ZMIANY BAZY ZASOBOWEJ METALI NIEŻELAZNYCH W POLSCE W OSTATNIM 50-LECIU

ANDRZEJ PAULO Rudy Metale R 50 2005 nr 9 UKD622.013.34(438):621.762.001.5:669.018.9:620.17 ZMIANY BAZY ZASOBOWEJ METALI NIEŻELAZNYCH W POLSCE W OSTATNIM 50-LECIU Przedstawiono obraz wieloletnich zmian zasobów rud metali nieżelaznych w Polsce, ich przyczyny i prognozą. Perspektywy powiększenia zasobów przemysłowych są ograniczone, a stopień ich wykorzystania przez urynkowione kopalnie zależy od światowych cen metali. Od polowy lat siedemdziesiątych baza zasobowa rud metali nieżelaznych w Polsce kurczy się nie tylko na skutek intensywnej eksploatacji znanych zasobów i spadku efektywności poszukiwań w miarę zagęszczania sieci rozpoznawczej, ale także zmiany technologii górniczych generujących większe straty zasobów, niekorzystnej ewolucji cen większości metali wpływającej na zmianę kryteriów bilansowości, zmiany polityki surowcowej od autarkicznej do wolnorynkowej oraz spadku nakladów na rozpoznanie zlóż i modernizację zakładów przetwórczych. Złoża rud cynkowo-olowiowych ulegną wyczerpaniu w ciągu kilku lat, a kopalnie rud miedzi będą zmuszone do ograniczenia wydobycia około 2020 roku, jeśli nie nastąpi udostępnienie głębszych części złoża. Przetwarzanie metalurgiczne rud miedzi dostarcza ubocznie srebra, ołowiu i selenu w ilościach znaczących na rynku światowym. Rudy te tworzą także duże potencjalne źródło innych metali, dla których nie opracowano jeszcze zadowalających technologii pozyskiwania. Słowa kluczowe: zasoby mineralne, złoża rud, Polska, kryteria bilansowości, wystarczalność zasobów CHANGES IN RESOURCES OF NON-FERROUS METALS IN POLANO DURING THE LAST 50 YEARS Ań insight into long-term changes of non-ferrous ore resources and resemes in Poland is given, along with explanation of reasons andforecast. Perspectives ofincreasing mineral resemes arę rather limited, whereas their exhaustion depends greatly on world metal market development. Sińce mid-70's Polish non-ferrous ore resource base have shrinked due to large scalę exploitation of reserves and diminishing efficiency of exploration at maturę stage of geologieal knowledge ofthe country. Among other reasons arę: evolution into bulk mining technologies which generate losses in reserves, decrease in metal prices leading to elimination oflow-grade ores andchange ofbalance sheet criteria, profound change of mineral policyfrom autarchy into open market and drastic reduction of investment in geological research and modernizing industrial plants. Lead-zinc deposits will be exhausted within next years. Copper mines will beforced to reduce capacities around 2020 ifdeep mining operations arę not developed. Metallurgy ofcopper ores supplies significant quantities ofsilver, lead and selenium into world market. Copper ores present also large potential of other metals, but their recovery were not successfully developed, as yet. Keywords: mineral resources, ore deposits, Poland, balance sheet criteria, durability ofreserves wydatków inwestycyjnych w tej dziedzinie od końca lat siedemdzie- siątych. Przechodzenie do gospodarki rynkowej, wieloletni spadek cen surowców [19] oraz zamiar ujednolicenia klasyfikacji zasobów w krajach Unii Europejskiej [12, 13] powodują urealnienie bazy zasobowej w nowych warunkach. Odroku 1952 stosowano jednolite kryteria bilansowości dla złóż określonego typu, które dekretował resort. Na wzór radziecki okre- siano gęstość sieci wierceń do udokumentowania w odpowiedniej kategorii. Duże zmiany cen surowców mineralnych i trudności pro- jektowe zagospodarowania zasobów skłoniły do kilkakrotnej kore- kty tych kryteriów. Konsekwencją były zmiany wielkości zasobów i jakości rud, a w kilku przypadkach przekwalifikowanie złóżbilan- sowych do pozabilansowych. Zasoby przemysłowe określano na podstawie przybliżonego rachunku ekonomicznego, opartego na wskaźniku efektywności inwestycji [36]. Z biegiem lat ujawniła się nierealność tego wskaźnika. Na obszarze Polski występują udokumentowane złoża następujących rud metali nieżelaznych: cynku i ołowiu, miedzi i srebra, niklu, cyny, uranu i arsenu. Aktualnie eksploatowane są tylko rudy Zn-Pb i Cu-Ag. W rudach tych występują drugorzędne domieszki Okres 50 lat od powstania czasopisma Rudy i Metale Nieżelazne jest dobrą okazją do retrospekcji nad zmianami bazy zasobowej rud oraz określenia perspektyw jej rozwoju. W artykule zostanie przedstawiony obraz zmian, jego analiza geologiczno-gospodarcza i wnioski dla polityki surowcowej kraju. Cele te można łatwiej zrealizować dzięki jednolitym zasadom dokumentowania złóż oraz opracowywanemu systematycznie przez służbę geologiczną Bilansowi zasobów kopalin w Polsce", który ma już 50-letnią tradycję, i znacznie młodszemu studium Bilans