PRACE BADAWCZE STACJI ARCHEOLOGICZNEJ W ŁĘCZYCY W 1955 r.

ANDRZEJ NADOLSKI PRACE BADAWCZE STACJI ARCHEOLOGICZNEJ W ŁĘCZYCY W 1955 r. Plan prac badawczo-naukowych Stacji Archeologicznej w Łęczycy na 1955 r. J przewidywał co następuje: 1 dalszą eksplorację zabudowanej partii grodziska łęczyckiego, 2 kontynuację badań we wnętrzu kolegiaty tumskiej, 3 definitywne ukończenie prac wykopaliskowych na cmentarzysku z XI w. w Lutomiersku pod Łodzią, 4 sondaż na grodzisku w Krzepocinku, pow. łęczycki. Prace te wiążą się z zasadniczym problemem badanym przez Stację w latach 1948 1955, którym jest ukształtowanie się łęczyckiego zespołu osadniczego na tle ziemi łęczyckiej we wczesnym średniowieczu, głównie w X XIV w. A) PRACE TERENOWE W ŁĘCZYCY W 1955 r. prace badawcze w Łęczycy trwały od dnia 13 VII do dnia 10 IX. Uczestniczyło w nich 4 pracowników naukowych, 2 techniczno-naukowych, 2 administracyjno-gospodarczych oraz 10 15 pracowników fizycznych. Ponadto z kredytów CZM i OZ zatrudniano stale na terenie kolegiaty 15 pracowników fizycznych oraz zespół badawczo- -dokumentacyjny złożony z historyków architektury. Powierzchnia wykopów wyniosła w sumie 96 m 2 (ponadto w kolegiacie 110 m 2 ), a kubatura ziemi przebadanej 94 m 3 (W t kolegiacie 120 m 3 ). W metodzie badań wykopaliskowych nie wprowadzono poważniejszych zmian w stosunku do zasad stosowanych w roku ubiegłym. I. Grodzisko. Prace tegoroczne nawiązywały ściśle do badań przeprowadzonych w roku ubiegłym i były ich kontynuacją. Wykop usytuowany w północnej, przywałowej partii dziedzińca grodowego miał na celu zbadanie dalszej części obszaru objętego niegdyś zabudową mieszkalną i gospodarczą. Układ warstw stwierdzony w obrębie 1 Materiały do niniejszego sprawozdania przygotowali mgr A. Abramowicz i mgr T. Poklewski. Sprawozdania archeologiczne III

