą jest lokalizacja znajduje się kilkanaście metrów od jezdni A2, dlatego należy wybudować dodatkowy zbiornik 26

28 Tabela 10. Działania minimalizujące montaż siatki dogęszczającej Lp Szlak migracji Stanowisko do L Uzasadnienie ważne miejsce rozrodu zbiornik retencyjny w sąsiedztwie do L ważne miejsce rozrodu i szlak migracji, za mało przepustów do ważne miejsce rozrodu i szlak 18L migracji, za mało przepustów do ważne miejsce rozrodu i szlak 25pas migracji, za mało przepustów do ważne miejsce rozrodu i szlak 30P migracji, za mało przepustów ważne miejsce rozrodu i szlak do migracji, za mało przepustów 38L zbiornik retencyjny w sąsiedztwie do ważne miejsce rozrodu i szlak 46L+46P migracji, za mało przepustów do ważny szlak migracji, za mało przepustów do ważne miejsce rozrodu i szlak 60pas migracji, za mało przepustów ważne miejsce rozrodu i szlak do migracji, 2 zbiorniki retencyjne w 61P sąsiedztwie do ważny szlak migracji do pas do L do pas do pas do L LP ważne miejsce rozrodu i szlak migracji, za mało przepustów ważny szlak migracji ważne miejsce rozrodu i szlak migracji, za mało przepustów ważne miejsce rozrodu i szlak migracji, za mało przepustów ważny szlak migracji, ważne miejsce rozrodu i szlak migracji, Lokalizacja siatki dogęszczającej wokół zbiornika retencyjnego na ogrodzeniu głównym A2, z lewej i prawej na ogrodzeniu głównym A2, z lewej i prawej na ogrodzeniu głównym A2, z lewej i prawej na ogrodzeniu głównym A2, z lewej i prawej na ogrodzeniu głównym A2, z lewej i prawej wokół zbiornika retencyjnego na ogrodzeniu głównym A2, z lewej i prawej na ogrodzeniu głównym A2, z lewej i prawej na ogrodzeniu głównym A2, z lewej i prawej na ogrodzeniu głównym A2, z lewej i prawej wokół zbiorników retencyjnych na ogrodzeniu głównym A2, z lewej i prawej na ogrodzeniu głównym A2, z lewej i prawej na ogrodzeniu głównym A2, z lewej i prawej na ogrodzeniu głównym A2, z lewej i prawej na ogrodzeniu głównym A2, z lewej i prawej na ogrodzeniu głównym A2, z lewej i prawej na ogrodzeniu głównym A2, z lewej i prawej na ogrodzeniu głównym A2, z lewej i prawej 27

