Monografia Ojcowskiego Parku Narodowego. Przyroda Monograph of the Ojców National Park. Nature pod redakcją Anny Klasy i Józefa Partyki Ojców 2008 Płazy i gady Ojcowskiego Parku Narodowego Anna Klasa 1. Historia badań i stan poznania... 421 2. Przegląd gatunków występujących na terenie. Ojcowskiego Parku Narodowego... 422 3. Ochrona herpetofauny... 428 4. Podsumowanie i perspektywy badań... 429 Literatura... 431 Summary... 432 1. Historia badań i stan poznania Skład gatunkowy płazów i gadów występujących w Ojcowskim Parku Narodowym jest dobrze poznany. Notatki o płazach tego terenu ukazywały się już od początku XX wieku (Poliński 1913; Juszczyk 1938, 1939), ale pierwszy niepublikowany inwentarz herpetofauny Ojcowskiego Parku Narodowego sporządziła E. Antoszewska (1964 rkps) na podstawie obserwacji prowadzonych na początku lat sześćdziesiątych. Dane te zostały wykorzystane w opracowaniu E. Antoszewskiej-Bugno i M. Młynarskiego (1977) zamieszczonym w monografii Przyroda Ojcowskiego Parku Narodowego. Autorzy wymieniają z terenu Parku osiem gatunków płazów (dwie traszki zwyczajną i grzebieniastą, kumaka nizinnego, dwie ropuchy szarą i zieloną, rzekotkę drzewną oraz dwie żaby trawną i wodną) i pięć gatunków gadów (jaszczurkę zwinkę, padalca zwyczajnego, zaskrońca zwyczajnego, gniewosza plamistego i żmiję zygzakowatą) oraz określają tutejszą herpetofaunę jako typową dla krasowych dolin Jury Krakowsko-Częstochowskiej. W rozdziale tym podsumowali też dotychczasowy stan wiedzy o każdym z gatunków na terenie Parku oraz krytycznie skomentowali wszystkie sensacyjne doniesienia o płazach ojcowskich, jakie odnotowano w literaturze (tj. o salamandrze, traszce górskiej i grzebiuszce). Kilkanaście lat później M. Młynarski (1990) podsumował zmiany w herpetofaunie OPN, jakie dokonały się w latach 1963 1987, głównie na podstawie obserwacji przeprowadzonych w Dolinie Sąspowskiej. Autor doszedł do wniosku, że liczebność płazów i gadów zmniejszyła się, a proces ten jest widoczny szczególnie w odniesieniu do gadów. Kolejne badania płazów i gadów przypadają na lata 1988 1989, kiedy realizowano program Zmiany w faunie Ojcowskiego Parku Narodowego pod wpływem czynników antropogenicznych. Na ich podstawie Z. Szyndlar (1994/95) opublikował artykuł o stanie płazów i gadów w końcu lat osiemdziesiątych. Wyniki swoich badań porównał z danymi E. Antoszewskiej-Bugno i M. Młynarskiego (1977) i na tej podstawie wyciągnął wnioski dotyczące zmian liczebności tych zwierząt. Z. Szyndlar przeprowadził również serię badań liczebności płazów
422 Anna Klasa i gadów na dwóch powierzchniach (kwadraty 0,5 x 0,5 km), z których jedną umiejscowił w Dolinie Sąspowskiej, a drugą w południowej części Doliny Prądnika. Autor doszedł do wniosku, że proces gwałtownego zmniejszania się populacji dotknął przede wszystkim płazy, a nie gady, których wykrywanie w terenie jest znacznie trudniejsze, niż tropienie płazów. Warto podkreślić, że nie stwierdził on na terenie Parku żadnych miejsc godowania płazów (poza żabą trawną). Uważa nawet, że stawy w Pieskowej Skale, które według M. Młynarskiego (1990) są prawdziwą ostoją płazów, przestały być przez nie odwiedzane, co przypisuje silnemu zanieczyszczeniu wód. Metody określania liczebności płazów w Ojcowskim Parku Narodowym zostały surowo skrytykowane przez J. Błażuka (2004). Od tamtej pory nie prowadzono specjalnych badań herpetofauny Parku, ale skupiono się na jej ochronie. Nieoczekiwanie działania ochronne płazów przyczyniły się do lepszego poznania liczebności populacji żaby trawnej i ropuchy szarej na monitorowanym odcinku ich wędrówki godowej (Klasa 2004). 