274 andrzej nadolski wykopów nie odbiegał w zasadzie od stosunków zaobserwowanych w wykopach dawniejszych. Potwierdziły się obserwacje zeszłoroczne dotyczące poziomu pożarowego stanowiącego pozostałość katastrofy, która zniszczyła wnętrze III grodu łęczyckiego wkrótce po 1106 r. Odkryto kilka dalszych jam o rozmaitych rozmiarach i zapewne różnym, nie zawsze jasnym pochodzeniu. Jedna z nich (jama 44 ai, częściowo odsłonięta już w 1954 r., odznaczała się regularnym zarysem oraz niewątpliwym związkiem z szeregiem dołków słupowych (ryc. 1). Według wszelkiego prawdopodobieństwa mamy do czynienia ze śladem budowli. Wyjątkowe ubóstwo inwentarza zabytkowego we wnętrzu jamy pozwala wnioskować, że była to budowla o charakterze gospodarczym. W ogóle ilość zabytków ruchomych, uzyskanych w trakcie tegorocznych prac wykopaliskowych (ułamki ceramiki silnie obtaczanej, osełki, przęśliki, drobne przedmioty z kości i rogu, ostrogi żelazne, groty strzał i bełtów, nożyki, nożyce, klucze itp.), przedstawia się w porównaniu z rezultatami lat poprzednich niezwykle skromnie. Fakt ten jest prawdopodobnie wynikiem pierwotnego rozplanowania wnętrza grodu. Obszar objęty naszymi wykopami w roku bieżącym nie pokrywał się zapewne z obszarem zabudowy mieszkalnej. Przyszłe badania terenowe oraz skrupulatna analiza zebranych obserwacji dotyczących rozsiewu zabytków ruchomych pozwolą, być może, na głębsze uzasadnienie tego domysłu. II. Kolegiata w Tumie pod Łęczycą. Prace badawcze na terenie kolegiaty prowadziliśmy, podobnie jak w roku ubiegłym, na koszt CZM i OZ. Z personelem archeologicznym współpracowała ściśle grupa historyków architektury; na jej czele stał mgr inż. arch. Z. Tomaszewski (z Zakładu Architektury Polskiej Politechniki Warszawskiej). Zadaniem naszym było bliższe poznanie charakteru budynku murowanego, starszego niż kolegiata romańska, którego narożnik odkryto w 1954 r. Zachodziła przy tym potrzeba możliwie szybkiego przebadania zachodnich partii nawy głównej kościoła, a zwłaszcza wnętrza absydy zachodniej, ze względu na planowany postęp prac budowlanych. Wykopy nasze usytuowane jak na załączonym planie (ryc. 2) dały bardzo interesujące wyniki. Stwierdziliśmy, że odsłonięty w ubiegłym sezonie narożnik budowli kamiennej jest fragmentem obszernego założenia architektonicznego, starszego od kolegiaty romańskiej. Założenie to składa się co najmniej z 3 odrębnych, aczkolwiek zapewne powiązanych ze sobą pomieszczeń. Pomieszczenie 1 zajmuje 5 i 6 (licząc od E) przęsło nawy głównej kościoła. Jest w przybliżeniu prostokątne. Mury jego posadowiono na głębokości około 300 cm poniżej umownego poziomu zerowego (obecny

prace badawcze w łęczycy 275 poziom wnętrza kościoła). Wymiary zewnętrzne całości wynoszą około 887 cm (z E na W) X co najmniej 720 cm (z N na S). Wymiary wewnętrzne wynoszą odpowiednio około 300 cm X około 455 cm. Mury pomieszczenia 1 zbudowane są zasadniczo z granitowych otoczaków (kamienia polnego) na zaprawie gliniano-wapiennej. Zachowały się partie lica (z kostki granitowej) zewnętrznego (w murze północnym i zachodnim) i wewnętrznego (w murze południowym i częściowo północnym). Warto podkreślić, że lico zewnętrzne wyróżnia się szczególnie staranną obróbką kostki granitowej, nie ustępującą licowanym partiom murów kolegiaty z XII w. W obrębie muru wschodniego i północnego stwierdzono w dwu poziomach obecność doskonale zachowanych śladów po parzystych ściągach drewnianych. W murze zachodnim stwierdzono, jak na razie, ślad po jednym takim ściągu (z dolnego poziomu). Mury pomieszczenia zachowane są przeciętnie na wysokości około 220 240 cm, licząc od głębokości posadowienia. W świetle dotychczasowych obserwacji przyjmujemy, że około 200 cm wypada na część fundamentową. Gru- 18*