29 11. Wskazania do monitoring w okresie eksploatacyjnym 1. Monitoringiem należy objąć różne typy przejść dla zwierząt aby sprawdzić, z których najchętniej korzystają płazy i gady. Przejścia należy kontrolować w dwóch okresach o największej intensywności migracji: wiosną 2 kontrole przez 5 kolejnych dni i jesienią 2 kontrole przez 3 kolejne dni. Kontrola może zostać przerwana jeśli nastąpi załamanie pogody znaczny spadek temperatury. Wtedy cykl należy powtórzyć jeżeli warunki pogodowe będą wyraźnie inne niż wcześniej (np. niższa temp., brak nasłonecznienia w przypadku gadów) lub kontynuować przez liczbę dni, które pozostały do zakończenia cyklu w przypadku, gdy warunki pogodowe nie uległy znaczącej zmianie. Ze względu na efektywność działań należy kontrolować przede wszystkim przejścia znajdujące się najbliżej miejsc z intensywną migracją płazów i gadów (pokrywają się one z miejscami najliczniejszego występowania gadów) oraz głównych miejsc rozrodu płazów. Lokalizacja tych miejsc jest podana w tabeli 6 (ważne miejsca rozrodu pokrywają się z ważnymi szlakami migracji). Monitoringiem należy objąć więc wszystkie przejścia znajdujące się w obrębie odcinków wymienionych w tabeli 6 oraz dodatkowo te przejścia, które znajdują się poza tymi odcinkami, w odległości do 100 m. Miarą efektywności przejść będzie liczba płazów i gadów, które z nich korzystają, jednak trudno jest jednoznacznie określić wielkość tej liczby. Wyniki kontroli przejść powinny być skorelowane z wynikami, które na tych samych odcinkach A2 uzyskano w czasie migracji w 2010 r. Jednak nie należy oczekiwać, że będą one tak samo wysokie, ponieważ cześć płazów odłowionych w 2010 r. została przeniesiona w inne miejsce. Podstawową kwestią jest określenie liczby płazów i gadów przechodzących przez przejścia. Można w tym celu zastosować kilka metod i trudno jednoznacznie stwierdzić, która jest najlepsza. Najprostsza metoda, ale bardzo czasochłonna, to bezpośrednie obserwacje w czasie rzeczywistym: ile weszło do tunelu, a ile wyszło. Można zastosować pułapki łowne bezpośrednio przed wejściem i za wyjściem z tunelu. Można również użyć tkaniny nasączonej tuszem przy wejściu do tunelu, a za nią białą tkaninę lub papier, na którym zwierzęta będą zostawiały ślady w postaci pieczątek. W przypadku gadów można wykorzystać kamery rejestrujące migracje w ciągu dnia. Kamery będą również rejestrować dzienne migracje płazów. 2. Po zakończeniu całej inwestycji należy skontrolować wszystkie przejścia, pod katem możliwości migracyjnych płazów. Trzeba sprawdzić czy łatwo jest im dojść do tunelu, czy nie ma zbyt dużych stromizn, barier np. uskoków itd., czy siatka dogęszczająca jest odpowiednio zainstalowana. Kontrolę tę należy przeprowadzić jeżeli jest to możliwe przed rozpoczęciem migracji wiosennych. Jest to kontrola uzupełniająca do tej zaplanowanej na fazę eksploatacji, ma ona wykazać potencjalne usterki, które wystąpiły w ostatnim okresie budowy np. przypadkowe uszkodzenie. 28

30 3. Należy kontrolować siatkę dogęszczającą we wszystkich miejscach, gdzie będzie zainstalowana. Lokalizacja tych miejsc jest podana częściowo w tabeli 6. Dodatkowe lokalizacje dotyczące zbiorników retencyjnych, MOP i PPO zostaną określone po przeprowadzeniu odpowiedniej analizy (porównaj rozdział 9, pkt. 8-9). Kontrola należy objąć również siatki dogęszczające zainstalowane przy wszystkich przejściach dla zwierząt (porównaj pkt. 13, str ). Jeśli przejście jest źle wykonane, ale siatka dobrze, to płaz nie przejdzie na drugą stronę A2, ale też nie zginie. Jeśli przejście jest dobre, ale siatka zła (nieszczelna), to większa część migrujących zwierząt może zginąć na szosie. Siatkę należy kontrolować 3 razy w roku, około 2 tygodni przed rozpoczęciem migracji: wczesną wiosną przed rozpoczęciem migracji dorosłych od (lub zaraz po ustąpieniu śniegu), (przed rozpoczęciem migracji osobników przeobrażonych) oraz od (przed migracjami jesiennymi). Ponieważ celem tej kontroli jest jedynie sprawdzenie stanu siatki powinna mieć ona miejsce jednorazowo, w każdym z trzech wymienionych okresów. Ważne jest jednak, żeby wszystkie siatki sprawdzić w możliwie krótkim czasie 2-3 kolejnych dni, tak aby zdążyć z naprawą uszkodzeń przed migracjami. 4. W czasie intensywnych migracji wiosennych, w miejscach, gdzie wędruje najwięcej płazów, kontrolować również skraj jezdni, aby stwierdzić, czy część płazów nie omija ogrodzenia. Lokalizację tych miejsc podano w tabeli Monitorować wszystkie zbiorniki kompensacyjne, nowobudowane oraz te stare, poddane zabiegom renowacyjnym. Zakres monitoringu omówiono w punktach W pierwszych trzech latach po zakończeniu budowy kontrole co roku, następnie co 2 lata. Kontrole należy wykonywać zgodnie z okresami największej aktywności płazów i gadów: wiosną od (lub od ustąpienia śniegu i rozmarznięcia gruntu) do 31.05, latem od do i jesienią od do Wiosną stanowiska kontrolować 1 razy w tygodniu, a latem i jesienią co 10 dni. 6. Monitoringiem objąć również zbiorniki naturalne znajdujące się w odległości do 250 m od PDA, szczególnie te, które są ważnymi miejscami rozrodu płazów oraz te znajdujące się blisko MOP i PPO (Tabela 16). Kontrolą należy również objąć zbiorniki, które mogą powstać samoistnie poza PDA jako okresowe lub stałe zastoiska wodne. Częstotliwość kontroli tak jak w przypadku zbiorników kompensacyjnych. W przypadku zbiorników naturalnych monitoring powinien dotyczyć głównie stanu populacji płazów (punkt 10), jednak należy zwracać również uwagę na zagrożenia różnego typu np. pojawienie się dużej liczby ryb, osuwiska brzegów, wysypiska śmieci, skażenie wód. 7. Szczególną kontrolą należy objąć zbiorniki na km 61: zbiornik 61P, dwa zbiorniki 61L oraz zbiorniki kompensacyjne, które dopiero powstaną. Ponieważ zbiorniki 61P i 61L znajdują się całkowicie (61P) lub częściowo (61L) w PDA zakres 29

