ZASTOSOWANIE WYBRANYCH GATUNKÓW DZIKO ROSNĄCYCH W LECZNICTWIE

PAWEŁ WOLAŃSKI UNIWERSYTET RZESZOWSKI WYDZIAŁ BIOLOGICZNO - ROLNICZY KATEDRA AGROEKOLOGII I ARCHITEKTURY KRAJOBRAZU ZASTOSOWANIE WYBRANYCH GATUNKÓW DZIKO ROSNĄCYCH W LECZNICTWIE Materiały szkoleniowe w ramach projektu: Promocja tradycyjnych form zbieractwa dzikich roślin w celu zniwelowania różnic społecznych i ekonomicznych w Europie Środkowej Kierownik projektu: mgr Małgorzata Draganik Projekt współfinansowany przez Unię Europejską z Europejskiego Funduszu Rozwoju Regionalnego w ramach Programu Operacyjnego Europy Środkowej na lata 2007-2013

CO WIEMY O ROŚLINACH LECZNICZYCH?

Na kuli ziemskiej występuje OKOŁO 450 000 ROŚLIN WYŻSZYCH, lecz tylko 10-15% tej liczby zostało mniej lub bardziej dokładnie zbadanych chemicznie i farmakologicznie. Wśród tych roślin znajduje się 20 000 uznanych w różnych krajach za lecznicze. W Polsce znajduje się około 230 ROŚLIN uznanych za lecznicze.

Wartość lecznicza roślin zależy wyłącznie od obecności określonych związków chemicznych, nazywanych umownie substancjami lub związkami czynnymi. Badania nad składem chemicznym roślin rozpoczęło się ok. 200 lat temu, gdy w 1804 r. Friedrich Wilhelm Adam Sertürner - niemiecki farmaceuta wykrył morfinę w opium. Od tego czasu wyizolowano co najmniej 100 000 różnych związków roślinnych i znaczną ich część zbadano farmakologicznie. Okazało się również, że wiele z tych związków ma swoje odpowiedniki lub analogi u ludzi lub zwierząt, np. Cholesterol cholina, cholesterol, progesteron, histamina, acetylocholina czy kwas moczowy.

FITOTERAPIA - z definicji, jest działem medycyny naturalnej zajmującym się leczeniem za pomocą ziół. TERMIN FITOTERAPIA (phytotherapia) powstał z połączenia greckich słów phyton (roślina) i therapeuo (leczę), co oznacza leczenie roślinami. Po raz pierwszy został użyty pod koniec XIX w. w Niemczech. Rozpowszechnił się wkrótce we Francji, a następnie w innych krajach. W Polsce nazwy tej na określenie ziołolecznictwa po raz pierwszy użył dr med. Jerzy Lypa w 1933 r. w swojej pracy pt.: "Phytotherapia. Roślinne środki lecznicze. Recepty dla lekarzy".

JAKIE ZWIĄZKI CZYNNE WYSTEPUJĄ W ROŚLINACH?

ZWIĄZKI CUKROWE GLUKOZA Rośliny posiadające chlorofil mogą syntetyzować z dwutlenku węgla i wody, a efektem tego są WĘGLOWODANY. cukry proste (glukoza, fruktoza) dwucukry (sacharoza - burak cukrowy, trzcina cukrowa) trójcukry, czterocukry wielocukry m. in. skrobia (mąka, ziemniaki), inulina (w korzeniach mniszka lekarskiego, perzu i omanu), śluzy roślinne (w korzeniach prawoślazu, nasionach lnu i kwiatach ślazu), gumy roślinne (guma akacjowa), pektyny. SACHAROZA CELULOZA Bardzo ważnym wielocukrem jest CELULOZA, będąca podstawowym materiałem, z którego rośliny budują błony komórkowe (stąd nazwa błonnik). Zarówno organizm ludzki, jak i zwierząt mięsożernych nie trawią celulozy. Zdolność tę posiadają zwierzęta trawożerne i liczne owady.