276 andrzej nadolski bość muru wschodniego wynosi około 180 195 cm, muru północnego około 125 cm. Pierwotnej grubości muru południowego i górnych partii muru zachodniego nie można w chwili obecnej ustalić z powodu późniejszych zniszczeń. Mury północny i zachodni posiadają od strony wewnętrznej potężną odsadzkę. Odsadzkę tę stwierdzono przy murze północnym na głębokości około 138 141 cm, a przy murze zachodnim na głębokości około 100 114 cm (poniżej obecnego poziomu wnętrza kościoła). Odsadzki powiększają na tej głębokości grubość muru północnego do około 260 cm, a muru zachodniego do około 428 cm i łącząc się ze sobą zajmują całą zachodnią, północno-zachodnią i północną partię wnętrza pomieszczenia 1. Przeznaczenie tej konstrukcji jest dotychczas niejasne. Należy dodać, że mur zachodni posiada jeszcze od strony zewnętrznej poniżej partii lica odsadzkę zewnętrzną, zwiększającą jego grubość ostatecznie do około 466 cm. Do muru północnego dostawiono od strony zewnętrznej ławę łączącą filary kolegiaty romańskiej (nr 7 i 9). Jeden z tych filarów (nr 7) zniszczył północno-wschodni narożnik pomieszczenia 1. Mur południowy jest silnie nadwerężony przez ceglane krypty. Pomieszczenie 2 dostawione jest od strony zachodniej do pomieszczenia 1 i mieści się w obrębie zachodniej absydy kolegiaty romańskiej. Posadowione jest nieco płyciej niż pomieszczenie 1, bo na głębokości około 268 cm (pomiar przy murze południowym), poniżej umownego poziomu zerowego. Wymiary wewnętrzne pomieszczenia wynoszą około 462 cm (z N na S) X około 493 cm (z E na W). Wymiar zewnętrzny w kierunku E W wynosi około 603 cm, Wymiaru zewnętrznego w kierunku N S nie można było na razie ustalić. Mury pomieszczenia 2 zbudowano z nieobrobionego kamienia polnego (granitu) na zaprawie gliniano-wapiennej. Zaobserwowano w ich obrębie dwa poziomy ściągów. W murze zachodnim górny poziom (ściąg pojedynczy) stwierdzono na głębokości około 112 134 cm, dolny poziom (ściągi parzyste) na głębokości około 190 210 cm od poziomu zerowego. Wysokość zachowanych murów waha się od 140 cm (mur południowy) do zapewne około 170 180 cm (mur północny). Grubość muru zachodniego dochodzi do 110 cm, grubości muru północnego i południowego na razie nie można było ustalić. Muru wschodniego pomieszczenie 2 nie posiada. Mur zachodni jest w samym środku swej długości (na osi kościoła) przecięty przez grób duchownego. W obrębie tego grobu stwierdzono oprócz słabo zachowanego i częściowo uszkodzonego szkieletu złote nitki z tkaniny brokatowej, srebrny kielich oraz srebrną patenę zdobioną i zaopatrzoną w napis: Dexter a Domini fecit viriutem (ryc. 4). W świetle tych zabytków wydaje się, że grób pochodzi z czasów nie późniejszych niż początek XIII w.

prace badawcze w łęczycy 277 Ryc. 4. Tum koło Łęczycy. Kolegiata. Kielich i patena ze srebra znalezione w grobie nr 21 (absyda zachodnia) Ryc. 5. Tum koło Łęczycy. Kolegiata. Groby 7 i 8, między nimi zdobiona płyta romańska użyta wtórnie