2. Przegląd gatunków występujących na terenie Ojcowskiego Parku Narodowego 2.1. Płazy Amphibia Najpospolitszym i najliczniejszym płazem ogoniastym na terenie Parku jest traszka zwyczajna Triturus vulgaris (L.). Jako częstą i liczną określają ją E. Antoszewska-Bugno i M. Młynarski (1977). O jej występowaniu w starych stawach pod zamkiem w Pieskowej Skale wspominają kolejno W. Poliński (1913), W. Juszczyk (1939) oraz E. Antoszewska-Bugno i M. Mły - narski (1977). Ostatni autorzy podają także inne miejsca jej występowania: rozlewiska Prądnika u podnóża Grodziska oraz mulisty i silnie zarosły stawek w Czajowicach położony przy samej granicy Parku. Jedyne miejsca obserwacji tego gatunku podane przez Z. Szyndlara (1994/95), to stanowiska lądowe: Wola Kalinowska, Ojców i Murownia. W ostatnich latach traszkę zwyczajną obserwowano w starym, częściowo zasypanym basenie w Parku Zamkowym w Ojcowie (Fot. 1). W latach 2001 2004 była corocznie łapana podczas wędrówki godowej do stawów w Pieskowej Skale w liczbie około 70 osobników. Szczególnie licznie podążała do pierwszego stawu w Sułoszowej. Traszka grzebieniasta Triturus cristatus (Lau r.) (w latach 60. XX w. była w Ojcowskim Parku Narodowym nieczęsta lecz liczna (Antoszewska-Bugno, Młynarski 1977). Najliczniej występowała w stawach pieskosklaskich, skąd podawali ją również W. Poliński (1913) i W. Juszczyk (1939). Z. Szyndlar (1994/95) zanotował traszkę grzebieniastą w Dolinie Sąspowskiej i w Wąwozie Jamki. W ostatnich latach była obserwowana razem z traszką zwyczajną w basenie w Ojcowie (Fot. 2) i w stawach pod zamkiem w Pieskowej Skale, ale w dużo mniejszej liczbie (np. w 2004 roku podczas akcji ochrony płazów do stawów przeniesiono zaledwie sześć osobników). Należy zaznaczyć, że podane liczby na pewno są zaniżone i nie mogą być podstawą do szacowania liczebności populacji traszek. Płazy te wpadają do pułapek z wiader stosunkowo rzadko, są zwinne i łatwo znajdują nieszczelności w siatkach. Poza tym za dnia trudno je zauważyć, ponieważ ich godowa wędrówka do stawów odbywa się głównie wieczorami i nocą. Ruch samochodowy nocą niemal ustaje, stąd straty pod kołami samochodów są niewielkie. Kumak nizinny Bombina bombina (L.) występował w OPN w latach 60. często, lecz niezbyt licznie. E. Antoszewska-Bugno i M. Młynarski (1977) podają go ze stawów w Pieskowej Skale, skąd wcześniej wymieniał go W. Juszczyk (1939) oraz ze stawków w Czajowicach, gnojówek koło domów i kałuż na szlaku między Ojcowem, a Pieskową Skałą. Autorzy zwracają uwagę, że wszystkie przebadane przez nich kumaki wykazywały
cechy morfologiczne typowe dla kumaka nizinnego. Nie stwierdzili tutaj osobników o cechach pośrednich między kumakiem górskim a nizinnym, o występowaniu którego wspominał J. Michałowski (1958) z okolic Krakowa. Jedyny okaz kumaka znaleziony przez Z. Szyndlara (1994/95) pochodził z południowej części Doliny Prądnika. W ostatnich latach corocznie można usłyszeć kumaki godujące w starym basenie w Parku Zamkowym w Ojcowie, ale poza tym zupełnie brak informacji o tym gatunku. Dużo więcej danych posiadamy o ropusze zwyczajnej czyli szarej Bufo bufo (L.). Jest ona obok żaby trawnej najpospolitszym i najliczniejszym płazem w Parku (Fot. 3). O jej występowaniu w Ojcowie i okolicach donosili już W. Poliński (1913), a następnie W. Juszczyk (1939) oraz E. Antoszewska- Bugno i M. Młynarski (1977). Ostatni wymienieni autorzy określają ją jako częstą, ale tylko okresowo liczną tj. w porze godowej i w okresie, kiedy młode po przeobrażeniu opuszczają zbiorniki wodne. Dane o miejscach jej występowania pochodzą z całego Parku. Z kilku stanowisk, wyłącznie na lądzie, wymienił ją też Z. Szyndlar (1994/95), który nie znalazł żadnych miejsc jej godowania. W ostatnich latach godowała licznie w gliniance na Bukówkach i w stawach pieskoskalskich. Okres rozrodczy tych ropuch rozpoczyna na początku kwietnia, zawsze kilka dni po rozpoczęciu godów przez żabę trawną. W latach 2001 2007 przenoszono co roku przez drogę do stawów w Pieskowej Skale od 3906 do 5960 ropuch szarych. Przyczyn tak dużych rozpiętości w liczebności wędrujących ropuch można upatrywać w zróżnicowanych warunkach klimatycznych, które mogą być w danym roku bardziej lub mniej sprzyjające dla ropuch, ale przede wszystkim w sposobie prowadzonego monitoringu. Gdyby przyjąć założenie, że wszystkie tereny położone wokół stawów zapewniały ropuchom podobne warunki do zimowania i ich rozmieszczenie było prawie równomierne, to znaczyłoby, że Płazy i gady Ojcowskiego Parku Narodowego 423 monitorowaliśmy wędrówkę około połowy populacji ropuch zamieszkujących ten teren. Rzeczywistą liczbę ropuch szarych schodzących