Skały krzemionkowe okolic Myślenic jako prawdopodobny surowiec dla dawnych hut szkła

17 UKD 666.1/.2.93/94: 553 Skały krzemionkowe okolic Myślenic jako prawdopodobny surowiec dla dawnych hut szkła Siliceous rocks in the area of Myslowice as the potentially occurring raw materials for the former glass-works Dr hab. Marta Bąk* ) Dr Anna Waśkowska* ) Mgr Mariola Michalik** ) Dr Agnieszka Ciurej*** ) Treść: W pracy przedstawiono charakterystykę litologiczną kredowych skał krzemionkowych (rogowców mikuszowickich oraz formacji łupków radiolariowych z Barnasiówki) płaszczowiny śląskiej, odsłaniających się w rejonie Myślenic. Utwory te są szczególnie zasobne w krzemionkę, gdzie oprócz kwarcu detrytycznego występuje również znaczny udział krzemionki biogenicznej. Krzemionka ta pochodziła z igieł gąbek oraz szkieletów pierwotniaków morskich, które żyły we wczesnej kredzie w basenie śląskim. Skały te były potencjalnym surowcem wykorzystywanym do produkcji szkła w hutach średniowiecznych i renesansowych zlokalizowanych w rejonie Pasma Barnasiówki koło Myślenic. Abstract: This paper presents the lithological features of the Cretaceous siliceous rocks (Mikuszowce Cherts and Barnasiówka Radiolarian Shale Formation) of the Silesian Nappe, cropping out in the Myslenice region (Polish Outer Carpathians). These formations are particularly rich in silica, including high-content of biogenic silica and detrital quartz. The source of silica originated in the sponge spicules and skeletons of marine protozoa which lived in the Silesian Basin during the early Cretaceous times. It is likely that, in the period of the Middle Ages and Renaissance, these rocks were used for glass production in the glassworks located within Barnasiówka Range area. Słowa kluczowe: historyczne hutnictwo szkła, surowiec, skały krzemionkowe, rogowiec mikuszowicki, formacja łupków radiolariowych z Barnasiówki key words: historical glassworks, raw material, siliceous rocks, Mikuszowice Chert, Barnasiówka Radiolarian Shale Formation * ) AGH w Krakowie, Wydział Geologii, Geofizyki i Ochrony Środowiska, ** ) Uniwersytet Pedagogiczny w Krakowie, Instytut Geografii, *** ) Polska Akademia Nauk, Instytut Nauk Geologicznych

18 PRZEGLĄD GÓRNICZY 2013 1. Wprowadzenie Archeologiczne ślady wytwórstwa szkła na ziemiach polskich są datowane na co najmniej IX wiek [10, 11, 16]. Od początku XIV do połowy XVII wieku w Polsce znajdowały się aż 93 huty szkła, w tym 57 z nich działało na terenie Małopolski [6, 16]. Huty były lokalizowane w zgrupowaniach, a jedno z nich funkcjonowało w tym czasie w rejonie Myślenic, będących znaczącym centrum szklarstwa w Małopolsce. Do tego ośrodka należało kilka hut zlokalizowanych we wsiach Trzebunia (powiat lanckoroński), Osieczany, Poręba i Kamyk (w pobliżu wsi Winiary). Huta szkła działała także w Myślenicach jeszcze przed rokiem 1452 [6, 16]. Dokładna lokalizacja tych hut nie została dotąd odtworzona [13, 16], brak jest również danych charakteryzujących surowiec oraz wskazujących miejsca eksploatacji. Niewiele również wiadomo o przebiegu procesu technologicznego produkcji szkła [14, 16]. Jednakże, pobór surowca w tamtych czasach musiał odbywać się w bezpośrednim sąsiedztwie huty. W związku z tym, aby produkcja była opłacalna, musiała być ona oparta na materiale miejscowym. Zatem huty szkła były lokalizowane na obszarach zapewniających dostawę surowca do produkcji. Na uwagę zasługuje fakt, że miejscowości, gdzie znajdowały się huty leżą na terenach, gdzie w budowie geologicznej występują utwory Karpat zewnętrznych, szczególnie obfitujące w krzemionkę, w tym krzemionkę pochodzenia biogenicznego. Ze