gospodarki surowcami mineralnymi Polski na tle gospodarki światowej", którego pierwowzór ukazał się w 1992 r. W latach 1951+1954 wprowadzono obowiązek dokumentowania zasobów przed podjęciem działalności inwestycyjnej oraz sformalizowano ustalanie zasobów, powierzając opiniowanie dokumentacji złóż Komisji Zasobów Kopalin przy Centralnym Urzędzie Geologii [15]. Na ich podstawie do 1956 r. Prezes CUG wydawał opinie umożliwiające nakłady inwestycyjne w górnictwie [28]. W początkowym okresie nakłady na poszukiwania złóż i budowę kopalń były bardzo duże, co skutkowało rozwojem bazy zasobowej. Z kolei kryzys ekonomiczny spowodował radykalne ograniczenie Prof. zw. dr hab. inż- Andrzej Paulo Akademia Gómiczo-Hutnicza, Wydziai Geologii, Geofizyki i Ochrony Środowiska. Kraków. 485

kadmu, talu, selenu, ołowiu, niklu, renu, złota i platynowców, które są lub były pozyskiwane w procesach metalurgicznych. Domieszki innych metali nieżelaznych, rejestrowane w Bilansie zasobów", tj. Ga, Ge, Co, Mo, Ti i V, nie mają znaczenia praktycznego ze względu na brak opłacalnej technologii ich pozyskiwania. W minionych latach omawianego okresu eksploatowano w Polsce rudy arsenu ze złotem (do 1960 r.), rudy uranu (do 1963 r.) i rudy niklu (do 1983 r.). Duże nagromadzenie rud żelazowo-tytanowo-wanadowych w głębokim podłożu krystalicznym okolicy Suwałk, odkryte w latach sześdziesiątych, zostało skreślone z bilansu w 1994 r., jako nie odpowiadające kryteriom ekonomicznym i technicznym złóż. Jego wielkoskalowa eksploatacja, zakładana w minionym okresie, stwarzałaby ponadto duże zagrożenie dla środowiska. Z końcem lat pięćdziesiątych udokumentowano też niewielkie zasoby argilitów, jako potencjalnego surowca aluminium. Z powodu dużej zmienności złoża i niskiej jakości kopaliny wydobycia jednak nie podjęto. Złoża rud cynku i ołowiu Obszar śląsko-krakowski jest jednym z najstarszych i największych regionów wydobycia rud cynku i ołowiu w Europie. Od średniowiecza po połowę XX w. prowadzono płytką eksploatację w pobliżu wychodni dolomitów kruszconośnych. Po 1945 r. utrzymano w ruchu kopalnie bytomskie, a przed 1955 r. uruchomiono ponownie kopalnie rud tlenowychgalmany w Jaworznie (czynną w okresie 1952-5-1958) i Bolesław (Ulisses) koło Olkusza (od 1948 r.). Początkowo były to zakłady prymitywne, zdewastowane, o słabo rozpoznanej bazie zasobowej, częściowo prowadzące wtórną eksploatację zwałów i resztek złoża w filarach ochronnych [29]. W pierwszych latach powojennych podlegały nacjonalizacji. Aktywność wszystkich kopalń w okresie powojennym prezentuje rysunek 1. W latach 1950+1970 odwiercono ok. 3600 otworów poszukiwawczych i rozpoznawczych o łącznym metrażu ponad 620 000 m [7, 8]. Skutkowało to wielkimi odkryciami geologicznymi i uruchomieniem wydobycia rud siarczkowych w kopalniach BOLESŁAW (1953 r.), TRZEBIONKA, OLKUSZ i POMORZANY. Zdolność wydobywcza TRZEBIONKI i POMORZAN przekroczyła 2 min t/r., stawiając je w rzędzie największych kopalń rud Zn-Pb na świecie [21]. Stan zasobów udokumentowanych w kategoriach A-C 2 na ko- 1950 1955 1960 1965 1970 1975 1980 1985 1990 1995 2000 2005 Zn-Pb i i i i 1 1 1 ORZEŁ BIAŁY -««««DĄBRÓWKA GALMANY i 1 OLKUSZ POMORZANY Cu KONRAD l i LUBICHÓW l ' LUBIN POLKOWICE SIEROSZOWICE RUDNA Al-AU ZŁOTY STOK l 1 Ni 1 do 2006 do 2010? do 2030 l do 010 ' ' ' do 2023 i i i i i i i i i i i i 1950 1955 1960 1965 1970 1975 1980 1985 1990 1995 2000 2005 Rys. 1. Okresy działalności kopalń rud metali nieżelaznych w Polsce powojennej Fig. 1. The periods of activity of non-ferrous ore mines in post-war Poland nieć kolejnego roku sprawozdawczego przedstawia rysunek 2. Obserwujemy imponujący wzrost, związany z rozpoznawaniem nowych obiektów w latach sześdziesiątych głównie w obszarze chrzanowskim i olkuskim, a później, do początku lat osiemdziesiątych, w okolicach Zawiercia. Polska była w tym zakresie liderem w ramach RWPG, gdzie baza zasobowa była wyjątkowo uboga i wykorzystywano znacznie gorsze rudy. Do liczb oficjalnych należy podchodzić ostrożnie znając warunki dokumentowania. W latach pięćdziesiątych technika wiertnicza pozostawiała wiele do życzenia i w strefach okruszcowanych rzadko osiągano wymagany 70 % uzysk rdzenia. Na podstawie prób z zasypówki i rdzenia ustalano współczynniki przeliczeniowe. Kilkakrotnie zmieniały się kryteria bilansowości (w latach 1952, 1957, 1960, 1970, 1975 i 1992), po czym wprowadzano korekty ilości wyliczanych na nowo zasobów; tak więc obraz na rysunku 2 odzwierciedla sumaryczny efekt. Zmiany te były podyktowane trudnościami wykorzystania zasobów w cienkich ciałach rudnych. Pierwotne kryteria włączały do zasobów interwały najpierw 0,5 m, apotem 2 m. Mechanizacja kopalń skutkowała 3,5-metrową furtą eksploatacyjną, co przy zbyt