na gody do stawów moglibyśmy poznać rozstawiając siatki wokół każdego z nich i licząc każde złapane zwierzę, ale eksperyment taki trudno byłoby przeprowadzić. W herpetologii stosowana jest ocena liczebności i biomasy płazów metodą odłowu (Głowaciński, Wit ko w s k i 1970). Dane uzyskane przy okazji ochrony tych płazów i tak dają nam lepsze wyobrażenie o liczebności ich populacji, niż np. doświadczenia przeprowadzone na powierzchniach lądowych przez Z. Szyndlara (1994/95). Ropucha szara jest zwierzęciem najczęściej ginącym w kolizji z samochodami. Tylko w 2004 r., mimo prowadzonej akcji ochronnej na drodze w Pieskowej Skale zginęło prawie 1400 ropuch, czyli ponad 1/3 w stosunku do liczby tych płazów przeniesionych do stawów. E. Antoszewska-Bugno i M. Młynarski (1977) uważają, że występowanie ropuchy zielonej Bufo viridis Lau r. w Ojcowskim Parku Narodowym jest cykliczne tzn. że w pewnych latach występuje licznie i masowo, a w innych jest rzadka i nieczęsta. Autorzy obserwowali te ropuchy w stawach w Pieskowej Skale i w starym basenie w Ojcowie, a nawet w kałużach wzdłuż biegu Prądnika (Fot. 4). Z. Szyndlar (1994/95) podaje ropuchę zieloną z trzech stanowisk lądowych: Ojcowa, okolic Jaskini Ciemnej i Murowni. Godujące samce słyszano w ostatnich latach wiosną na Iwinach, gdzie w okolicach łykawca w Białym Kościele stale utrzymuje się podtopienie. Rzadko obserwowana na terenie Parku jest doskonale maskująca się pośród liści krzewów rzekotka drzewna Hyla arborea (L.) jedyny polski przedstawiciel żabek drzewnych (Hylidae). E. Antoszewska-Bugno i M. Młynarski (1977) uważali, że jest tutaj niezbyt liczna lecz częsta (Fot. 5). Duże ilości kijanek rzekotki obserwowali oni w stawach w Pieskowej Skale. Z. Szyndlar (1994/95) podaje ją z północnego krańca Doliny Są-
424 Anna Klasa spowskiej i z Ojcowa. Przyszłe badania płazów powinny ustalić, czy stawy w Pieskowej Skale nadal są miejscem godowania rzekotek. Twierdzenie E. Antoszewskiej-Bugno i M. Młynarskiego (1977), że żaba trawna Rana temporaria L. jest na całym terenie Parku Narodowego nadzwyczaj pospolita, częsta i liczna do dziś nie straciło aktualności (Fot. 6). W porze godowej najłatwiej spotkać je w stawach i ich okolicach w Pieskowej Skale. Gody tej żaby rozpoczyna się już w marcu, kiedy płatami zalega jeszcze śnieg, a stawy w Pieskowej Skale są zamarznięte (Ryc. 1). Pierwsze żaby, które budzą się ze snu zimowego zmierzają do nie zamarzniętej strugi wody wypływającej rowem z ostatniego stawu. Stopniowo stawy odmarzają i żaby kierują się do miejsc, gdzie płytka woda przy brzegu nagrzewa się najszybciej. Innym miejscem licznych godów żab trawnych są okresowe zbiorniki wodne, stawki śródleśne, nie użytkowany staw do hodowli pstrągów tęczowych u wylotu Doliny Sąspowskiej i dawny basen w Parku Zamkowym w Ojcowie. Niestety warunki dla płazów są w tym ostatnim coraz gorsze na skutek nadmiernego wypłycenia zbiornika i ciągłych awarii przestarzałego systemu doprowadzającego Ryc. 3. Żaby trawne godujące na zamarzniętym stawie w Ojcowie. Fot. A. Klasa Fig. 3. Common grass frogs mating on the frozen pond in Ojców. Photo by A. Klasa wodę z Prądnika. W basenie tym wiosną 1989 roku godowało 190 żab i naliczono 58 kłębów skrzeku (Szyndlar 1994/95). Interesujących danych o liczebności populacji żaby trawnej dostarczyła akcja ochrony płazów prowadzona w Pieskowej Skale od 1998 r. Liczba przeniesionych żab zależała od terminu podjęcia działań ochronnych. Najczęściej duża część populacji przekraczała drogę zanim rozmarzł grunt na poboczu drogi i można było rozstawić siatki. Zwykle przenosiło się ostatnią partię żab kończących migrację godową w liczbie 300 500 osobników. Dotąd tylko raz udało się od początku zabezpieczyć migrację żab trawnych, w 2003 r. Przyczyną tego był szczególny splot warunków klimatycznych. Zwykle migracja żab rozpoczyna się na początku marca, przebiega szybko, etapami podczas krótkotrwałych ociepleń. W 2003 r. zima była wyjątkowo mroźna, a wiosna późna. Przy pierwszym, nagłym ociepleniu, które nastąpiło dopiero 23 marca płazy rozpoczęły wędrówkę, która przybrała masowy charakter. Wtedy także rozstawiono