GLIKOZYDY Niektóre cukry proste (arabinoza, glukoza) mają zdolność wiązania się z różnymi związkami chemicznymi (flawonoidy, antocyjany, kumaryna, trójterpen, sterol), które znajdują się w roślinie. W ten sposób powstają glikozydy. Glikozydy kardenolidowe i bufadienolidowe (digoksyna, scylaren) działają na mięsień sercowy Antraglikozydy (aloes, rzewień, kruszyna pospolita) mają właściwości przeczyszczające Glikozydy antocyjanowe (owoce czarnej porzeczki, wiśni, borówki czernicy i w buraku ćwikłowym) wzmacniają naczynia włosowate, poprawiają wzrok i biorą udział w reakcjach oksydo-redukcyjnych, zachodzących w organizmie człowieka Glikozydy saponinowe, goryczowe, irydoidowe, fenolowe, cyjanogenne, glikoalkaloidy i inne.

STEVIA REBAUDIANA gatunek roślin astrowatych. Pochodzi z Brazylii i Paragwaju. Jest uprawiana w wielu rejonach świata., Roślina o bardzo wysokiej zawartości związków słodzących i dlatego używana do słodzenia napojów i potraw. Charakteryzuje się bardzo niską kalorycznością w porównaniu do tradycyjnego cukru. Ważnym efektem spożywania stevii jest jej zdolność do obniżania ciśnienia krwi. Posiada również właściwości przeciwbakteryjne i przeciwgrzybicze, jest aktywny w niektórych procesach fizjologicznych. W listopadzie 2011 glikozydy stevii (stewiozydy) zostały dopuszczone do stosowania w Unii Europejskiej jako środki słodzące. Stevia jest szeroko stosowana w krajach Dalekiego Wschodu od ok. 80 lat. Stewiozyd zawarty w stevii jest około 300 razy słodszy od normalnego białego cukru, przy czym zawartość stewiozydu w roślinie to ok. 10%. Jest stabilny termicznie do 180 stopni C (czyli nadaje się do pieczenia) i chemicznie w szerokim zakresie ph (do kwaśnych potraw). Nie jest źródłem fenyloalaniny, więc może być stosowany przez chorych na fenyloketonurię.

ALKALOIDY Na organizm ludzi wywierają bardzo silne działanie, a nawet gwałtowne (kurara, strychnina, akonityna), stąd od dawna znane jest stosowanie ich jako trucizn, a później jako leków. Alkaloidy tropanowe (atropina, skopolamina) występują w bieluniu, pokrzyku, lulku i działają m.in. rozkurczowo na mięśnie gładkie, rozszerzają źrenicę oka, hamują wydzielanie potu, śluzu, śliny Alkaloidy izochinolinowe (papaweryna) występują m.in. w maku, glistniku, dymnicy i berberysie, działają przeciwbólowe i rozkurczowo, a pochodne fenantrenu (morfina) wywołują błogostan, uzależnienie i narkomanię Alkaloidy indolowe występują w sporyszu (ergotamina, ergometryna) i powodują skurcz większych naczyń krwionośnych oraz macicy, przywracają właściwy rytm serca (ajmalina). Obecne w barwinku (winblastyna, winkrystyna), działają przeciwbiałaczkowo Alkaloidy purynowe (kofeina, teobromina) Alkaloidy pirydynowe i piperydynowe (nikotyna, lobelina) Alkaloidy sterolowe (solanina) Alkaloidy chinolinowe (chinina, chinidyna) Alkaloidy pirolizydynowe (laziokarpina), występujące w żywokoście, podbiale i ostrzeniu pospolitym.

GARBNIKI Jest to duża grupa związków o charakterze wielofenoli, rozpuszczalnych w wodzie, tworzących trwałe połączenia z białkami, alkaloidami, metalami ciężkimi. Dzielą się na garbniki hydrolizujące (tanina), oraz na garbniki skondensowane, nie ulegające rozpadowi Występują w wielu roślinach, ale szczególnie dużo jest ich w dębie, rdeście wężowniku, pięciorniku, borówce, orzechu włoskim, wierzbie, czarnej herbacie Dla celów leczniczych stosuje się rozcieńczone roztwory garbników. Przyjęte doustnie, stykają się z błoną śluzową i wywierają efekt ściągający, hamując jej przepuszczalność, dlatego: są stosowane w biegunce zapobiegają mikrokrwawieniom z uszkodzonych naczyń włosowatych unieczynniają bakterie i ich toksyny. Używane zewnętrznie, działają analogicznie.