31 monitoringu powinien być w nich taki jak w przypadku zbiorników kompensacyjnych (punkty 4, 7-12). Ze względu na ważne miejsce rozrodu traszki grzebieniastej i kumaka nizinnego w wymienionych zbiornikach należy zwracać szczególną uwagę na stan zachowania populacji tych gatunków. 8. W zbiornikach kompensacyjnych monitorować poziom wody, stopień rozwoju roślinności szuwarowej i zanurzonej, sporządzając schematyczne mapy roślinności z zaznaczonym rozmieszczeniem najważniejszych gatunków w celu śledzenia zmian w pokryciu roślinnością powierzchni zbiornika. W razie dużego rozrostu roślinności jej nadmiar należy usunąć pod kontrolą herpetologa. 9. W zbiornikach kompensacyjnych kontrolować rozwój populacji ryb, gdy będzie ich za dużo (ponad 10 osobników stwierdzonych w ciągu 1 dnia, w czasie bezpośrednich obserwacji lub w czasie łowienia kijanek płazów czerpakiem) należy je usunąć (za pomocą agregatu prądotwórczego lub okresowego spuszczenia wody optymalne terminy tych działań należy ustalać każdorazowo z herpetologiem i ichtiologiem). Szczególną uwagę należy zwracać na ryby drapieżne szczupaki i okonie. Po stwierdzeniu nawet 1 szczupaka (także osobnika młodego) należy go usunąć. 10. W zbiornikach kompensacyjnych kontrolować stan zachowania brzegów i usuwać ewentualne wyrwy, które mogą doprowadzić do wypływu wody. Kontrolować również nielegalne wysypiska śmieci zlokalizowane w samym zbiorniku lub w pobliżu (do 100 m). 11. W zbiornikach kompensacyjnych, w przypadku niepokojących sygnałów (zamieranie roślin lub zwierząt, nieprzyjemny zapach, zmętnienie wody), wykonywać standardowe analizy wody (chlorki, azotany, azot amonowy, fosforany, węgiel organiczny, ph, tlen) w czterech kolejnych miesiącach: kwiecień, maj, czerwiec i lipiec. Wodę pobierać raz na miesiąc, w równych odstępach czasu. 12. Jednym z najważniejszych elementów monitoringu jest kontrola populacji najważniejszych gatunków płazów rozmnażających się w zbiornikach kompensacyjnych i w zbiornikach położonych w odległości do 250 m od PDA. Należy określić skład gatunkowy, oszacować liczebność populacji rozrodczych najważniejszych gatunków oraz ich sukces rozrodczy, którego miarą jest obecność larw i osobników przeobrażonych. Zebranie tych danych pozwoli na określenie stanu populacji płazów żyjących w pobliżu A Monitoringiem należy objąć również najbliższe otoczenie zbiorników kompensacyjny (siedliska lądowe w promieniu 500 m) sprawdzając stan roślinności (głównie drzew i krzewów oraz podszytu), obecność potencjalnych miejsc do schronienia i zimowania. Jeśli takich miejsc brakuje należy podjąć działania w celu ich utworzenia. Nie zawsze muszą to być profesjonalne zimowiska 30