siatki i podczas kilku dni przeniesiono 4420 żab (Klasa 2004). W odróżnieniu od ropuchy szarej straty żaby trawnej pod kołami samochodów są nieporównywalnie mniejsze (w 2004 roku zginęły 253 osobniki), co wynika głównie z jej zachowania drogę przekracza szybko, poruszając się skokami. Żaba wodna Rana esculenta L. została stwierdzona tylko jeden raz, w stawie w Pieskowej Skale (Antoszewska-Bugno, Mły - narski 1977). Wymienieni autorzy uważają, że złapany okaz dostał się tam przypadkowo i nie należy do fauny Parku, ponieważ żaby zielone żyją w ciepłych zbiornikach wodnych i unikają zimnych dolin krasowych. Fot. 1. Traszka zwyczajna; Fot. 2. Traszka grzebieniasta; Fot. 3. Ropucha szara; Fot. 4. Ropucha zielona; Fot. 5. Rzekotka drzewna; Fot. 6. Żaba trawna Photo 1. Common newt; Photo 2. Crested newt; Photo 3. European toad; Photo 4. Green toad; Photo 5. Tree frog; Photo 6. Common grass frog
Fot./Photo by A. Palaczyk Fot./Photo by R. Cieślik Fot./Photo 1 Fot./Photo 2 Fot./Photo 3 Fot./Photo by R. Cieślik Fot./Photo by A. Palaczyk Fot./Photo 4 Fot./Photo by A. Palaczyk Fot./Photo by A. Palaczyk Fot./Photo 5 Fot./Photo 6
Fot./Photo by A. Palaczyk Fot./Photo by A. Palaczyk Fot./Photo 7 Fot./Photo 8 Fot./Photo 9 Fot./Photo 10 Fot./Photo 11 Fot. 7. Jaszczurka zwinka; Fot. 8. Padalec zwyczajny; Fot. 9. Gniewosz plamisty; Fot. 10. Zaskroniec zwyczajny; Fot. 11. Wylęgające się zaskrońce; Fot. 12. Żmija zygzakowata Photo 7. Sand lizard; Photo 8. Blind-worm; Photo 9. Smooth snake; Photo 10. Grass snake; Photo 11. Hatching grass snakes; Photo 12. Adder Fot./Photo by R. Cieślik Fot./Photo by B. Wiśniowski Fot./Photo 12 Fot./Photo by A. Palaczyk Fot./Photo by A. Palaczyk
Płazy i gady Ojcowskiego Parku Narodowego 427 2.2. Gady Reptilia Jaszczurka zwinka Lacerta agilis L. w latach 60. i 70. XX w. była w Parku nadzwyczaj rzadka i nieliczna. E. Antoszewska-Bugno i M. Młynarski (1977) dysponowali jednym okazem złapanym na południowym stoku Doliny Prądnika i znajdującym się w zbiorach Muzeum Ojcowskiego Parku Narodowego; widywali też pojedyncze okazy tej jaszczurki w lasach na wierzchowinie. W końcu lat 80. podawana była z Grodziska (Szyndlar 1994/95). Wiosną 2004 r. u podnóża Skał Cichych na Grodzisku obserwowano trzy samce w szacie godowej i jedną samicę, a kilka lat wcześniej na tym samym stanowisku kilkanaście młodych zwinek. Masyw skalny na którym obserwowano jaszczurki był w ostatnich latach odsłaniany tzn. wycięto kilka drzew i krzewy rosnące u podnóża skał, co z pewnością sprzyja tym ciepłolubnym jaszczurkom (Fot. 7). Dużo częściej spotykany jest padalec zwyczajny Anguis fragilis L. Na początku XX w. był określony przez W. Polińskiego (1913) jako pospolity, 50 lat później w ocenie E. Antoszewskiej-Bugno i M. Młynarskiego (1977) był stosunkowo częsty, lecz jak wszędzie niezbyt liczny. Znaleziono go wówczas w lasach koło Czajowic, w Dolinie Sąspowskiej oraz w lasach i na łąkach na Złotej Górze. Z kilkunastu stanowisk rozproszonych w całym parku podaje go Z. Szyndlar (1994/95). W 2004 r. kilka rozjechanych przez samochody osobników zanotowano na drodze do Skały w Opalówkach (Zazamczu), na tym samym stanowisku na łące nad Prądnikiem obserwowano dwa okazy. Utrzymuje się też dość licznie na stanowiskach w górnej części Doliny Sąspowskiej (Fot. 8). Co pewien czas notowany na tym terenie jest gniewosz plamisty Coronella austriaca Lau r., co potwierdzałoby przypuszczenia E. Antoszewskiej-Bugno i M. Młynarskiego (1977) o cykliczności jego pojawu. Nie można jednak wykluczyć, że jest to związane z brakiem regularnych badań. Podawany był z Wąwozu Jamki i Doliny Sąspowskiej przez M. Antoszewską-Bugno i M. Mły - narskiego (1977), a następnie znaleziono go w 1989 w środkowej części Doliny Prądnika (Szyndlar 1994/95). W 2003 r. w Dolinie Sąspowskiej obserwowano go na wiosnę i latem. Wykryto miejsce jego schronienia przy budynku leśniczowki, które codzienne rano opuszczał i wieczorem do niego powracał. Kolejne informacje opublikowali B. Wiśniowski i R. Roz w a ł k a (2007), którzy na trzech blisko położonych stanowiskach, w czerwcu i sierpniu, łącznie stwierdzili dziewięć osobników (Fot. 9). Trzy największe okazy miały 50 60 cm długości, a najmniejszy 18 cm. Autorzy nie podali dokładnej lokalizacji stanowisk z obawy o zagrożenie węży nielegalnym odłowem. Dotąd wąż ten uchodził za gatunek rzadki i uważano, że jest to spowodowane niedostakiem jaszczurek, które są jego głównym pokarmem. Przedstawione informacje wskazują, że gniewosz może występować tu liczniej niż sądzono i odżywiać się m.in. zaskrońcami, które w dużej liczbie (20 30 okazów) stwierdzono na tych samych stanowiskach. W odróżnieniu od gniewosza zaskroniec zwyczajny Natrix natrix (L.) był w latach 60. i 70. najpospolitszym gadem w Ojcowie i okolicach, nader częstym i stosunkowo licznym (Antoszewska-Bugno, Młynarski 1977). Z kilkunastu stanowisk na terenie całego Parku podawał go też Z. Szyndlar (1994/95). Ostatnio notowany był u podnóża Góry Koronnej i Okopy podczas godów oraz na Murowni. Od kilku do kilkunastu zaskrońców obserwuje się co roku w pobliżu stawów pod zamkiem w Pieskowej Skale (Fot. 10). Najliczniejszy pojaw zaskrońców obserwowano na stanowiskach z gniewoszem (Wiśniowski, Rozwałka 2007). W okolicach Źródełka Miłości zanotowano zaskrońca, który upolował żabę trawną i spłoszony przez turystów wypluł ją.
428 Anna Klasa Tabela 1. Wyniki monitoringu liczebności płazów w Pieskowej Skale w latach 1998 2007 Table 1. Findings of the amphibian population size monitoring in Pieskowa Skała in the years 1998 2007 Lata Years Termin migracji godowej płazów Date of the amphibian mating migration Liczba płazów przeniesionych do stawów Number of amphibians moved into the ponds Liczba wszystkich martwych płazów Number of all dead amphibians 1998 2 7 kwietnia 1100 (100 żab, 1000 ropuch) brak dokładnych danych 1999 26 marca 7 kwietnia 1520 (133 żaby, 1387 ropuch) brak dokładnych danych 2000 24 marca 7 kwietnia 2469 (140 żab, 2300 ropuch, 29 traszek) brak dokładnych danych 2001 13 marca 10 kwietnia 5000 (290 żab, 4600 ropuch, 110 traszek) brak dokładnych danych 2002 15 marca 20 kwietnia 6300 (295 żab, 5960 ropuch, 45 traszek) brak dokładnych danych 2003 23 marca 26 kwietnia 9900 (4420 żab, 5400 ropuch, 80 traszek) brak dokładnych danych 2004 22 marca 13 kwietnia 4500 (516 żab, 3906 ropuch, 78 traszek) 1613 (253 żab, 1360 ropuch) 2005 31 marca 18 (27) 1406 (238 żab, 1168 5894 (144 żaby, 5712 ropuch, 38 traszek) kwietnia ropuch) 2006 10 kwietnia 25 kwietnia 5106 (69 żab, 5019 ropuch, 18 traszek) 669 (33 traszki, 69 żab, 567 ropuch) 2007 9 marca 18 kwietnia 4778 (48 żab, 4717 ropuch, 13 traszek) 557 (13 traszek, 6 żab, 538 ropuch) 2008 17 marca 16 kwietnia 2247 (33 żaby, 2198 ropuch, 16 traszek) 361 (18 traszek, 35 żab, 308 ropuch) Żmija zygzakowata Vipera berus (L.) w latach 60. i 70. XX w. była zwierzęciem nieczęstym i nielicznym; podawana z kilku stanowisk na terenie Parku zarówno przez E. Antoszewską-Bugno (1977) jak i później przez Z. Szyndlara (1994/95). Ostatnio notowana na Grodzisku i w Pieskowej Skale na uprawach leśnych, czasem o spotkaniu ze żmiją donoszą zaniepokojeni turyści (Fot. 11). W tym ostatnim przypadku nie ma całkowitej pewności czy rzeczywiście chodziło o żmiję, czy był to mylnie oznaczony gniewosz, padalec albo zaskroniec. 3. Ochrona herpetofauny Ochrona bierna, polegająca na nieingerencji człowieka w naturalne układy ekologiczne, w przypadku płazów i gadów jest mało efektywna i na tak niewielkim terenie, jaki obejmuje Ojcowski Park Narodowy stosowanie tylko tej formy ochrony może doprowadzić nawet do zaniku pewnych gatunków. Decydujący wpływ na występowanie płazów ma obecność zbiorników wodnych np. stawów, młak, starorzeczy. W Parku brak naturalnych, stałych zbiorników wodnych, a jedynymi ciekami są tutaj potok Prądnik i jego dopływ Sąspówka. Liczne są natomiast zbiorniki wodne pochodzenia antropogenicznego. Należą do nich stare, przepływowe stawy w Pieskowej Skale, nieużytkowany staw u wylotu Doliny Sąspowskiej, stawy pstrągowe w Ojcowie, dawny basen w Ojcowie, częściowo zasypany oraz kilka glinianek (na Bukówkach, na Złotej Górze, w Pieskowej Skale). Największe znaczenie dla ochrony płazów mają stawy pod zamkiem w Pieskowej Skale, które są miejscem godów wszystkich gatunków tych ziemnowodnych zwierząt, stwierdzonych dotąd w Parku. Pochodzą one z XVI w. i zostały założone ze względów gospodarczych dla hodowli ryb, ale także krajobrazowych. Ojcowski PN przejął nad nimi opiekę w 1986 r., a począwszy od lat 90. nie są już użytkowane gospodarczo. Podobnie jak wszystkie istniejące zbiorniki wodne, tak i stawy pieskoskalskie ze względu na swój historyczny charakter i wyjątkowe znaczenie dla ochrony płazów powinny być zachowane i pielęgnowane. Szczególnie