źródeł historycznych wynika, że do wyrobu szkła były potrzebne również skały zasobne w węglan wapnia oraz tlenek manganu używany do odbarwiania szkła [16]. Z punktu widzenia geologicznego, wszystkie te składniki występują w dwóch sąsiadujących z sobą formacjach skalnych płaszczowiny śląskiej, tj. w rogowcach mikuszowickich oraz nadległej formacji łupków radiolariowych z Barnasiówki. Być może współwystępowanie tych ważnych dla ówczesnej produkcji szkła składników, w warstwach skalnych budujących wzgórza okolic Myślenic, Lanckorony i Dobczyc były powodem lokalizacji historycznych hut szkła w tych rejonach, położonych niedaleko od Krakowa, a będącym jednym z głównych ośrodków handlu szkłem, ale także odbiorcą surowca na potrzeby tamtejszego budownictwa. Artykuł ten ma na celu zwrócenie uwagi na budowę geologiczną okolic Myślenic w kontekście wykorzystania lokalnych surowców skalnych, bogatych w krzemionkę biogeniczną, do wyrobu szkła, a przez to do rozwoju gospodarczego całego regionu średniowiecznej i renesansowej Małopolski. 2. Rejon eksploatacji Dostępne i dogodne do eksploatacji wychodnie skał bogatych w krzemionkę znajdują się w okolicach Myślenic, w obrębie Pasma Barnasiówki. Jest to równoleżnikowo rozciągnięte wyniesienie morfologiczne, znajdujące się pomiędzy miejscowościami Myślenice i Sułkowice, około 30 km na południe od Krakowa (rys. 1). Ograniczają go doliny: Raby od wschodu i Harbutówki od zachodu. Barnasiówka to najwyższe, a zarazem terminalne pasmo Pogórza Wielickiego, kontaktujące od północy z Beskidem Makowskim. Ze względu na budowę geologiczną Pasmo Barnasiówki stanowi część płaszczowiny śląskiej Karpat fliszowych i jest w całości zbudowane z utworów kredowych, reprezentowanych przez piaskowce grodziskie, łupki wierzowskie, warstwy lgockie, rogowce mikuszowickie, formację łupków radiolariowych z Barnasiówki i warstwy godulskie, odsłaniające się na stokach południowych. Utwory młodsze, należące do warstw istebniańskich, budują stoki północne (rys. 1). Z dawną produkcją szkła wiązane jest Pasmo Barnasiówki, na którego południowym stoku działała najprawdopodobniej huta. Znajdowała się ona w rejonie przełęczy, która stanowi granicę administracyjną pomiędzy wsiami Bysina i Jasienica (rys. 1). Dokładna lokalizacja huty nie została odtworzona, jednak nazwa geograficzna Szklary określająca przysiółek i przełęcz w tym rejonie jest najprawdopodobniej spuścizną po jej działalności. Powszechnie lokalne nazwy geograficzne związane ze słowem szkło, w wielu różnych regionach Polski, łączone są z historycznym hutnictwem [5, 6, 16]. Miejsca o tych nazwach są zwykle zlokalizowane w bezpośrednim sąsiedztwie wychodni skał bogatych w krzemionkę. W Paśmie Barnasiówka znajdują się liczne wyrobiska założone na wychodniach skał krzemionkowych, które mogły być eksploatowane na potrzeby hutnictwa szkła. W większości są to niewielkie łomy gospodarcze zlokalizowane w skarpach dolin potoków. Dzisiaj są już słabo czytelne w morfologii i mocno zarośnięte. Można je rozpoznać po charakterystycznych, nienaturalnych morfologicznie poszerzeniach dolin oraz po towarzyszących wyrobiskom zarośniętych hałdach parchacza. Wyraźnym świadectwem górnictwa rogowcowego są kamieniołomy, w których po latach 80. XX wieku eksploatacja została zarzucona. Jednakże, kilka lat temu wznowiono pobór kamienia na terenie jednego z nich, znajdującego się na Przełęczy Szklary (rys. 1). Tereny z kamieniołomami w Barnasiówce nazywa się lokalnie Krzemionkami, choć nazwa ta nie pojawia się formalnie na mapach, ale ma związek z typem skały, która była tutaj przedmiotem wieloletniego wydobycia. 