278 andrzej nadolski W murze północnym tegoż pomieszczenia odsłonięto obszerną wnękę 0 wymiarach wewnętrznych około 227 cm X 94 cm. Wnęka była wypełniona murem z kamieni polnych, spojonych w części wyjątkowo silną zaprawą, a przykryta»płytą piaskowcową o wymiarach 204X65X17 cm. Płyta spoczywała na głębokości około 80 87 cm od poziomu zerow r ego. Funkcji wnęki nie udało się wyjaśnić. W każdym razie nie jest to grób. Na murach pomieszczenia 2 posadowiona jest częściowo zachodnia absyda kolegiaty romańskiej. Pomieszczenie 3 (?). Istnienie jego jest w chwili obecnej hipotetyczne. Wiążemy z nim mur zaobserwowany w odległości około 332 cm na E od pomieszczenia 1. Mur ten przebiega z N na S, a zbudowany jest, podobnie jak wszystkie poprzednio opisane, z kamienia polnego na zaprawie gliniano-wapiennej. Ślady ściągów występują (na razie stwierdzono tylko 1 ściąg z poziomu dolnego). Stopa muru znajduje się na głębokości około 286 cm poniżej umownego zera. Jego grubość wynosi około 200 cm, a zachowana wysokość dochodzi do około 169 cm. Pomiędzy omawianym tu murem a pomieszczeniem 1 znaleziono wtórnie użytą (wmurowaną w obstawę późniejszego grobu) romańską płytę piaskowcową o wymiarach 210 X 48 X 13 cm. Płyta ta, pęknięta na 2 części, jest ozdobiona wizerunkiem krzyża ustawionego na łuku okrągłym (ryc. 5). Układ warstw ziemnych w obrębie wykopów jest na ogół bardzo skomplikowany. Jego interpretacja może ulec w miarę postępu badań daleko idącym zmianom. W chwili obecnej skłonni jesteśmy dostrzegać następujący stan rzeczy. Powierzchnia calca opada w kierunku zachodnim. Stwierdzono ją na wschód od pomieszczenia 1 na poziomie około 170 175 cm, w obrębie tegoż pomieszczenia na poziomie około 188 200 cm, w absydzie na poziomie około 262 cm. Na calcu zalega próchnica kopalna, a nad nią szereg warstw odpowiadających rozmaitym etapom budownictwa. W powiązaniu z murami pomieszczenia 1 (gdzie stosunki są względnie najbardziej czytelne) wyróżniamy wśród tych warstw poziomy budowy 1 użytkowania pomieszczenia 1, poziom niwelacji przeprowadzonej z okazji budowy kolegiaty romańskiej, poziom samej tej budowy (z połowy XII w.), a wreszcie poziom wielkiego pożaru z 1294 r., nie mówiąc już o nawarstwieniach późniejszych. Najbardziej zagmatwana sytuacja stratygraficzna występuje na terenie absydy. Być może, dopiero przyszłe badania pozwolą nam na jej przekonywające zinterpretowanie. Ruchomy materiał zabytkowy (ułamki naczyń glinianych), stwierdzony w obrębie poszczególnych warstw, jest niestety nieliczny i na ogół mało typowy.

prace badawcze w łęczycy 279

280 andrzej nadolski Pomimo tych wszystkich trudności można uznać rezultaty naszych badań z 1955 r. za interesujące i poważne. Nie ulega już dziś wątpliwości, że udało się nam odkryć wcale okazałe pozostałości obszernego i skomplikowanego założenia murowanego, z pewnością starszego od usytuowanej ponad jego szczątkami wielkiej budowli romańskiej. Już w roku ubiegłym skłonni byliśmy uważać to założenie za ślady jakiegoś obiektu kościelnego, którego istnienie na badanym miejscu poprzedziło budowę ХІІ-wiecznej kolegiaty 2. Wiązanie tego obiektu z hipotetycznym opactwem Panny Marii w Łęczycy wydawało się i wydaje się nadal prawdopodobne. Jak wiadomo, na temat powstania i losów tego opactwa wypowiadał się szereg autorów 3. W chwili obecnej jest jeszcze za wcześnie na nowe, szczegółowe opracowanie tego niezwykle interesującego problemu. Opracowanie takie odkładamy do chwili ukończenia badań wykopaliskowych na terenie kolegiaty tumskiej. Już teraz jednak stwierdzić można, że nasze odkrycia dorzuciły nowy i ważki argument do szeregu nie zawsze jednoznacznych przesłanek, na podstawie których doszukujemy się w Łęczycy jednego z najstarszych na naszych ziemiach klasztorów benedyktyńskich. III. Łęczyca miasto. Na terenie miasta Łęczycy przeprowadzono w dniu 5 III 1955 prace ratunkowe w związku z wykopem budowlanym przy ul. Żydowskiej. W wyniku dokonanych obserwacji stwierdzono, że wykop ten przeciął typowy wał drewniano-ziemny. Według wszelkiego prawdopodobieństwa mamy tu do czynienia z pierwotnym obwarowaniem Łęczycy lokacyjnej, zastąpionym w czasach Kazimierza Wielkiego przez mur obronny. Odkryty wał, jak sądzić można na podstawie przeprowadzonych obserwacji, padł ofiarą pożaru. Pożar ten nastąpił może w wyniku jednej z katastrof, jakie dotknęły Łęczycę w końcu XIII i w pierwszej połowie XIV w. Mamy tu na myśli najazdy: litewski z 1277 r. i krzyżacki z 1331 r. Warto wspomnieć, że przestrzeń objęta omawianym wałem była prawdopodobnie mniejsza od przestrzeni otoczonej murem kazimierzowskim. 2 Por. T. Poklewski, i Z. Tomaszewski, Ślady starszej budowli w kolegiacie romańskiej w Tumie, pow. Łęczyca, Na dziesięciolecie łódzkiego ośrodka archeologicznego", Łódź 1956, s. 81 93. 3 Literaturę przedmiotu podaje M. Walicki Kolegiata w Tumie pod Łęczycą, Łódź 1938, s. 3. Ostatnio.wypowiada! się w tej sprawie S. Zajączkowski, Studia nad terytorialnym formowaniem ziemi łęczyckiej i sieradzkiej, Łódź 1951, s. 22. W przygotowaniu znajduje się praca T. Lalika, poświęcona m. in. początkom kolegiaty łęczyckiej.