Płazy i gady Ojcowskiego Parku Narodowego 429 ważne jest, aby nie wpuszczać tam obcych gatunków ryb (co czyni miejscowa ludność) oraz co pewien czas, szczególnie po powodziach odmulać je. Czynna ochrona płazów w OPN polega nie tylko na zapewnieniu im miejsc rozrodu, ale także na zabezpieczeniu szlaku godowej wędrówki. Niefortunnie ulokowana wzdłuż stawów droga wojewódzka, prowadząca ze Skały do Olkusza, przecina szlak migracji płazów i corocznie pod kołami samochodów giną tam masowo ropuchy szare, a także żaby trawne i traszki. Po raz pierwszy próbowano ograniczyć ich śmiertelność przy przejściu przez drogę do stawów wiosną 1998 r. Działania polegały na uniemożliwieniu zwierzętom wejścia na drogę przez ustawienie wzdłuż niej płotków z siatki plastikowej (Ryc. 1). Płazy nie mogąc pokonać przeszkody poruszały się wzdłuż niej, a następnie wpadały do wiader wkopanych w ziemię na równi z gruntem. Wtedy udało się uratować przed rozjechaniem 100 żab i 1000 ropuch. W następnych latach akcję kontynuowano, zwiększono długość zabezpieczonego odcinka drogi z 300 do 570 metrów (Tab. 1). W kolejnych latach rosła liczba przeniesionych płazów, aż do prawie 10 000 osobników w 2003 r. (Klasa 2004). Corocznie ustawia się siatki wzdłuż drogi, od strony Prądnika vis-à-vis trzech stawów (III V) i rowu za ostatnim stawem, gdzie podążają płazy zimujące w Prądniku i na wzgórzu Bukowiec. Zbiera się także ropuchy schodzące z zimowisk na lewym (oreogr.) zboczu Doliny Prądnika i przekraczające szosę na wysokości stawu nr II. W ten sposób kontroluje się prawie połowę terytorium, na którym zimują płazy. Nie są przenoszone ropuchy szare i żaby trawne podążające, bez kolizji z samochodami, do stawów III, IV i V z zimowisk na wzgórzu zamkowym, do pierwszego stawu w Sułoszowej od strony wzgórza i do drugiego stawu z góry Bukowiec (Ryc. 1). W ostatnich latach rozpoczęto na dużą skalę wycinki drzew i krzewów na kompleksach skalnych na Grodzisku i w Ojcowie Ryc. 2. Zabezpieczenie szlaku godowej wędrówki płazów w Pieskowej Skale. Fot. A. Klasa Fig. 2. Safeguarding of the amphibian mating migration route in Pieskowa Skała. Photo by A. Klasa (Skała Krzyżowa, Góra Koronna), które powinny sprzyjać ciepłolubnym gatunkom gadów (gniewosz plamisty, jaszczurka zwinka, żmija zygzakowata). Ostatnie obserwacje zaskrońców, gniewoszy i tokujących żmij na odsłoniętych z drzew i krzewów powierzchniach zdają się potwierdzać tę tezę. 4. Podsumowanie i perspektywy badań Mimo prawie stu lat jakie upłynęły od opublikowania pierwszych danych o płazach i gadach tego terenu i 50-tej rocznicy utworzenia Ojcowskiego Parku Narodowego wiedza o tutejszej herpetofaunie nie wyszła poza inwentaryzację składu gatunkowego i rozmieszczenia, opartych na mniej lub bardziej systematycz-
430 Anna Klasa Ryc. 3. Migracja godowa płazów do stawów w Pieskowej Skale. Strzałki czerwone szlak grożący kolizją z samochodami na drodze wojewódzkiej do Olkusza; strzałki czarne szlak bezpieczny; czarne pasy wzdłuż drogi oznaczają miejsca rozstawienia siatek Fig. 3. Mating migration of amphibians to the ponds in Pieskowa Skała: red arrows the route at risk from collisions with cars on the provincial road to Olkusz; black arrows the safe route; black stripes along the road mark the places of setting up the fence netting nych obserwacjach. W Parku występuje siedem gatunków płazów (dwie traszki zwyczajna i grzebieniasta, kumak nizinny, dwie ropuchy szara i zielona, rzekotka drzewna oraz żaba trawna), z 18 znanych z Polski i nie należy się tu spodziewać dalszych taksonów z tej grupy. Nie potwierdziła się informacja o występowaniu tutaj żaby wodnej, której pojedynczego osobnika znaleziono w latach 60. w stawie w Pieskowej Skale. Brak także salamandry plamistej, mimo podjęcia amatorskiej próby wsiedlenia tego gatunku w 1975 r. (Klasa 1991). Z 9 gatunków gadów notowanych w Polsce, w Parku występuje 5 (jaszczurka zwinka, padalec zwyczajny, zaskroniec zwyczajny, gniewosz plamisty i żmija zygzakowata). Z niewyjaśnionych przyczyn nie stwierdzono tutaj jaszczurki żyworodnej, która pospolicie