3. Surowiec skalny do produkcji szkła w rejonie Myślenic Lokalizacja licznych wyrobisk w Paśmie Barnasiówka może wskazywać, iż występujące tutaj powszechnie skały krzemionkowe, należące z geologicznego punktu widzenia do jednostek litologicznych nazywanych rogowce mikuszowickie oraz formacja łupków radiolariowych z Barnasiówki, mogły stanowić surowiec do lokalnej produkcji szkła. Dodatkowo, skład chemiczny i petrograficzny powyższych utworów odpowiada przypuszczalnej recepturze na masę szklaną [5, 16] dla ówczesnych wyrobów, szczególnie szkła produkowanego według tzw. procedury sodowo-wapniowo-krzemowej [5]. Rogowce mikuszowickie mogły stanowić cenny surowiec ze względu na dominującą w nich zawartość krzemionki (ponad 95 %), praktycznie bez domieszki innych składników mineralnych. Zostały one wyróżnione po raz pierwszy przez Szajnochę w 1884 roku [15] jako odrębna jednostka litologiczna, podczas badań prowadzonych w Beskidzie Śląskim oraz w okolicach Żywca i Białej [15]. Ciekawym zbiegiem okoliczności jest fakt, że również w okolicach Żywca były zlokalizowane w średniowieczu huty szkła określane w literaturze także mianem hut żywieckich [5, 6, 16]. Jedna z tych hut była nawet nazywana hutą mikuszowicką ze względu na położenie w pobliżu miejscowości Mikuszowice [6, 12, 16]. Także od nazwy Mikuszowic (obecnie przedmieścia Bielska-Białej) pochodzi nazwa jednostki litologicznej rogowce mikuszowickie i również tutaj jest zlokalizowany jej stratotyp litologiczny [11, 15]. Ta zbieżność lokalizacji pokazuje, że również w rejonie żywieckim krzemionka mogła być pozyskiwana do wyrobu szkła z utworów należących do rogowców mikuszowickich. Kolejnym wydzieleniem litostratygraficznym, szczególnie bogatym w krzemionkę są leżące powyżej utwory formacji łupków radiolariowych z Barnasiówki. Ich głównym składnikiem jest kwarc pochodzenia detrytycznego oraz krzemionkowe komponenty biogeniczne. Pasmo Baransiówki jest

19 obszarem, gdzie ustanowiono profil stratotypowy dla tych utworów [1]. Formacja ta ma szczególnie dużą miąższość także na wschód i zachód od Myślenic zwłaszcza w rejonie Lanckorony oraz Trzemeśni. W pobliżu tych miejscowości funkcjonowały już w średniowieczu huty szkła, z czego huta w Trzebuni (ówczesne starostwo lanckorońskie), była jedną z najstarszych i najdłużej działających [6, 16]. 4. Charakterystyka litologiczna surowców skalnych do produkcji szkła Od początków hutnictwa szkła podstawowym surowcem do produkcji masy szklanej były piaski oraz piaskowce kwarcowe zawierające ponad 95 % kwarcu z jak najmniejszym udziałem spoiwa żelazistego (maksymalnie do 0,08 %). Za najwartościowsze uważane były utwory drobnoziarniste i słabo zwięzłe [5]. Jednakże produkcja szkła była oparta przede wszystkim na surowcu lokalnym. Dlatego, w zależności od regionu lokalizacji huty wykorzystywano szerokie spektrum skał osadowych i metamorficznych, z których przygotowywano odpowiednio masę do wytopu szkła [5]. W rejonie Myślenic bardzo dobre parametry mają utwory należące do rogowców mikuszowickich oraz formacji łupków radiolariowych z Barnasiówki. Rogowce mikuszowickie stanowią górną część większego wydzielenia geologicznego tj. warstw lgockich (rys. 2). Są to utwory drobnoziarniste, zbudowane głównie ze średniej grubości warstw. Charakterystyczna jest dla nich obecność niebieskich rogowców występujących w środkowych lub górnych częściach ławic. W obrębie rogowców mikuszowickich obecne są piaskowce, spikulity, gezy, wapienie pelityczne oraz łupki mułowcowe i ilaste. Badania mikroskopowe tych utworów [1, 2, 3, 4] pokazują, że krzemionka stanowi w nich zwykle ponad 95 % zawartości i występuje w postaci ziaren kwarcu