cienkich soczewkach prowadziło do nadmiernego zubożenia urobku. W końcu przyjęto nowe kryteria z podwójnym parametrem brzeżnym: zawartość Zn + Pb = 2 % i zasobność 7 m% Zn. Początkowo znaczny udział w zasobach i wydobyciu miały rudy tlenowe galmany. Po zamknięciu w 1989 r. przestarzałych i uciążliwych ekologicznie wydziałów przetwarzania tlenowych rud cynku w HC MIASTECZKO ŚLĄSKIE, a potem również w ZGH BOLESŁAW, eksploatacja galmanów okazała się niecelowa i ich zasoby wyprowadzano stopniowo z bilansu. Redukcja zasobów złoża Zawiercie (po przeliczeniu według nowych kryteriów i zmianie kategorii rozpoznania) oraz wspomniane pomijanie rud galmanowych spowodowały drastyczny spadek zasobów bilansowych po 1990 r. Dla określenia realnej bazy surowcowej przemysłu istotne znaczenie mają zasoby przemysłowe, tj. ta część zasobów, która może być przedmiotem eksploatacji. W odróżnieniu od bilansowych, które ustala się w celu udokumentowania złoża, jednakowo dla całej grupy złóż danego typu na podstawie analogii i doświadczeń górnictwa, lecz bez rachunku ekonomicznego, zasoby przemysłowe wylicza się na podstawie założeń techniczno-ekonomicznych konkretnego projektu zagospodarowania złoża i spodziewanych uzysków przeróbczych, uwzględniając zmiany cen surowca. Zasoby przemysłowe są wykazywane w Bilansie od 1978 r. dla złóż już udostępnionych. Cechuje je błąd oceny mniejszy od 30 %. Wskutek nie udostępniania nowych złóż zasoby przemysłowe wykazują stały spadek. Przewiduje się ich wyczerpanie do 2006 r. w Trzebionce i ok. 2008+2010 w Pomorzanach. Na przełomie 2003/2004 zasoby przemysłowe tych kopalń wyniosły łącznie l 326 000 t Zn i 531 000 t Pb. Niezagospodarowane zasoby bilansowe rozproszone są w 11 złożach i wykazują średnią zawartość 3,83 %Zn+ l,84%pb. Wśród nich najlepsze wydaje się w miarę płytkie złoże Zawiercie I, zawierające niemal 1,7 min t Zn i 0,7 min t Pb w rozpoznanych w kat. Cj zasobach ponad 34 min t rudy. W okolicy Zawiercia nie ma jednak zakładu wzbogacania rud. Wstępny rachunek ekonomiczny przy założeniu cen światowych poniżej 1200+1300 USD/t Zn i 600 USD/t Pb [25, 32,33] nie był zachęcający do inwestowania. Szuwarzyński [34] zwrócił uwagę, że przy innym określeniu obszaru złożowego, nazwanego roboczo Zawiercie-Wschód, który powstałby przez wydzielenie najlepszej części ze złóż Zawiercie I i Zawiercie II, można by uzyskać 17,5 min t zasobów spełniających obecne kryteria bilansowości (w tym l min t Zn i 0,4 min t Pb). Zaostrzenie kryteriów dla zasobów przemysłowych, np. do zawartości brzeżnej 5,5 % Zn+Pb, skutkowałoby podwyższeniem średniej zawartości do 6,86 % Zn i 3,07 % Pb, przy zmniejszeniu zasobów rudy do 11,6 min t i pożądanym wzroście miąższości złoża. Przewiduje się znaczne koszty udostępnienia złoża, którego zasoby znajdują się w dużym 486

400 Zasoby rud Zn-Pb interwale pionowym od +72 do +282 m n.p.m., w silnie zawodnionym górotworze i na terenie częściowo zabudowanym. Istnieją ponadto problemy ochrony głównego triasowego zbiornika wód podziemnych i przekonania do inwestycji społeczności lokalnej. Warto odnieść liczby wynikające z rysunku 2 i tekstu do zasobów inicjalnych złóż, które w konsekwencji zdecydowano się zagospodarować oraz do rocznego wydobycia i związanego z nim ubytku zasobów. Zasoby złoża Balin-Trzebionka przed podjęciem eksploatacji wynosiły według dokumentacji ok. 39 min t, natomiast zestawienie corocznych operatów ewidencyjnych zasobów wskazuje, że w rzeczywistości były większe, wynosiły ok. 55 min t. Przyrost nastąpił w wyniku rozpoznania eksploatacyjnego. Zasoby złoża Pomorzany były jeszcze większe, ok. 60 min t [18]. Odkrycie tak dużych obiektów nie jest już możliwe. Rocznie wydobywa się 4,7+4,9 min t rudy, ale towarzyszące temu ubytki zasobów mogą być inne wskutek strat górniczych i dokładniejszego rozpoznania złoża. Wkrótce, po zamknięciu ZG TRZEBIONKA, dostawy surowca dla krajowych hut będą ograniczone mocą wydobywczą i przerobową jedynej kopalni. Średnia zawartość Zn w zasobach udostępnionych spadała konsekwentnie od 6 % w 1960 r. do poniżej 4 % w 1993 r., a w zasobach przemysłowych utrzymuje się od 10 lat na poziomie ok. 4,3 % Zn. Przeciwnie, średnia zawartość Pb rosła stopniowo od ok. I do l,5 % w analogicznym okresie, a w zasobach przemysłowych ostatnich 10 lat oscyluje ok. 1,8 %. Sumaryczne zawartości Zn + Pb w naszych zasobach przemysłowych utrzymują się zatem ok. 5,5+6 %, to jest są wyraźnie niższe od przeciętnej światowej, ok. 10 %. W tej sytuacji uboższe zasoby niezagospodarowane nie mają szans na zainteresowanie górnictwa. Perspektywy powiększenia bazy zasobowej przez odkrycie nowych złóż są małe. Pojedyncze otwory wiertnicze, które miały wyjaśnić perspektywy powiększenia zasobów złoża Klucze i przy