prace badawcze w łęczycy 281 B) PRACE TERENOWE W KRZEPOCINKU, POW. ŁĘCZYCKI Badania sondażowe w Krzepocinku miały na celu ustalenie wieku tamtejszego grodziska. Trwały one przez 5 dni (5 9 IX 1955) przy stanie zatrudnienia wynoszącym 5 6 osób (1 pracownik naukowy, 2 pracowników techniczno-naukowych, 2 3 robotników). Wykop o powierzchni 2,5 X 5 m pozwolił stwierdzić, że wbrew pierwotnym przypuszczeniom grodzisko krzepocińskie jest tworem późnym (III okres wczesnośredniowieczny). C) PRACE TERENOWE W LUTOMIERSKU, POW. ŁASKI Prace w Lutomiersku zmierzały do definitywnego zakończenia badań na znanym cmentarzysku z XI w. Badania, te, rozpoczęte w 1949 r., przewlekały się aż do tej pory, uniemożliwiając pełną publikację całego stanowiska, ktorego poważne znaczenie dla poznania wczesnego średniowiecza polskiego powszechnie doceniano. Zamierzony cel osiągnęliśmy całkowicie w ciągu 20 dni (19 IX 8 X 1955) przy stanie zatrudnienia wynoszącym przeciętnie 8 osób (1 prac. naukowy, 2 prac. techniczno-naukowych, 5 robotników). Ogólna powierzchnia wykopów wyniosła 400 m 2. Znaleziono około 70 grobów żydowskich z XVIII XIX w. (cmentarzysko mieści się częściowo na terenie cmentarza żydowskiego, zniszczonego przez Niemców) oraz zaledwie 2 uszkodzone groby z XI w. Wyniki naszych prac tegorocznych w połączeniu z rezultatem osiągniętym w 1953 r. pozwalają stwierdzić, że cmentarzysko wczesnośredniowieczne w Lutomiersku zostało zbadane do końca bez reszty i że możemy obecnie przystąpić do definitywnego opracowania tego interesującego stanowiska. Z Zakładu Archeologii Polski IH KM PAN w Łodzi АНДЖЕЙ НАДОЛЬСКИ ИССЛЕДОВАТЕЛЬСКИЕ РАБОТЫ АРХЕОЛОГИЧЕСКОЙ СТАНЦИИ В ЛЭНЧЙЦЕ В 1955 ГОДУ В 1955 году продолжались археологические работы для выяснения проблема образования лэячицкого поселенческого комплекса на фоне лэнчицкой земли в раннем средневековьи. Исследовано: а) нутро лэнчицкого городиіца, б) нутро коллегиального собора в м. Тѵм лод Лэнчицой, в) город Лэнчицу, г) могильник в м. Лютомерск яод гор. Лодзь, д) городище в м. Кшепоцинек, рай. Лэнчица. Ha лэнчицком городище исследовано дальнейшую часть территории, занятой первоначально жилыми и хозяйственными постройками.