detrytycznego, ale przede wszystkim krzemionkowych igieł gąbek, których zawartość sięga nawet 80 % objętości (rys. 3). Największy udział procentowy krzemionki występuje w spikulitach, gezach oraz piaskowcach drobnoziarnistych, gdzie występuje dodatkowo spoiwo krzemionkowe w postaci chalcedonu lub kwarcu mikrokrystalicznego. Spikulity składają się z dużej ilości krzemionkowych igieł gąbek oraz są laminowane. Gezy zbudowane są z materiału terygenicznego oraz z igieł gąbek, radiolarii, a także otwornic. Miąższość rogowców jest zmienna: w Beskidzie Małym osiągają one co najwyżej 20 30 m, zwykle kilka lub kilkanaście metrów; na Pogórzu Lanckorońskim tworzą kompleksy o miąższości do 150 m, z czego na warstwy silnie skrzemionkowane, tj. zawierające niebieskie rogowce, przypada około 10 % całkowitej miąższości. Formacja łupków radiolariowych z Barnasiówki leży bezpośrednio na rogowcach mikuszowiskich (rys. 2). Jest ona litologicznie bardzo zróżnicowana [1, 2]. Zawiera przede wszystkim cienkie warstewki bardzo drobno ziarnistych piaskowców i mułowców, gezy, radiolaryty, łupki i konkrecje manganowe oraz warstwę tufitu. Miąższość formacji zależy od ilości wkładek piaskowcowo-mułowcowych oraz ewentualnej redukcji tektonicznej i waha się od 0,5 m we wschodniej części płaszczowiny śląskiej aż do 14 15 m w części środkowej i zachodniej. Do wytopu szkła mogły być wykorzystywane z tej formacji silnie skrzemionkowane piaskowce drobnoziarniste, gezy i radiolaryty ale także konkrecje i łupki manganowe i żelazisto-manganowe. 5. Uwarunkowania przyrodnicze procesu technologicznego Podstawą wyrobu szkła były z pewnością skały, zawierające duży udział procentowy krzemionki. W Paśmie Baransiówki skały tego typu występują na południowym stoku, tworząc pas równoległy do rozciągłości pasma. Liczne odsłonięcia występują tutaj w miejscach rozcięć poprzecznych wychodni, w dolinach potoków spływających do doliny Bysinki, umożliwiając eksploatację. Warunki geologiczno- -górnicze sprzyjają działalności wydobywczej, która mogła być tutaj prowadzona przy wykorzystaniu prymitywnych metod oraz bez użycia ciężkiego profesjonalnego sprzętu górniczego i metod strzałowych. Warstwy skał zapadają tam ku północy, pod stok, pod dużym kątem zmieniającym się od 65 80 0. Istotną cechą złoża jest regularny diagonalny cios tektoniczny, wyraźnie widoczny w ociosach wyrobiska. Sprzyjające było również wykształcenie litologiczne w formie naprzemianległych warstw bogatych w krzemionkę rozdzielanych miękkimi i rozsypliwymi łupkami, na których uzyskiwano naturalną oddzielność surowca. Zatem materiał skalny mógł być pobierany poprzez podcinanie warstw u podstawy stoku, a następnie łatwe wyłamywanie fragmentów skał. Wyrobiska w Barnasiówce, które się zachowały do dnia dzisiejszego reprezentują typ stokowy. Woda z potoków była potrzebna na różnych etapach procesu produkcyjnego np. do oczyszczania materiału skalnego podczas przygotowywania masy szklanej, do oczyszczania popiołu drzewnego w celu otrzymania tzw. potaży, oraz do ewentualnego napędzania młynów, kruszących skały [5, 16]. Źródła historyczne podają, że do produkcji szkła wykorzystywano także topniki (węglan wapnia oraz tlenek potasu) oraz substancje odbarwiające szkło (tlenek manganu) [16]. Warstwy wapienia, będące bogatym źródłem węglanu wapnia licznie przeławicają rogowce mikuszowickie, natomiast tlenek manganu mógł pochodzić z konkrecji manganowych, których dwa poziomy występują w utworach formacji łupków radiolariowych z Barnasiówki i są obecnie jedną z najbardziej charakterystycznych cech litologicznych tych osadów [1, 2]. Tlenek potasu był najprawdopodobniej wykorzystywany z popiołu drewna bukowego, które używane było także jako wysokokaloryczny opał w piecach hutniczych [16]. 