okazji problem modelu złóż w podłożu paleozoicznym dały negatywne wyniki. Prowadzone jest ponowne oszacowanie pewnych obszarów w okolicy Zawiercia przy innych niż dotychczas założeniach. Definitywny koniec wielowiekowego górnictwa rud Zn-Pb w Polsce wydaje się nieuchronny. Nie oznacza to jednak końca dostaw ołowiu z kopalin krajowych. Źródłem tego metalu mogą być nadal rudy miedzi ze złóż okolic Lubina-Głogowa. W ostatnich latach wydobyta ruda zawiera 35-5-52 tyś. t ołowiu. Ołów pozyskiwany jest z odpadów przetwarzania hutniczego koncentratów miedzi w ilości 13*20 tyś. t ołowiu surowego [10]. Prowadzona modernizacja Wydziału Ołowiu HM GŁOGÓW I powinna zwiększyć efektywność i zdolność produkcyjną do 26 tyś. t/r. W Bilansie zasobów [28] określono zasoby szacunkowe ołowiu w złożach rud miedzi na 2,2 min t, z czego 664 tyś. t występuje w zasobach przemysłowych. Tak więc zasoby przemysłowe ołowiu w rudach miedzi są już większe niż w gwałtownie zmniejszających się zasobach rud Zn-Pb. /.łoża rud miedzi i srebra 1950 1960 1970 1990 2000 Lata Rys. 2. Zmiany łącznych zasobów złóż rud cynku i ołowiu Fig. 2. The changes in overall resources of the zinc ore and lead ore deposits Od połowy XX w. jedyne udokumentowane zasoby miedzi w złożach polskich wiążą się z obszarem Dolnego Śląska. Po administracji niemieckiej przejęliśmy zdewastowane w działaniach wojennych kopalnie w niecce północnosudeckiej późniejsze Lena i Nowy Kościół w okolicy Złotoryji oraz zatopioną płytką kopalnię w okolicy szybów K-1, K-II i L-I w Iwinach k. Bolesławca. Kopalnia LEN A i jej zakład przeróbczy ruszyły ponownie w 1950r., a kopalnia Nowy Kościół w 1955 r. Od 1953 r. między Iwinami i Grodźcem uruchomiono Zakłady Górnicze KONRAD, prowadząc jednocześnie stopniowo udostępnienie głębszych poziomów w interwale 200-5-830 m ppt. Pierwotnie stosowano bardzo liberalne kryteria bilansowości, co powodowało włączenie do zasobów rud 0 średniej zawartości 0,6-5-0,7 % Cu. W latach 1958-^-1962 udostępniono złoża miedzi i anhydrytu z gipsem w przyległym do Konrada obszarze górniczym Lubichów, gdzie zawartość miedzi wynosiła 0,95+1,2 %. Kopalnia LUBICHÓW była okresowo łączona z KON- RADEM, a po jego zatrzymaniu z końcem 1989 r., zasoby rud miedzi są rozliczone wspólnie jako złoże Niecka Grodziecka już według nowych kryteriów. Do 1995 r. utrzymywano w nim zasoby przemysłowe. Potem obydwie kopalnie zatopiono. Z końcem 1978 r. udokumentowano w pobliżu złoże Wartowice, na bazie którego zamierzano budować kolejną kopalnię BOLESŁAWIEC, ale wskutek kryzysu ekonomicznego zrezygnowano z tego projektu jeszcze przed zatwierdzeniem dokumentacji złoża [24]. Odkrycie miedzionośnego poziomu na monoklinie przedsudeckiej koło Sieroszowic, Lubina, Wschowej i Ostrzeszowa w 1956 r. spowodowało intensywne prace poszukiwawcze i dokumentacyjne w kolejnych latach i po dwóch dekadach poznaliśmy jedno z największych złóż rad miedzi na świecie. W latach osiemdziesiątych wykonano tylko pojedyncze otwory poszukiwawcze. Po odkryciu nowego złoża wprowadzono kryteria bilansowości w 1959 r., a następnie zmieniano je w latach 1965 i 1977, przede wszystkim zwiększając kolejno głębokość dokumentowania z 1000 do 1500 1 2000 m. Aktualne kryteria obowiązują od 1993 r.; zliberalizowały znacznie minimalną średnią zawartość miedzi w złożu, zaostrzyły nieco zasobność i zmniejszyły głębokość dokumentowania do 1250 m (w przypadku deklaracji udostępnienia przez KGHM do 1500 m). W 1968 r. rozpoczęto wydobycie w LUBINIE i POLKO- 3500 500 1950 1960 1970 1980 1990 2000 Lata Rys. 3. Zmiany łącznych zasobów złóż rud miedzi Fig. 3. The changes in overall resources of copper ore deposits 487

WICACH, w 1974 r. w RUDNEJ, a w 1980 r. w budowanej z coraz większymi trudnościami kopalni SIEROSZOWICE. Aktywność wszystkich kopalń w okresie minionego pięćdziesięciolecia prezentuje rysunek 3. Od 1996 r. połączono organizacyjnie kopalnię POLKO- WICE, która wyczerpała większość zasobów, z kopalnią SIERO- SZOWICE. Zdolności wydobywcze omawianych kopalń są imponujące, wynoszą (w min t): LUBIN 6,5, RUDNA 12, POLKOWI- CE-SIEROSZOWICE: 9,5. Stan zasobów udokumentowanych w kategoriach A-C 2 na koniec kolejnego roku sprawozdawczego przedstawia rysunek 4. Obserwujemy szybki wzrost zasobów do 1987 r., związany z udokumentowaniem nowych obszarów. W latach osiemdziesiątych następował on głównie w głębokiej strefie złoża. Zmiany kryteriów odbiły się na skokowym spadku zasobów w połowie lat dziewięćdziesiątych. Jednocześnie nastąpiły wyraźne zmiany jakości zasobów (rys. 5). Od roku 1987 średnia zawartość miedzi w zasobach przemysłowych przewyższyła tę w bilansowych, a od 1995 r. poprawiła się znacząco: o ok. 0,25 % w zasobach przemysłowych (aż 14 % względnych!) i ok. 0,15 % w