występuje w Polsce, a w Parku znajdują się odpowiadające jej biotopy. Nadzwyczaj rzadka jest jaszczurka zwinka, która mimo poszukiwań stwierdzona została w ostatnich latach tylko na Grodzisku. Co kilka lat notuje się obecność gniewosza plamistego, co interesujące, za każdym razem na innym stanowisku. Nadal niewiele wiadomo o liczebności populacji poszczególnych gatunków płazów i gadów, nie mówiąc już o wieloletnich zmianach liczebności i tendencjach. Na podstawie wyrywkowych danych trudno wyciągać wnioski dotyczące zanikania gatunków. Wysuwane w przeszłości tezy o regresji gadów, a później płazów zdają nie potwierdzać się przy bliższym poznaniu problemu, może za wyjątkiem zaniku kumaka nizinnego. W końcu wyjaśnienia wymaga hipoteza prof. M. Młynarskiego o cykliczności pojawiania się niektórych gatunków w Parku (ropuchy zielonej, gniewosza plamistego). Konieczne wydaje się przeprowadzenie powtórnej inwentaryzacji stawów, glinianek, oczek wodnych i wszelkich miejsc godowania płazów. W ochronie płazów na terenie Ojcowskiego Parku Narodowego najważniejszą rolę pełnią przepływowe stawy pod zamkiem w Pieskowej Skale. Należy dążyć do wybudowania w tym miejscu kilku przepustów pod drogą wojewódzką Skała-Olkusz, które umożliwiałyby płazom dotarcie do miejsc godowania bez kolizji z samochodami. Coroczne rozkładanie siatek zabezpieczających jest pracochłonne i angażuje wielu pracowników. Nadal dużo płazów ginie podczas wędrówki powrotnej na żerowiska i trudno temu przeciwdziałać bez kompleksowego rozwiązania tego problemu. Przepusty służyłyby również wydrom i bobrom przemieszczającym się między stawami, a potokiem Prądnik. Korzystne dla płazów byłoby zaniechanie hodowli pstrągów tęczowych w Ojcowie i przekształcenie zbiorników wykorzystywanych do hodowli w półdzikie stawy. Hodowla drapieżnych ryb z oczywistych względów wyklucza bytowanie płazów, poza tym wiosenne Płazy i gady Ojcowskiego Parku Narodowego 431 terminy czyszczenia i odkażania zbiorników, połączone ze spuszczaniem ze stawów wody, powodują niszczenie złożonego skrzeku. Prowadzone w ostatnich latach zabiegi ochrony czynnej, polegające na usuwaniu drzew i krzewów w celu utrzymania półnaturalnych muraw kserotermicznych powinny sprzyjać ciepłolubnym wężom i jaszczurkom. Cykliczne obserwacje fauny prowadzone na odsłoniętych powierzchniach na Grodzisku i Górze Koronnej powinny wyjaśnić, jakie znaczenie dla gadów mają przeprowadzane na dużą skalę wycinki. Urozmaicona rzeźba terenu, wapienne podłoże i mozaika zbiorowisk roślinnych w naturalny sposób sprzyjają występowaniu gadów w Ojcowskim Parku Narodowym. Czynnikiem ograniczającym bytowanie płazów jest natomiast brak naturalnych, stałych zbiorników wód. W przypadku niedostatku sztucznych stawów mogłyby one rozwijać się jedynie w zakolach potoków o spokojniejszym nurcie i w starorzeczach. Użytkowanie rolnicze tego terenu w przeszłości oraz współczesna działalność służb Parku, zwana ochroną czynną, polegająca z jednej strony na odlesianiu stoków o wystawie południowej, a z drugiej na utrzymaniu i tworzeniu sztucznych zbiorników wody, przyczyniają się do wzrostu liczebności populacji tych dwóch grup zwierząt. Literatura Antoszewska E. 1964. Płazy i gady Ojcowskiego Parku Narodowego. Praca magisterska wykonana w latach 1963/1964. Zakład Zoologii Systematycznej i Doświadczalnej PAN. Kraków. Maszynopis. Antoszewska-Bugno E., Młynarski M. 1977. Płazy i gady, [w:] K. Zabierowski (red.), Przyroda Ojcowskiego Parku Narodowego. Studia Naturae, ser. B, 28: 277 288. Bła ż u k J. 2004. [w:] Krytyki i oceny: Z. Głowaciński, J. Rafiński (red.), Atlas płazów i gadów Polski. Status Rozmieszczenie Ochrona. Przegląd Zoologiczny, 3 4: 209 219.