32 (porównaj ryc. 18). Nieraz wystarczy sterta martwego drewna, pryzma kamieni, płyty drewniane itd. 14. Monitoringiem objąć także miejsca, gdzie najczęściej obserwowano gady. Należy kontrolować ich liczebność i skład gatunkowy na transektach wyznaczonych na następujących odcinkach: km do , do , do , do , do , do , do , do Monitoring prowadzić na transektach długości 100 m. Liczba transektów powinna być taka, aby monitoringiem objąć przynajmniej połowę odcinka, czyli np. dla odcinka do transekty są następujące: , , , Monitoring prowadzić w dni słoneczne o temperaturze ponad 20 stopni: 5 dni w maju, 5 dni w lipcu lub sierpniu oraz 3 dni we wrześniu. Nie muszą to być dni kolejne. Literatura Głowaciński Z Ochrona płazów i gadów. W: Głowaciński Z. i Rafiński J. (red.), Atlas płazów i gadów Polski. Status rozmieszczenie ochrona. Biblioteka Monitoringu Środowiska, Warszawa-Kraków, s Juszczyk W Płazy i gady krajowe. PWN, Warszawa. Najbar B. (red.) Żółw błotny. Monografie Przyrodnicze. Lubuski Klub Przyrodników, Świebodzin. Najbar B The occurence and the characteristic of Coronella austriaca (Laurenti, 1768) (Serpentes: Colubridae) in western Poland. Acta zoologica cracoviensia, 49A(1-2): Profus P Ropucha paskówka Bufo calamita Laurenti, W: Głowaciński Z. i Rafiński J. (red.), Atlas płazów i gadów Polski. Status rozmieszczenie ochrona. Biblioteka Monitoringu Środowiska, Warszawa-Kraków, str Rybacki, M., Berger, L Distribution and ecology of water frogs in Poland. Zool. Pol., 39: Rybacki M., Berger L Współczesna fauna płazów Wielkopolski na tle zaniku ich siedlisk rozrodczych. W: Banaszak J. (red.) Stepowienie Wielkopolski pół wieku później. Wyd. Akademii Bydgoskiej, str Rybacki M., Maciantowicz M Ochrona żółwia błotnego, traszki grzebieniastej i kumaka nizinnego. Wydawnictwo Klubu Przyrodników, Świebodzin. Szpotkowski K., Rybacki M Gniewosz plamisty Coronella austriaca Laur. na terenie Pszczewskiego Parku Krajobrazowego. W: Biologia płazów i gadów ochrona herpetofauny. W. Zamachowski (red). IX Ogólnopolska Konferencja Herpetologicza, Kraków września Wydawnictwo Naukowe Akademii Pedagogicznej. Kraków, str

33 A. Dokumentacja kartograficzna Ryc. 1. Rozmieszczenie badanych stanowisk - mapa poglądowa (1:50 000) km

34 Ryc. 2. Rozmieszczenie badanych stanowisk - mapa poglądowa (1:50 000) km Ryc. 3. Rozmieszczenie badanych stanowisk - mapa poglądowa (1:50 000) km

35 Ryc. 4. Mapa szczegółowa km 5-12 Ryc. 5. Mapa szczegółowa km

36 Ryc. 6. Mapa szczegółowa km Ryc. 7. Mapa szczegółowa km

37 Ryc. 8. Mapa szczegółowa km Ryc. 9. Mapa szczegółowa km

38 Ryc. 10. Mapa szczegółowa km Ryc. 11. Propozycje kompensacji (renowacja) zbiornika naturalnego 5L 37

39 KOMENTARZ. W wyniku budowy zbiornika retencyjnego (ZR) powierzchnia naturalnego zbiornika 5L częściowo się zmniejszyła. Naturalny zbiornik zarasta i ulega wypłyceniu, dlatego potrzebne jest jego częściowe pogłębienie i usunięcie nadmiaru drzew (młode sosny na środku bagna) i krzewów. Celem pogłębienia zbiornika w części północnej jest również odciągnięcie płazów od starego miejsca rozrodu, które obecnie jest zlokalizowane bardzo blisko zbiornika retencyjnego ZR, co stanowi dodatkowe zagrożenie dla żyjących tu płazów. Ryc. 12. Propozycje zbiorników kompensacyjnych na km. 1a-1c różne warianty lokalizacji stawu nr 1 najlepsza to 1a. 38