zasobach bilansowych. Stan zasobów przemysłowych przedstawiany jest w Bilansie zasobów od 1978 r. Leżą one na głębokości mniejszej od 1250 m. Do 2000 r. eksploatowano tylko zasoby powyżej 1150 m pod powierzchnią terenu. Większość pozostałych zasobów nie jest udostępniona z powodu trudniejszych warunków geologiczno-górniczych (głębokość ponad 1250 m, wysoka temperatura, zagrożenie wodne itp.) 120 100 jg, 80 O) *r 60 l O 40 %Cu 20 Ag w zasobach udostępnionych 1984 1989 1994 Ag w zasobach przemysłowych Cu w zasobach przemysłowych Lata Rys. 4. Zmiany zasobów miedzi i srebra w złożach eksploatowanych Fig. 4. The changes in copper and silver resources in the mined deposits 2004 1.5 1975 2005 Rys. 5. Zmiany zawartości miedzi w zasobach i urobku Fig. 5. The changes in copper content in the resources and in the excavated ore Tablica l Zasoby (stan 2003/2004) i średnie parametry złóż miedzi Nazwa złoża Lubin-Małomice Rudna Polkowice Sieroszowice Radwanice Wschód Radwanice Zachód Gaworzyce Głogów Głęboki Retków Niecka Grodziecka Warto wice Nowy Kościół Razem The resources (as for 2003/2004) and average parameters of ore deposits Zasoby rud A-C 2 min t bilansowe 401,8 582,5 117,8 312,7 7,6 18,6 66,6 668,4 35,0 57,2 59,0 13,5 2340,6 211,7 279,5 51,7 244,5 5,6 793,0 Średnia zawartość* Cu % 1,42 2,21 2,62 2,93 2,09 2,50 2,20 2,23 1,5 1,43 1,58 0,86 1,97 Ag g/t 74 46 46 62 36 42 34 80 80 51 58 43 57 Table l przemysłowe Miąższość ctphnifl ol L Ul ilu m 3,56 5,66 2,55 1,86 2,89 1,8 1,5-3,3 bd 1,58 1,34-2,0 1,5-10 * w zasobach przemysłowych, dla ztóż nie udostępnionych w zasobach bilansowych i gorszych parametrów złoża (tabl. 1). Ze względu na barierę termiczną czynione są przygotowania techniczne do wybierania tylko części zasobów z obszarów rezerwowych i tylko w bezpośrednim sąsiedztwie obszarów obecnie eksploatowanych. Decyzje muszą być podjęte z dużym wyprzedzeniem, gdyż obecne zasoby przemysłowe ulegają dość szybkiemu wyczerpaniu. W projektach zagospodarowania złóż należących do KGHM POLSKA MIEDŹ S.A. zakładano wyczerpanie złoża POLKOWICE do 2016 r., LUBIN i RUDNA do ok. 2045 r., a tylko SIEROSZOWICE z małym wydobyciem przetrwałyby do ok. 2070 r. W Prospekcie Emisyjnym (1997 r.) akcji KGHM podano jeszcze mniejszą wystarczalność złoża, odpowiednio do 2030 r. w LUBINIE, 2023 r. w RUDNEJ i 2040 r. w POL- KOWICACH-SIEROSZOWICACH. Jeśli nie udostępni się nowych zasobów, to ok. 2020 r. nastąpi wyraźne załamanie wydobycia [2]. Na ubytek zasobów wpływa nie tylko ilość wydobyta (rzędu 25 min t/r.), ale w dużej mierze również straty górnicze. Według Banaszaka [2] współczynnik wykorzystania złoża przemysłowego waha się od 0,8-5-0,83 w kopalniach eksploatujących grube złoże do 0,89-^-0,94 w złożu cienkim. Wyższą wartość notuje się tam, gdzie eksploatacja trwa krótko i nie ujawniły się skutki naprężeń górotworu nad przestrzenią wybraną. Regułą ekonomiczną działania kopalń jest wybieranie najpierw najbardziej atrakcyjnych części złoża, aby skrócić czas zwrotu nakładów inwestycyjnych [31, 32]. Również w okresach niskich cen kopalnia musi eksploatować najbogatsze rudy. W ten sposób na późną fazę eksploatacji złoża pozostają parcele z rudami uboższymi od średniej, których wykorzystanie jest realne tylko w przypadku wzrostu cen. Wrażliwość eksploatacji zasobów KGHM w poszczególnych kopalniach na ceny rynkowe przedstawili Banaszak [2] i Paulo [18]. Silny wzrost jakości urobku w ostatnich latach (rys. 5) może skutkować skróceniem czasu wystarczalności zasobów w stosunku do projektowanego. Już przed 10 laty sygnalizowano [3] znaczny stopień sczerpania zasobów przemysłowych złoża. W latach 1994+1995 wynosił on w KGHM średnio 35 %, przekraczając w kopalni POLKOWICE 62 %. Na długo przed końcowym rozliczeniem zasobów kopalnie wchodzą na obszary rezerwowe, jak Małomice, Radwanice Wschód. 488

Perspektywę powiększenia zasobów stwarza projekt udostępnienia złoża Głogów Głęboki Przemysłowy z istniejących kopalń. Na tym tle warte ponownego rozważenia jest ponowne udostępnienie zasobów złoża Niecki Grodzieckiej wraz z przyległą częścią złoża Wartowice. Znaczny obszar na ich pograniczu ma zasobność ponad 75 kg Cu/m 2, chociaż średnia miąższość interwału zawierającego ponad 0,7 % Cu wynosi tylko ok. 1,5 m. W Polsce, poza omówionymi obszarami Dolnego Śląska i analizowanym jeszcze północno-wschodnim obrzeżeniem Górnośląskiego Zagłębia Węglowego, nie zarysowują się perspektywy odkrycia złóż miedzi o wartości przemysłowej. Wartość dolnośląskich złóż miedzi podwyższa znacznie domieszka srebra. Wynosi ona średnio 80 g/t w piaskowcowej części złoża, 134 g/t w łupkach i 48 g/t w dolomitach i wapieniach z rudą bilansową. Przy dokumentowaniu zasobów przelicza się zawartość srebra w rudzie bilansowej