ANTRAZWIĄZKI Są pochodnymi antracenu, często tworzą połączenia z prostymi cukrami. Jest to liczna grupa o zdolności łączenia się po dwa związki i tworzenia tzw. dimerów oraz mająca łatwość szybkiego i stopniowego utleniania się, powodującego zmniejszenie aktywności fizjologicznej. Antrazwiązki występują m.in. w rzewieniu, strączyńcu, aloesie i kruszynie (glukofrangulina A). Wyciągi tych roślin, przyjęte doustnie, działają przeczyszczające dopiero po kilku godzinach, dlatego że zawarte w nich antrazwiązki drażniąc silnie jelito grube, zapoczątkowują w ten sposób lub wzmagają ruchy perystaltyczne i tym samym przeciwdziałają zaparciom.

SAPONINY Saponiny mają właściwość obniżania napięcia powierzchniowego cieczy, a w zetknięciu z krwią - zdolność rozpuszczania czerwonych krwinek. Saponiny sterolowe występują m.in. w naparstnicy, kozieradce, konwalii Saponiny trójtrójterpenowe występują w kasztanowcu, lukrecji, mydlnicy, pierwiosnku, połoniczniku, nagietku, łyszczcu wiechowatym. Wyciągi z roślin zawierających saponiny, działają wykrztuśne. Drażnią łagodnie błonę śluzową jamy ustnej i gardła, wzmagają ruchy nabłonka, zwiększają czynność wydzielniczą błony śluzowej i wyzwalają odruch wykrztuśny. Saponiny nie wchłaniają się w przewodzie pokarmowym i są związkami w pełni bezpiecznymi, jeżeli nie zetkną się z uszkodzonymi naczyniami włosowatymi (np. w chorobie wrzodowej). Wówczas hemolizują czerwone krwinki, przedostają się do krwiobiegu i wywołują zatrucie.

FLAWONOIDY Bardzo liczna grupa związków występująca w wielu roślinach. Wszystkie flawonoidy mają barwę żółtą. Ich zastosowanie terapeutyczne jest bardzo zróżnicowane: Bioflawonoidy (rutyna, kwercetyna, hesperydyna) zwiększają elastyczność naczyń krwionośnych, zwłaszcza znajdujących się w mózgu. Występują w owocach cytrusowych, perełkowcu japońskim, rucie, fiołku trójbarwnym, gryce. Hiperozyd, kemferol - są stosowane w przewlekłych stanach zapalnych nerek, w gośćcu, otyłości i nadciśnieniu tętniczym. Występują w brzozie, skrzypie, rdeście ptasim i bzie czarnym. Likwirytyna - ma właściwości rozkurczowe, działając na mięśnie gładkie, zwłaszcza przewodu pokarmowego i dróg żółciowych. Inne flawonoidy działają przeciwzapalnie (taksyfolina), przeciwgrzybiczo (pinocembryna), przeciwobrzękowo (diosmina), estrogennie (genisteina). Występują w wielu owocach i warzywach.

ANTOCYJANY Są to związki najbardziej spokrewnione z flawonoidami. W postaci glikozydów występują rozpuszczone w soku komórkowym wielu kwiatów, owoców, nadając im barwy od ciemnoniebieskiej i fioletowej do czerwonej i różowej. Najczęściej spotykane antocyjany (cyjanina, malwina) znajdują się w buraku ćwikłowym, bzie czarnym, borówce czernicy, malwie, wiśniach. Działają analogicznie do bioflawonoidów na naczynia włosowate, poprawiają ostrość widzenia i biorą aktywny udział w przemianach utleniającoredukcyjnych, zachodzących w organizmie człowieka.

KUMARYNY Tworzą grupę związków pochodnych α-pironu, są zbliżone strukturalnie do flawonoidów. Najczęściej spotykane (umbeliferon, eskuletyna, herniaryna) znajdują się w rumianku, połoniczniku, kasztanowcu, jesionie. Działają rozkurczowo na mięśnie gładkie, uspokajająco na ośrodkowy układ nerwowy, a także moczopędnie. z podgrupy furanokumaryn (psoralen, ksantotoksyna, bergapten) uczulają organizm na działanie promieni słonecznych, dlatego znalazły zastosowanie w leczeniu bielactwa i w łuszczycy. Związki z podgrupy piranokumaryn (wisnadyna) rozszerzają naczynia wieńcowe serca, mają również wpływ rozkurczowy na mięśnie gładkie oskrzeli i przewodu pokarmowego, natomiast dwukumarol, występujący w nostrzyku, jest anty-witaminą K i powoduje zahamowanie krzepliwości krwi.