40 Ryc. 13. Propozycje zbiorników kompensacyjnych na 30 km. 2a i 2b - różne warianty lokalizacji stawu nr 2 najlepsza to 2a Ryc. 14. Propozycje działań minimalizujących w pobliżu zbiornika 36P montaż siatki dogęszczającej (linia przerywana) 39

41 Ryc. 15. Propozycje renowacji zbiornika naturalnego na 38L KOMENTARZ. Zbiornik naturalny 38L (km ) został częściowo zasypany w wyniku budowy pobliskiego zbiornika retencyjnego ZR. Należy poprawić warunki siedliskowe w zbiorniku naturalnym poprzez wycięcie drzew i krzewów z centralnej części oraz częściowe pogłębienie. Jako wariant alternatywny proponuje się wykopanie nowego zbiornika (na tej samej działce) o powierzchni 1000 m 2 (grunty nadleśnictwa Torzym). 40

42 Ryc. 16. Propozycje zbiorników kompensacyjnych na 60 km 41

43 Ryc. 17a. Propozycje kompensacji w rejonie zbiornika 61P (czarny X oznacza istniejący zbiornik). W wersji pierwotnej zaplanowano 7 zbiorników, a w finalnej 3 Ryc. 17b. Propozycje kompensacji i rekultywacji na km 61 zbiorniki 61P i 61L. 1a-3a i 1b-3b różne warianty lokalizacji stawów nr 1, 2, 3 lepsza ale kosztowniejsza w lesie (1a-3a) i gorsza ale tańsza w PDA (1b-3b) 42

44 KOMENTARZ. Najważniejszym miejscem, w którym należy przeprowadzić działania kompensacyjne jest otoczenie zbiornika 61P (km , prawa i lewa strona), gdzie żyje ponad 5000 płazów i 200 gadów (połowa wszystkich obserwowanych na na A2). Zbiornik ten został częściowo zasypany w czasie prac budowlanych. Ze względu na liczebność żyjących tu płazów pierwotnie zaplanowano w tym miejscu 7 zbiorników kompensacyjnych (Ryc. 17a). Zbiorniki na północ od A2 miały zostać wykopane na nowo, a te położone na południu nr miały powstać w ramach renowacji częściowo zasypanego zbiornika 61P (oznaczenie X). W wersji finalnej zrezygnowano z budowy 3 zbiorników północnych i pozostawiono w projekcie 3 zbiorniki południowe. Zbiorniki północne mogą zostać zastąpione przez zbiorniki 61L powstałe samoistnie na skraju PDA - Y i Z (Ryc. 17b) - pod warunkiem, że nie zostaną zasypane. Jeśli zostaną zasypane to należy zaplanować inne zbiorniki kompensacyjne. Kwestia ta powinna zostać wyjaśniona z wykonawcą. Pozostałe w projekcie kompensacji zbiorniki 1-3 (Ryc. 17b) miał wykopać wykonawca, jednak pojawiły się pewne problemy techniczne związane z ich lokalizacją w PDA. W związku z tym zaplanowano alternatywne rozwiązanie zlokalizowanie tych zbiorników poza PDA, na skraju pobliskiego lasu (działka 118/2, grunty nadleśnictwa Świebodzin). Rozwiązanie to będzie prawdopodobnie korzystniejsze dla niektórych płazów (stawy w lesie, z dala od A2), jednak będzie droższe i trudniejsze w realizacji, m.in. ze względu na potrzebę uzyskania pozwolenia na wylesienie. Niektóre płazy ciepłolubne (np. kumak nizinny) mogą unikać tych stawów, jeżeli nie będą one dostatecznie nasłonecznione. Ponieważ w sąsiedztwie naturalnego zbiornika powstają 2 zbiorniki retencyjne (ZR1 i ZR2) należy je ogrodzić. Dodatkową trwałą siatkę dogęszczającą (oczka 5 x 5 mm) należy zainstalować na ogrodzeniu głównym, od południowej i północnej strony autostrady w taki sposób, aby uniemożliwić płazom wchodzenie na jezdnię A2, ale jednocześnie pozwolić im na przechodzenie pod estakadą, co zapewni utrzymanie łączność populacji na poziomie genetycznym. Należy pamiętać o tym, że płazy będą wedrowały do zbiornika również z północy oraz, że część płazów może wybrać na miejsce rozrodu okresowe zbiorniki 61L znajdujące się na północ od A2, na wysokości estakady (Ryc. 17b zbiorniki Y i Z). Ze względu na specyfikę tego odcinka i uwarunkowania techniczne zaleca się nie tyle ogrodzenie siatką dogęszczającą samych zbiorników retencyjnych, co otaczającego je ogrodzenia głównego, w taki sposób aby odciąć płazy jednocześnie od dostępu do tych zbiorników i do jezdni, ale umożliwić im przejście pod estakadą. Schemat ogrodzenia dogęszczającego (kropkowana linia) przedstawia ryc. 17b. Czerwona linia to standardowe ogrodzenie autostardy - siatka o dużych oczkach. Dodatkowo w ramach kompensacji należy wokół tych stawów (odległość 5-10 m) zbudować 4-6 zimowisk dla płazów (Ryc. 18). Parametry: dół o powierzchni 2 x 2 m (z 2 stron dno o nachyleniu ok 25 stopni), głębokości 1,0-1,5 m (na dnie nie może zalegać woda), wypełniony kamieniami polnymi różnej wielkości, częściowo martwym drewnem, liśćmi. 43