na równoważną zawartość miedzi w proporcji 10 g/t Ag = 0,1 % Cu. Duża część srebra przechodzi podczas eksploatacji i wzbogacania rud do koncentratów miedziowych, które zawierają 20*28 % Cu i 400*1000 g Ag/t. Kopalnie KGHM tworzą największy okręg górniczy srebra na świecie dostarczając 6,4 % produkcji globalnej [22]. Oszacowanie zasobów srebra w złożu jest mniej dokładne niż miedzi z powodu mniejszego zakresu opróbowania na zawartość srebra. Ilość srebra w zasobach przemysłowych jest wykazywana w Bilansie zasobów dopiero od 1994 r. W ciągu ostatniej dekady notuje się fluktuacje tych zasobów w granicach 42-5-51 tyś. t zawartego srebra. Wcześniej szacowano ilość srebra w zasobach czynnych kopalń, podając spadek od 109 tyś. t Ag w 1985 r. do 85,6 tyś. t w 1993 r. W ostatnich latach odzyskuje się w Polsce ponad 10001 tego metalu; dane statystyczne za 2003 r. podają ilość 13321 Ag w koncentratach. Złoża rud niklu Złoże krzemianowych rud niklu w Szklarach na Dolnym Śląsku tworzy nieregularną czapę wietrzeniowąmasywuserpentynitowego. Było eksploatowane w okresie 1891-5-1920 głównie pod ziemią, a następnie odkrywkowo od 1935 do 1945 r. i od 1953 do 1983 r. Eksploatacja odkrywkowa schodziła stopniowo do głębokości 15-5-50 m, zależnie od spękania masywu i zasięgu wietrzenia Rudy krzemianowe nie nadają się do wzbogacania mechanicznego. Rudę ze Szklar przetapiano w miejscowej hucie na żelazonikiel o zawartości ok. 8 % Ni. Po wojnie złoże było dokumentowane na podstawie rozpoznania eksploatacyjnego i nielicznych otworów na zewnątrz konturu złoża. Bilansowa zawartość brzeżna w wyrobisku wynosiła 0,5 % Ni. Zasoby bilansowe w Szklarach utrzymywały się na poziomie kilkunastu milionów ton rudy, w której znajdowało się 100*120 tyś. t niklu. Średnia zawartość w rudzie oscylowała ok. 0,8 % Ni, a w urobku kierowanym do huty była nieco niższa. Zasoby pozostałe w bilansie po likwidacji zakładu w 1983 r. wynoszą 117 000 t Ni w 14,6 min rudy. Dokumentacja uaktualniona w 1988 r. wykazała 6,7 min t rady i ok. 53 000 t Ni. Ta druga ilość formalnie wystarczała na 50 lat eksploatacji, jednakże od czasu kryzysu energetycznego na świecie w połowie lat siedemdziesiątych zaniechano eksploatacji rud krzemianowych, zawierających mniej niż 0,9-5-1,3 % Ni [20], Utrzymywanie rud niklu w Bilansie zasobów straciło uzasadnienie po likwidacji pobliskiej huty. Poszukiwania złóż w sąsiednich masywach ultrazasadowych dały wynik negatywny. Nie były też zachęcające próby wzbogacania niklonośnych siarczków towarzyszących mineralizacji Fe-Ti-V w masywie suwalskim. Natomiast domieszki 25*70 g Ni w tonie rudy miedzi z okolic Lubina-Głogowa, rosną w koncentracie flotacyjnym do 200-5-400 g/t, a przy rafinacji elektrolitycznej miedzi są odprowadzane w postaci siarczanu i wytrącane jako NiSO 4 7H 2 O. Zasoby niklu w kopalniach KGHM zostały oszacowane na niespełna 37 tyś. t [11], a aktualny Bilans zasobów [28] wykazuje dla 5 złóż miedzi zasoby szacunkowe 58,6 tyś. t, w połowie w złożach nie udostępnionych. Złoża rud cyny Rudy cyny były eksploatowane na małą skalę w Górach Izerskich koło Przecznicy od XVI do połowy XIX w. Systematyczne prace poszukiwawcze podjęto w latach 1953*1957 oraz 1976*1992 w paśmie łupkowym Starej Kamienicy od Przecznicy przez Gierczyn i Krobicę po Nove Mesto w Czechach, tj. na odcinku 35 km. W pasie tym stwierdzono stałą obecność 1*5 warstw cynonośnych 0 miąższości 0,2*1 m, zasięgu wgłębnym do 50*100 m i zawartości 0,1*2 % Sn. Do rad bilansowych kwalifikowano interwały o miąższości l m, zawierające co najmniej 0,2 % Sn. Głównym nośnikiem cyny jest kasyteryt, który niestety tworzy na ogół drobne ziarna 1 występuje w towarzystwie siarczków. W obecnych warunkach rynkowych podobne rady budzą zainteresowanie przy zawartości powyżej 2 % Sn. Zasoby oceniane wcześniej na kilka milionów ton rudy 0 średniej zawartości ok. 0,48 % Sn przeniesiono do kategorii pozabilansowych. Złoża rud uranu Złoża rud uranu były poszukiwane w Polsce w latach 1948*1973. Odkryto szereg złóż, przeważnie małych, które eksploatowano od 1949 r. Początkowo działalność na tym polu prowadziły Zakłady Przemysłowe R-l, które po 1956 r. przeszły spod zarządu radzieckiego w polskie ręce. Od 1956 r. prace badawcze podjął również Instytut Geologiczny. Ostatnia kopalnia rud uranu, Radoniów w Górach Izerskich, zakończyła pracę w 1963 r. Dane o zasobach uranu w czynnych kopalniach i produkcji nie były publikowane. W latach sześćdziesiątych podawano jednak w Bilansie informacje o wielkości zasobów bilansowych i szacunkowych rudy i uranu w poszczególnych złożach udokumentowanych w rozbiciu na kategorie A+B, C] i C 2, a także o miąższościach 1 zawartościach metalu. Miąższości rzadko przewyższały 0,2 m, a średnie zawartości