282 andrzej nadolski B коллегиальном соборе открыто обширные фрагменты каменного строения, обнаруженного уже в 1954 году. Это строение состоит по крайней мере из 2 прямоугольных помещений, занимающих западную апсиду и прилегающѵю часть главного нефа костела. Расширяя ров в восточном направлении наткнулись на каменную стену, являющуюся вероятно следом второго похожего строешія, имеющего связь с первым. Обнаруженные объекты являются, несомненно, старшйми чем воздвигнутый на их останках и сохраненный по сегодняшни.й день романский коллегиальный собор. Возникли они возможно в XI в. н по всей вероятности предстоит их соединять с самым старым в Польше бенедиктинским аббатством Марии Девы. O ero существовании в Лэнчице можно догадаться на основании скѵдных заметок в писаных источниках. Кроме того найдено в западной апсиде коллегиалвного собора погребение духовного с конца XII или начала XIII века. В погребении констатировано чашу и патену из серебра, как равно золотые нити, оставшиеся хіз парчевой ткани. Ha террптории города Лэнчицы открыто деревянно-земляной оборонителвный вал, который окружал город после локации во второй половине XIII и начале XIV века. Исследования в Лютомерске под городом Лодзь привели к иерерытию последних, до сих nop еще не ведомых, партий могильника с XI века. Обнарѵжено только два погребения. Ввиду полного окончания полевых работ. на этом могильнике можно будет приступить к окончательному изданию происходящих из него чрезвычайно интересных, старинных материалов. Проведениые зондажи на городище в Кіиепоцнску, рай. Ленчица, дали возможность констатировать, что этот объект относится к III раннесредневековому периоду (X XIII в.). ANDRZEJ NADOLSKI SURVEY ON THE INVESTIGATIONS OPERATED IN 1955 BY THE ARCHAEOLOGICAL STATION OF ŁĘCZYCA In 1955 excavations had been taken up again to elucidate che problem connected with the formation during early medieval times of the settlement complex of Łęczyca and the whole territory surrounding this important centre. In accordance with the systematically elaborated scientific plan, researches had been directed upon: a) the interior of the earthwork-castle of Łęczyca, b) the interior of the collegiate church at Tum near Łęczyca, c) the town of Łęczyca, d) the cemetery of Lutomiersk near Łódź, e) the ruins of the stronghold of Krzepocinek, district of Łęczyca. At Łęczyca excavation works had been continued in the precinct of the earthwork- -castle, especially in the sector including earliest dwellings and farm buildings. In the venerable collegiate church of Tum posterior constructions had been removed to uncover important details of earlier buildings discovered in 1954. They are composed of at least two buildings, rectangular in shape, corresponding approximately to the actual western part of the apse and to the contiguous part of the central nave. The trench having been enlarged in eastern direction, we encountered a wall which we think to be the remainder of a second similar building, closely connected with the first one. These newly discovered elements seem to belong to an older masonry work, preceding chronologically the actual Romanesque collegiate church built on its remainders. The foundation date of the Pre-Romanesque sanctuary seems to lie as far back

prace badawcze w łęczycy 283 as the Xlth century when it had been erected in all probability together with the oldest Polish Benedictine Abbey of Our Lady, presumed at Łęczyca through a vague notice given by certain written sources. Carrying out the diggings in the western sector of the apse, we found the tomb of a clergyman dated to the end of the XHth or the beginning of the XHIth century. It contained not only a silver chalice and paten, but also golden threads of a brocade tissue. One of our archaeological groups on duty at Łęczyca discovered the earth-and- -timber rampart, which girlded the town in the second half of the XHIth and the beginning of the XlVth century, that is approximately at the time following closely the date of its location. The expedition working on the well known cemetery of Lutomiersk near Łódź (Xlth century) performed digging operations on the last two graves which had not been touched during previous explorations. These having actually been laid to their final stage, we can now proceed to the publication of the exceedingly valuable material. which arouse the highest, interest of archaeologists almost since the beginning of the 4 excavations. Trial-borings practised on the earthwork-castle of Krzepocinek, district of Łęczyca, gave us the opportunity to prove this site to belong to the Illd phase of the early medieval period (Xth--XHIth century).