45 Ryc. 18. Zimowisko dla płazów, gadów i innych małych zwierząt. Ryc. 19. Propozycje zbiorników kompensacyjnych na 79 km. 1a i 1b, 2a-2d, 3a i 3b, 4a i 4b - różne warianty lokalizacji stawów 1, 2, 3 i 4 najlepsza to 1a, 2a, 3a, 4a. 44

46 Ryc. 20. Propozycje zbiorników kompensacyjnych na 91 km (poza PDA) Ryc. 21. Propozycje działań minimalizujących ogrodzenie zbiorników 92LP sąsiadujących z PDA siatką dogęszczającą (linia przerywana). 45

47 Ryc. 22. Propozycje kompensacji na km stawy rozrodcze dla płazów (poza PDA) 46

48 B. Dokumentacja fotograficzna Zbiornik 5L I 38L poszukiwanie płazów 47

49 Zbiornik 5L larwa traszki grzebieniastej Zbiornik 5L samica żaby śmieszki 48

50 Samiec żaby wodnej (Rana esculenta) nad Jeziorem Popienko (stanowisko 11P) Zbiornik 18L (km ) Grzebiuszki ziemne (Pelobates fuscus) z Boczowa (stanowisko 25P) jednego z najbogatszych miejsc rozrodu płazów 49

51 3 zaskrońce na km 25 Staw wiejski w Pniowie (stanowisko nr 30P) ważne miejsce rozrodu ropuchy szarej (Bufo bufo) 3 padalce znalezione przy ogrodzeniu na km 30 50

52 Samiec traszki zwyczajnej (Triturus vulgaris) (pod wodą) (stanowisko 92-93pas) Kumak nizinny (Bombina bombina) (stanowisko 61P) w pozycji obronnej (odstraszającej) Samiec żaby moczarowej (Rana arvalis) (z lewej stanowisko 5L) i żaby trawnej (Rana temporaria) (z prawej stanowisko 79pas) 51

53 Rzekotka drzewna Jaszczurka zwinka (lewa) najpospolitszy gad na A2 i jaszczurka żyworodna 52

54 Zbiornik 38L powstający w pobliżu zbiornik retencyjny stanowi dla niego istotne zagrożenie Zbiornik 61P ogrodzenie zamknięte od strony A2, otwarte od strony lasu, aby płazy swobodnie do niego wchodziły 53