wahały się od 0,06 do 0,2 % U. Po dramatycznym spadku cen uranu od końca lat siedemdziesiątych i utrzymującym się niskim zapotrzebowaniu tego rodzaju koncentracje nie budzą już zainteresowania. Złoża rud innych metali i źródła ubocznego odzysku W Bilansie zasobów utrzymywane jest złoże Złoty Stok, w którym prowadzono eksploatację od średniowiecza, a na większą skalę w XVIII i XIX w. oraz 1954*1960. Pozostały w nim ubogie rady arsenu (średnio 3,57 %) i złota (2,8 g/t) w ilości ok. 0,5 min t. Okres świetności i wysokich cen surowców arsenu przeminął z początkiem XX w., chociaż metaliczny arsen miał ponownie okres koniunktury 1974*1986. Obecnie nie wydobywa się już samodzielnych rud arsenu nigdzie na świecie, pierwiastek ten i pochodny arszenik znalazły się na liście substancji niebezpiecznych, powstały trudności ze zbytem arszeniku, uzyskiwanego ubocznie przy oczyszczaniu gazów hutniczych i rekultywacji obszarów skażonych [21]. Przydatność omawianej rudy arsenu jako źródła złota jest współcześnie problematyczna. Do początku lat osiemdziesiątych utrzymywano w Bilansie zasoby kopalin, które mogły być przydatne do produkcji aluminium. Były to różne, zasobne w glin skały ilaste, np. argillit, iły ogniotrwałe. Wprawdzie odbiegały one niekorzystnie jakością od boksytów, to jednak zakładano, że zostanie wypracowana opłacalna technologia i wykorzystany zostanie rzekomy nadmiar energii w Polsce. Produkcji na skalę przemysłową nigdy nie podjęto. Zasoby innych metali były oszacowane w charakterze potencjalnych surowców ubocznych, możliwych do pozyskania przy wydo- 489

byciu kopalin głównych. Wanad i tlenki tytanu mogły być produkowane w przypadku eksploatacji kompleksowych rud żelaza w masywie suwalskim. Istnieje też teoretyczna możliwość pozyskiwania pewnej ilości minerałów tytanu przy oczyszczaniu piasków szklarskich. Kadm i tal były ważnymi produktami ubocznymi przetwarzania górnośląskich rud Zn-Pb. Z czasem ujawniono ich toksyczność i stały się produktami niepożądanymi. Z rud Zn-Pb pozyskuje się nadal niewielkie ilości srebra. Selen i ren towarzyszą rudom miedzi. Selen jest wydzielany na dużą skalę (65+78 t/r., 3+4 % produkcji światowej) od 1993 r. ze szlamów anodowych na Wydziale Metali Szlachetnych przy Hucie Głogów KGHM POLSKA MIEDŹ S.A. Przedtem kilkakrotnie mniejszą produkcję z tego samego źródła prowadzono w HMN SZOPIENICE. Oszacowanie zasobów selenu jest obarczone dużym błędem; podaje się liczby 39001, 8540 t i 1950 t Se, z których ostatnia dotyczy ilości możliwej do pozyskania z udostępnionych obecnie złóż. Jest to rząd wielkości rocznej produkcji światowej [23]. Do początku lat dziewięćdziesiątych odzyskiwano ren w postaci technicznego nadrenianu amonu z odpadowego kwasu siarkowego w procesach hutniczych przetwarzania koncentratów miedzi. Rudy miedzi są również źródłem pierwotnym metali szlachetnych: dużej ilości opisanego wyżej srebra, 350+400 kg złota i pewnej ilości szlamu zawierającego platynowce. W tej grupie oszacowaniu zasobów podlega tylko srebro. Ponadto Bilans zasobów przedstawia szacunkowe zasoby kobaltu, molibdenu i wanadu w rudach miedzi, chociaż nie jest dotąd znana opłacalna technologia ich pozyskiwania. Podsumowanie Baza zasobowa rud metali nieżelaznych w Polsce kurczy się. Składa się na to wiele powodów naturalne wyczerpywanie znanych zasobów, spadek efektywności poszukiwań dużych złóż w miarę zagęszczania sieci rozpoznawczej, zmiany technologii górniczych w kierunku masowej nieselektywnej eksploatacji, niekorzystny długoletni trend cenowy większości metali wpływający na zmianę kryteriówbilansowości, zmianapolityki surowcowej od autarkicznej do wolnorynkowej oraz spadek nakładów na rozpoznanie złóż i modernizację zakładów przetwórczych w ostatnich 25+30 latach. Złoża rud miedzi są ważnym źródłem srebra i selenu na skalę światową a podrzędnym innych metali szlachetnych. Tworzą one także duże potencjalne źródło innych metali, dla których nie opracowano jeszcze zadowalających technologii pozyskiwania. Literatura 1. Bachowski C., Siewierski S., Tomanik R.: Perspektywy zasobowe rud miedzi w Polsce na progu XXI wieku. Mat. Konf. Szkoły Eksploatacji Podziemnej'99. IGSMiE PAN Kraków, 1999, s. 9+22. 2. BanaszakA.: Baza zasobowa rud miedzi i perspektywy jej rozwoju. Mat. V Konf. Wykorzystanie zasobów złóż kopalin użytecznych. Zakopane 1996. CPPGSMiE PAN Kraków, 1996, s. 97+104. 3. Banaszak A, Kubiak J.: Wskaźnik zużycia zasobów jako źródło informacji o stopniu zagospodarowania złoża. Mat. IV Konf. Aktualia i perspektywy gospodarki surowcami mineralnymi. Zakopane 1994. CPPGSMiE PAN Kraków, 1994, s. 13.1+13.9. 4. BanaszakA, Tomanik R.: Formalnoprawne aspekty zagospodarowania złoża Głogów Głęboki. Gosp. Sur. Min. 2004, t. 20, z. specj. nr l, s. 89+99. 