6. Podsumowanie Ponad połowa średniowiecznych i renesansowych polskich hut szkła działała w ówczesnej Małopolsce, która stała się przez to jednym z głównych centrów produkcyjnych. Huty były lokalizowane w zgrupowaniach, działających również w rejonie Myślenic. Założenia przyrodnicze, a w szczególności geologiczne wskazują, że Pasmo Barnasiówki stwarzało dogodne warunki dla hutnictwa szkła. Południowe stoki tego pasma sprzyjały lokalizacji huty szkła, ze względu na dostępność dobrej jakości surowca. Woda oraz drewno, niezbędne do procesu technologicznego, również mogły być pozyskiwane bezpośrednio w miejscu produkcji. Huta funkcjonowała prawdopodobnie w rejonie, który do dziś nazywa się Szklary i znajduje się na granicy miejscowości Bysina i Jasienica. Aktualnie w rejonie tym działa jedyny czynny w Paśmie Barnasiówki zakład górniczy, założony na wychodniach rogowca mikuszowickiego. Zauważalny jest bezpośredni związek lokalizacji hut z wychodniami skał surowcowych. Podstawą procesu technologicznego były skały szczególnie bogate w krzemionkę, bez znaczącej domieszki innych składników. W Paśmie Barnasiówki znaczenie surowcowe mogły mieć jedynie rogowce mikuszowickie oraz utwory formacji

20 PRZEGLĄD GÓRNICZY 2013 Rys. 1. Mapa geologiczna Barnasiówki obszar przypuszczalnej eksploatacji surowca do wyrobu szkła w rejonie Myślenic (B) (wg [7, 8] uproszczona) na tle szkicu tektonicznego Polskich Karpat (A) Fig. 1. Geological map of the Barnasiowka the area of potential rock material exploitation for glasswork production in the region of Myslenice. (B) (according to [7, 8] simplified) tectonic sketch of the Polish Carpathians (A)

21 Rys. 2. Przykład wykształcenia litologicznego utworów bogatych w krzemionkę pochodzenia biogenicznego w Paśmie Barnasiówki B (Bąk, 2011 uproszczone) na tle syntetycznego profilu litostratygraficznego płaszczowiny śląskiej A [2, 9] zmodyfikowane) Fig. 2. Example of a lithological formation of the biogenic occurring silica-bearing deposits in the Barnasiówka Range B (Bąk, 2011 simplified) in the background of the sketch of the general litostratigraphy of the Silesian Nappe A [2, 9] - modified

22 PRZEGLĄD GÓRNICZY 2013 Rys. 3. Zmienność litologiczna utworów krzemionkowych w rogowcach mikuszowickich: A ściana główna czynnego kamieniołomu na Barnasiówce: LŚ warstwy lgockie, R M rogowiec mikuszowicki, B, C typowe wykształcenie turbidytów, D warstwy wapienia allodapicznego pomiędzy gezami (rogowiec mikuszowicki), E piaskowiec drobnoziarnisty z górnej części rogowców mikuszowickich obraz mikroskopowy 100, F spikulit - obraz mikroskopowy 100, G skalcyfikowane igły gąbek w spikulicie obraz mikroskopowy 200 Fig. 3. Lithological variety of the Mikuszowice Cherts siliceous deposits: A main quarry in Barnasiowka: LŚ Lgota beds; RM Mikuszowice Cherts; B, C typical turbidite layers; D allodapic limestones intercalated spicule-rich deposits (Mikuszowice Cherts), E fine-grained sandstones from the upper part of RM 100, F microscopic view of the spiculite 100, G - microscopic view of the calcified sponge spicules 200