55 Zbiornik 61P przychówek z 2010 r.: traszka zwyczajna i zaskroniec (około 25 cm) Zbiornik 61P stabilny poziom wody i bogata roślinność dobre warunki dla płazów 54

56 Zbiornik 36 P ważne miejsce rozrodu traszki grzebieniastej i kumaka Bagna śródleśne (stanowisko 102LP) pokryte lodem

57 Załącznik 1 - Wykaz zbiorników retencyjnych i infiltracyjnych 56

58 Załącznik 2 - Zasady budowy zbiorników kompensacyjnych dla płazów przy A2 W przypadku kopania nowych zbiorników bardzo ważne jest odpowiednie wyprofilowanie ich dna. Na odcinku minimum 5-8 m od brzegu musi mieć ono łagodny spadek w proporcji 1/8 (1 głębokość/8 długości), co w odległości 2 m od brzegu daje głębokość 25 cm (Rys. 1). Dodatkowo na środku należy zrobić głęboczek o głębokości 1-1,5 m i powierzchni (w zależności od możliwości) min m 2. Jeżeli budowany zbiornik ma powierzchnię ponad 1000 m2, to płycizny do 50 cm powinny zajmować większą jego część (do m od brzegu). Także powierzchnia i głębokość głęboczków będzie większa ( m2 i 2-3 m). Im większa powierzchnia płycizn do 50 cm, tym lepszy rozwój roślinności, mikroorganizmów i kijanek płazów. Łagodne dno powinno być przede wszystkim od strony z której płazy przychodzą do zbiornika, a bardziej strome od strony A2, co dodatkowo zniechęci je do migracji w niepożądanym kierunku. Powierzchnia i kształt zbiorników (bardziej owalny, czy podłużny) mogą być w pewnym zakresie dostosowane do możliwości wykonawcy, jednak płycizny i płaskie brzegi to cechy kluczowe dobrego zbiornika i nie można ich pomijać. Wszystkie zbiorniki powinny być w miarę możliwości kopane w odległości około 50 m od autostrady. Taki krótki dystans nie jest zbyt korzystny, ale należy pamiętać, że zbiorniki zastępcze mają powstać w pobliżu miejsc, gdzie zasypano zbiorniki naturalne, w których rozmnażały się płazy, i do których będą wracały. Dlatego zbyt duża odległość od dawnych zbiorników nie jest również korzystna płazy muszą znaleźć nowy zbiornik. Bliskość autostrady wymusza potrzebę efektywnego odgrodzenia od niej nowych stawów. Ogrodzenie powinno być trwałe, wysokości 50 cm, z przewieszką (okapem) na górze szerokości 5-10 cm, od strony stawu. Najlepiej jeżeli ogrodzenie będzie zrobione z trwałych, pełnych paneli z tworzywa sztucznego. Siatka plastikowa (oczka maksymalnie 5 x 5 mm) jest gorszym rozwiązaniem, ze względu na niską trwałość. Znacznie lepsza jest siatka metalowa. Ogrodzenie powinno być wkopane w ziemię na głębokość min 20 cm, aby uniemożliwić płazom podkopywanie się oraz tworzenie się pod nim dziur w wyniku podmywania przez wodę. Ogrodzenie powinno być zlokalizowane tylko od strony drogi, w odległości m od brzegu stawu, aby utworzyć miejsce na strefę buforową w postaci drzew i krzewów. Powinno zaczynać się i kończyć 20 m przed/za stawem. Zakończenia ogrodzenia z obydwu stron powinny mieć kształt litery U (Rys. 2), aby utrudnić płazom omijanie go i wchodzenie na drogę. Odległość pomiędzy ramionami litery U powinna wynosić 100 cm, a krótsze ramię musi mieć długość 100 cm. 57

59 Rys. 1. Orientacyjny szkic przekroju stawu dla płazów (nie jest to schemat techniczny!). Należy zwrócić uwagę na płycizny (20-30 cm) dookoła stawu przy brzegu oraz na głęboczek ( cm) na środku stawu. Rys. 2. Orientacyjny schemat rozmieszczenia ogrodzenia pomiedzy stawem a autostradą 58