OLEJKI ETERYCZNE Są to płynne mieszaniny, liczące nawet do 150 związków, charakteryzujące się tym, że są lotne, nie rozpuszczają się w wodzie i mają określony zapach. Występują w: owocach, liściach i organach podziemnych, a nawet w pniu drzew (np. sosny). Ilości olejków znajdujących się w roślinach wahają się w szerokich granicach, np. płatki róż zawierają 0,0035% olejku, rumianek ma 0,3%, a kminek do 7,0%. Niekiedy niektóre składniki gromadzą się w olejkach w tak dużej ilości, że krystalizują w nich (np. kamfora, mentol, tymol). Właściwości lecznicze olejków eterycznych są bardzo zróżnicowane: moczopędne (jałowiec, pietruszka), wykrztuśne (tymianek, anyż), żółciopędne (mięta), rozkurczowe (rumianek), uspokajające (kozłek lekarski), przeciwzapalne (krwawnik), robakobójcze (wrotycz), bakteriobójcze (lawenda), drażniące skórę (gorczyca czarna).

PONADTO: Kwas askorbinowy, przeciwszkorbutowa witamina C - w owocach dzikiej róży, rokitnika, papryki, porzeczki Tłuszcze - znajdują się w wielu nasionach, np. soi, rzepaku, maku, sezamu Kwasy tłuszczowe (kwasy linolowy, linolenowy) - witamina F, wpływająca korzystnie na odporność i elastyczność skóry u ludzi Grupa witamin E, czyli tokoferole - wykazują korzystny wpływ na pracę mięśni prążkowanych, ścian naczyń krwionośnych i zapobiegają powstawania zakrzepów Olejki gorczyczne - lotne i o silnym zapachu siarkowym - działają silnie bakteriobójczo i grzybobójczo, stosowane zewnętrznie w nerwobólach i bólach gośćcowych Witaminy i sole mineralne: żelazo (pokrzywa), jod (morszczyn pęcherzykowaty), cynk (nasiona dyni), krzem (ziele skrzypu)

CO WAŻNE!!! Wszystkie wymienione związki są fizjologicznie czynne, zostały zbadane farmakologicznie, poznano ich znaczenie dla człowieka, efekty terapeutyczne, jakie wywołują, oraz objawy niepożądane w przypadku przedawkowania Obecność tych związków w roślinach i w odpowiedniej ilości jest podstawą, by uznać je za lecznicze i stosować Wiele związków roślinnych zostało wyizolowanych w stanie czystym i weszło do zestawu leków nowoczesnej medycyny, jak np. kodeina, chinina, papaweryna, digoksyna, winblastyna, ergotamina, rezerpina, kofeina, dwukumarol i rutyna.

A WIĘC

CO MOŻEMY ZBIERAĆ, BEZ OBAWY, ŻE NAM NIE ZASZKODZI?

BABKA LANCETOWATA (Plantago lanceolata L.) Babka lancetowata była znana już w starożytności. Pliniusz zalecał ją na 24 choroby, w tym przeciw kaszlowi, na rany, i przeciw malarii. Obecnie liście babki stosowane są jako środek przeciwkaszlowy przy astmie i innych schorzeniach układu oddechowego. Napar z ziela łagodzi przewlekłe nieżyty żołądkowe i zapalenie nerek. Liście babki lancetowatej najczęściej stosowane są w mieszankach z innymi ziołami. Rozgniecione, świeże liście można stosować w maseczkach kosmetycznych. Suszone liście są składnikami niektórych gatunków tytoniu fajkowego. : Babka wąskolistna, babka koniczynowa, języczki polne, żywiec, bapka, biczki, barankowy język, języczek, skołojrza.

BEZ CZARNY (Sambucus nigra L.) Bez czarny znany był już ludom pierwotnym, nasiona znaleziono w wykopaliskach z epoki kamiennej. W lecznictwie ludowym kwiaty bzu czarnego były szeroko stosowane jako lek napotny, przeciwgorączkowy oraz do okładów przy wrzodach i na dolegliwości gardła. Sok i powidła z owoców bzu od najdawniejszych czasów stosowane były w chorobach gorączkowych. Obecnie bez czarny znajduje zastosowanie, przeważnie w chorobach gorączkowych. Wykazuje także działanie moczopędne. Odwary z kwiatów są zalecane do płukania gardła i jamy ustnej, przy anginie, grypie itp. Owoce bzu zaliczane są do tzw. środków czyszczących krew. Bess, bestek, bez apteczny, bez lekarski, bzina, bzowina, buzina, holunder, hyćka, hyczka, kaszka.