432 Anna Klasa Głowaciński Z., Witkowski Z. 1970. Ocena liczebności i biomasy płazów metodą odłowu. Wiadomości Ekologiczne, 16: 328 340. Juszczyk W. 1938. O porze godowej naszych płazów bezogonowych. Sprawozdania Komisji Fizjograficznej, 71: 131 143. Juszczyk W. 1939. Tymczasowe sprawozdanie z badań wykonanych w latach 1937 i 1938 nad rozmieszczeniem geograficznym płazów i gadów w okolicy Krakowa. Sprawozdania Komisji Fizjograficznej, 72 [za 1937]: 537 542. Klasa A. 1991. Gatunki introdukowane do Ojcowskiego Parku Narodowego w ostatnim dwudziestoleciu. Chrońmy Przyrodę Ojczystą, 47, 1 2: 19 27. Klasa A. 2004. Badania śmiertelności płazów w Ojcowskim Parku Narodowym i ich znaczenie dla ochrony tych zwierząt. Parki Narodowe, 4: 31 33. Mic h a ł o w s k i J. 1958. Rozmieszczenie geograficzne kumaków (Bombina Oken) między Wisłą, Skawą i Rabą (województwo krakowskie). Acta Zoologica Cracoviensia, 3: 247 283. Młynarski M. 1990. Zmiany w herpetofaunie Ojcowskiego Parku Narodowego w latach 1963 1987. Prądnik. Prace Muz. Szafera, 1: 135 137. Poliński W. 1913. Przyczynki do wiadomości o rozsiedleniu geograficznym płazów i gadów krajowych. Sprawozdania Komisji Fizjograficznej, 47: 131 146. Szyndlar Z. 1994/95. Płazy i gady Ojcowskiego Parku Narodowego: stan w końcu lat osiemdziesiątych. Prądnik. Prace Muz. Szafera, 9: 231 240. Wiśniowski B., Rozwałka R. 2007. Gniewosz plamisty Coronella austriaca (Laurenti 1768) w Ojcowskim Parku Narodowym. Chrońmy Przyrodę Ojczystą, 63, 2: 99 109. Amphibians and reptiles of the Ojców National Park The knowledge on amphibians and reptiles in the Ojców National Park has not have been recently revealed apart from the occurrence and distribution, though approximately a hundred years elapsed since the first information had been published and the 50 th anniversary of the Park establishment has been celebrated in 2006. From 18 well-known Polish amphibian species 7 were recorded in Park. They include the following: smooth newt Triturus vulgaris, great crested newt Triturus cristatus, fire-bellied toad Bombina bombina, common toad Bufo bufo, green toad Bufo viridis, green tree frog Hyla arborea and common (grass) frog Rana temporaria. The data on occurrence of the edible frog Rana esculenta was not confirmed here, whose the single specimen has been found in 60. in the pond in Pieskowa Skała. The fire salamander Salamandra salamandra is not present here, despite the fact that the unprofessional trial of introduction of this species took place in 1975. From 9 reptile species recorded in Poland, there are 5 species (sand lizard Lacerta agilis, slow worm Anguis fragilis, grass snake Natrix natrix, adder Vipera berus and smooth snake Coronella austriaca), respectively in the ONP. Although it is a common species in Poland and there are suitable biotopes for it in the Park, the presence of a viviparous lizard Lacerta vivipara was not confirmed. Remarkable rare is the sand lizard, in spite of the attempt to find it in the ONP it has been recorded lately on Grodzisko location only. Once per few years the presence of smooth snake was recorded and each time different location. The variable topographical features, calcareous floor, and complex and mosaic vegetation in a natural manner favour the occurrence of reptiles in the Ojców National Park. However, the limiting factor of existence of the amphibians is the lack of permanent, natural water supplies. The agricultural use of this area in the past as well as the active protection depends on the one hand on the deforestation of the southern exposure slopes, and on the other hand on the maintenance and the creation of artificial ponds. These actions contribute to growth of the population numbers of these two animals groups.