5. Gientka M.: Polityka resortu w dziedzinie poszukiwania, rozpoznawania i eksploatacji surowców mineralnych. Prz. Geol. 1995, nr l, s. 49+56. 6. Ciuszek A., Janik R., Nie f M.: Zmiany zasobów złoża rud miedzi w wyniku lepszego rozpoznania. Górnictwo Odkrywkowe, 2002, r. 44, nr 2+3, s. 79+84. 7. Grzechnik Z.: Historia dotychczasowych poszukiwań i eksploatacji. Poszukiwanie rud cynku i ołowiu na obszarze śląsko-krakowskim. Prace Inst. Geol., t. 83, s. 23+42. 8. KZK: Zasady dokumentowania złóż kopalin stałych. Min. Środowiska. Warszawa, s. 54. 9. Maczek H.: Die Blei- und Zinkindustrie in Osteuropa Auswirkungen auf den Weltmarkt. Erzmetall, 1992, t. 45, nr 7+8, s. 389+395. 10. NeyR., Smakowski T. (red): Bilans gospodarki surowcami mineralnymi Polski i świata 1999+2003. Kraków 2004. IGSMiE PAN, s. 1023. 11. Nieć M.: Złoża rud miedzi i srebra [W:] Ney R. (red.) Surowce mineralne Polski: Surowce metaliczne: miedź, srebro. Kraków 1997. Wydaw. Centrum PPGSMiE PAN, s. 9+44. 12. Nieć M.: Międzynarodowa klasyfikacja zasobów UNECE i problemy klasyfikacji zasobów przemysłowych. [W:] VI seminarium: Metodyka rozpoznawania i dokumentowania złóż kopalin oraz geologicznej obsługi kopalń. Kraków 1998. Wydaw. CPPGSMiE PAN. 13. Nieć M.: Czym są kryteria bilansowości i ich rola w gospodarce złożem. Gosp. Sur. Mineralnymi, 2002, t. 18, z. spec., s. 29+40. 14. Nieć M.: Metodyka rozpoznawania i dokumentowania złóż kopalin stałych w minionym pięćdziesięcioleciu. Góra. Odkrywkowe, 2002, t. 44, nr 2+3, s. 54+58. 15. Nieć M.: Pięćdziesiąt lat działalności Komisji Zasobów Kopalin. Prz. Geol. 2003, nr 10, s. 851+857. 16. Nieć M., Przeniosło S.: Wykorzystanie złóż kopalin w Polsce. Problemy gospodarki zasobami kopalin. 50 lat działalności Komisji Zasobów Kopalin. Warszawa 2004, Min. Środowiska, s. 31+46. 17. Nieć M., Piwocki M., Przeniosło S.: Międzynarodowa klasyfikacja zasobów i jej znaczenie dla gospodarki złożem. Gosp. Sur. Mineralnymi, 2002, t. 18, z. spec., s. 19+28. 18. Paulo A.: Złoża rud metali nieżelaznych w Polsce: zasoby, jakość i wystarczalność. Mat. V Konf. Wykorzystanie zasobów złóż kopalin użytecznych. Zakopane 1996. CPPGSMiE PAN Kraków, s. 79+96. 19. Paulo A., Krzak M.: Ceny surowców mineralnych, cz.i i II. Prz. Geol., 1998, t. 46, nr 11, s. 1123+1133, nr 12, s. 1215+1224. 20. Paulo A., Strzelska-Smakowska B.: Materiały do ćwiczeń z nauki o złożach i geologii gospodarczej, cz. II. Skrypt uczelniany AGH nr 1476. Wydaw. AGH, Kraków 1996, s. 288. 21. Paulo A., Strzelska-Smakowska B.: Arsen pod koniec XX wieku. Prz. Geol., 2000, t. 48, nr 10, s. 875+882. 22. Paulo A., Strzelska-Smakowska B.: Rudy metali nieżelaznych i szlachetnych. Kraków 2000, Wydaw. AGH, s. 259. 23. Paulo A., Strzelska-Smakowska B.: Selen a przełomie XX i XXI wieku. Prz. Geol., 2003, t. 51, nr 6, s. 459+464. 24. PiestrzyńskiA. (red.): Monografia KGHM Polska Miedź S.A. Lubin 1996, s. 1220. 25. Ptoskonka A.: Zagospodarowanie złoża rudy Zn-Pb Zawiercie-1". Mat. Konf. Aktualne problemy górnictwa rud. Kraków 1994. Wydaw. CPPGSMiE PAN, s. 101+111. 26. Prospekt Emisyjny: Prospekt emisyjny akcji KGHM Polska Miedź S.A. Lubin 1997. 27. Przeniosło S.: Kształtowanie się bazy zasobowej kraju. Problemy gospodarki zasobami kopalin. 50 lat działalności Komisji Zasobów Kopalin. Warszawa 2004, Min. Środowiska, s. 21+30. 28. Przeniosło S. (red.): Bilans zasobów kopalin i wód podziemnych w Polsce wg stanu na 31 XII 2003 r. Warszawa 2004. PIG, s. 429. 29. Przeniosło S., Bąk B., Radwanek-Bąk B., Smakowski T.: Analiza gospodarki rudami cynku i ołowiu w Polsce (wg stanu na koniec 1990 r.). Warszawa 1992. PIG, s. 55. 30. Rączaszek-Suchodolska H., Nieć M.: Weryfikacja zasobów złóż kopalin. Prz. Geol., 2003, t. 51, nr 10, s. 862+869. 31. Strzelska-Smakowska B.: Ocena ekonomiczna złóż rud. Kraków 2003. Wydaw. Uczelniane AGH N.-T., s. 128. 32. Strzelska-Smakowska B., Paulo A.: Ocena możliwości i ekonomicznej celowości zagospodarowania złóż metoda wartości zaktualizowanej netto (NPV). Mat. V Konf. Aktualia i perspektywy gospodarki surowcami mineralnymi. Kraków 1995. CPPGSMiE PAN, s. 67+82. 33. Strzelska-Smakowska B., Paulo A.: Ocena ekonomiczna zasobów złóż rud metali. Mat. V Konf. CPPGSMiE PAN Wykorzystanie złóż zasobów kopalin użytecznych". Sympozja i konf. 1996, nr 21, s. 13+26. 34. SzuwarzyńskiM.: Perspektywy i ograniczenia rozwoju bazy zasobowej ZG Trzebionka S. A.. Mat Konf. Szkoły Ekspl. Podziemnej '99. IGSMiE PAN i AGH Kraków, 1999, s. 83+88. 35. Urban W., Gągotek W.: Górnictwo rud Zn-Pb w Polsce. Mat. Konf. Aktualne problemy górnictwa rud. Kraków 1994. Wydaw. CPPGSMiE PAN, s. 137+148. 36. Wanielista K.: Kryteria ekonomiczne w projektowaniu eksploatacji złóż kopalin. Kraków 1995. Wydaw. CPPGSMiE PAN. 490