23 łupków radiolariowych z Barnasiówki zawierające ponad 95 % krzemionki, w tym znaczny udział krzemionkowych składników biogenicznych. Utwory te są wykształcone w formie naprzemianległych warstw piaskowcowo-łupkowych. Ich charakterystyczną cechą jest występowanie licznych ławic gez i rogowców, niekiedy bardzo miąższych, które zbudowane są w przewadze ze składników biogenicznych. Są to spikulity i radiolaryty, gdzie krzemionka pochodzi z elementów szkieletowych organizmów morskich gąbek oraz radiolarii, które żyły we wczesnej kredzie w basenie śląskim. Podziękowania Autorki składają podziękowania za dyskusje i cenne uwagi prof. dr. hab. Krzysztofowi Bąkowi (UP Kraków) oraz mgr. inż. Andrzejowi Jońcowi (AGH Kraków). Praca powstała dzięki finansowemu wsparciu funduszu prac statutowych AGH nr 11.11.140.173. Literatura 1. Bąk K., Bąk M., Paul Z.: Barnasiówka Radiolarian Shale Formation a new lithostratigraphic unit in the Upper Cenomanian lowermost Turonian of the Polish Outer Carpathians (Silesian Series). Annales Societatis Geologirum Poloniae, 2001, 71. 2. Bąk M.: Tethyan radiolarians at the Cenomanian Turonian Anoxic Event from the Apennines (Umbria-Marche) and the Outer Carpathians: Palaeoecological and Palaeoenvironmental implications. In: Tyszka J. (Ed.), Methods and Applications in Micropalaeontology. Part II. Studia Geologica Polonica, 2011, 134. 3. Bąk M., Bąk K., Ciurej A.: Mid-Cretaceous spicule-rich turbidites in the Silesian Nappe of the Polish Outer Carpathians: radiolarian and foraminiferal biostratigraphy. Geological Quarterly, 2005, 49 (3). 4. Bąk M., Bąk K., Ciurej A.: Palaeoenvironmental signal from the microfossils record in the Mikuszowice Cherts of the Silesian Nappe, Polish Outer Carpathians. In: Bąk M., Kaminski M.A., Waśkowska A. (eds), Integrating Microfossil Records from the Oceans and Epicontinental Seas. Grzybowski Foundation Special Publication, 2011, 17. 5. Biszkont J.: Późnośredniowieczne szklarstwo na Śląsku, Wratislavia Antiqua. Studia z dziejów Wrocławia. Wrocław, 2005, tom 7. 6. Buczkowski K., Chojnacka H., Chruszczyńska J., Chrzanowska A., Chrzanowska P., Ciepiela S., Dąbrowski K., Dekówna M., Filarska B., Frycz J., Gluziński W., Kamieńska Z., Kierzkowska E., Kozłowska R., Kwaśny Z., Kwiatkowski E., Olczak J., Wyrobisz A.: Polskie szkło do połowy 19 wieku. Wyd. Ossolińskich, Wrocław 1974. 7. Burtan J., Szymakowska F.: Szczegółowa Mapa Geologiczna Polski, (bez utworów czwartorzędowych), Rejon Karpat i Przedgórza wydanie tymczasowe, arkusz Osielec, skala 1:50 000. Instytut Geologiczny, Warszawa 1964. 8. Burtan J., Szymakowska F.: Szczegółowa Mapa Geologiczna Polski (bez utworów czwartorzędowych), Rejon Karpat i Przedgórza wydanie tymczasowe, arkusz Myślenice, skala 1:50 000. Instytut Geologiczny, Warszawa 1964. 9. Cieszkowski M., Golonka J., Ślączka A.,Waśkowska A.: Role of olistostromes in tectonostratigraphic evolution of the Silesian Basin in the Outer West Carpathians. Tectonophisics, 2012, 568-569. 10. Dekówna M.: Szkło w Europie wczesnośredniowiecznej. Wyd. Ossolineum, Wrocław 1980. 11. Golonka J., Vašíček Z., Skupien P, Waśkowska-Oliwa A., Krobicki M., Cieszkowski M., Ślączka A., Słomka T.: Litostratygrafia osadów jury i dolnej kredy zachodniej części Karpat zewnętrznych (propozycja do dyskusji). W. Krobicki M. (red.). Utwory przełomu jury i kredy w zachodnich Karpatach fliszowych polsko-czeskiego pogranicza. Kwartalnik AGH Geologia 2008, Nr 34. 12. Komoniecki A.: Dziejopis Żywiecki. Wydał i wstępem poprzedził dr. S. Szczotka. Żywiec. 1937, tom I. 13. Malik R.: Średniowieczne lokacje miejskie nad Rabą. Myślenice. Ze studiów nad budową i kształtem miasta lokacyjnego. Wiadomości Konserwatorskie, 2006, 20. 14. Olczak J.: The state and prospects of research into glassmaking in Poland in the Early and late middle ages. An outline. Archeologia Polona 1987, Nr 25/26. 15. Szajnocha W.: Studia geologiczne w Karpatach Galicji Zachodniej (ok. Żywca i Białej) Kosmos1884, Nr 9. 16. Wyrobisz A.: Szkło w Polsce od XIV do XVII wieku Zakład Narodowy im. Ossolińskich 1968.