BLUSZCZYK KURDYBANEK (Glechoma hederacea L.) Bluszczyk kurdybanek jest stosowany w lecznictwie od dawna. Ks. S. Kneipp zalecał herbatę ze świeżego lub suszonego ziela w chorobach płuc, dróg moczowych i w malarii. Obecnie ziele bluszczyka stosowane jest jako środek zwiększający wydzielanie soków żołądkowych, żółci, i w nieżytach górnych dróg oddechowych. Ze względu na dużą zawartość garbników uważany jest za środek przeciwbiegunkowy i przeciwzapalny Okłady z ziela zalecane są na trudno gojące się rany, wrzody i oparzenia. W Anglii ziele było jedną z głównych przypraw do piwa, a wyparł je dopiero chmiel. W Wielkopolsce, na Śląsku i w Karpatach Wschodnich liście stanowiły przyprawę do rosołu i zup ziemniaczanych. Lekko gorzkawe liście bluszczyka mogą być stosowane w sałatkach, omletach i herbatkach. Bluscz ziemny, bluszczak, brzestan, kurdyban, obłużnik, kundrat, obłożnik bluszczowy, muszki, kundran, ziele św. Piotra, kocie bułki, kurwanek, skulasznik.

BORÓWKA CZARNA (Vaccinium myrtillus L.) Owoce: świeże działają rozwalniająco na przewód pokarmowy, są skutecznym środkiem przeciwbiegunkowym, przeciwbakteryjnym, stosowane również w zatruciach pokarmowych, działają przeciwzapalnie i przeciwkrwotocznie oraz mają wpływ na ostrość widzenia, zwłaszcza o zmierzchu. Odtruwają organizm z metali ciężkich np. rtęci. Zapobiegają zmęczeniu oczu podczas pracy przy komputerze, uszkodzeniu siatkówki przez szkodliwe działanie promieniowania UV. Znajdują zastosowanie w gospodarstwie domowym do wyrobu soków, dżemów i kompotów. Surowe i mrożone stanowią doskonały farsz do pierogów, naleśników i lodów. Niegdyś owoce i liście stosowane były do farbowania wełny, bawełny, jedwabiu i papieru na czerwono lub fioletowo. Liście: mają działanie łagodnie zapierające i przeciwbakteryjne, obniżają poziom cukru we krwi. Borówka czernica, czernica, czarna jagoda, jagodzina, borowina.

BRZOZA BRODAWKOWATA (Betula pendula Roth.) Brzoza biała, brzezina. Brzoza przez Germanów i Słowian uważana była za zwiastunkę wiosny, symbol wieczności i mądrości, a także miała chronić przed czarami i urokami. W średniowieczu zaczęto ją stosować w lecznictwie. Św. Hildegarda (XII w.) wykorzystywała kwiat brzozy do leczenia wrzodów, Matthioli (XVI w.) sokiem z brzozy leczył kamicę nerkową. Dziegieć otrzymywany z drzewa brzozowego polecany był w leczeniu świerzbu, grzybicy i egzemy. Obecnie w lecznictwie liście brzozy zalecane są, jako środek moczopędny i dezynfekujący drogi moczowe, przeciwreumatyczny i napotny. W kosmetyce z liści brzozy sporządza się środki do pielęgnacji włosów. Drewno jest przetwarzane podczas suchej destylacji na węgiel, kwas octowy, alkohol metylowy i smołę. Biała kora jest doskonałą hubką i rozpałką. Można również pociąć korę na paski i pleść z nich koszyki.

CHABER BŁAWATEK (Centaurea cyanus L.) Już legendarny centaur Cheiron poznał się na leczniczych właściwościach bławatka. Na jego cześć nadano roślinie oficjalną nazwę Centaurea cyanus. W lecznictwie ludowym kwiat bławatka stosowany był w chorobach wątroby, zaburzeniach menstruacyjnych oraz do płukania jamy ustnej i gardła. Obecnie chaber doceniany jest jako łagodny środek moczopędny i dezynfekujący drogi moczowe, zwłaszcza u dzieci. Przeważnie zalecany jest w mieszankach z innymi ziołami o podobnym działaniu. Zewnętrznie polecany jest do płukania oczu w stanach zapalnych, przeważnie w mieszance ze świetlikiem i rumiankiem. W kosmetyce jest składnikiem szamponów, płukanek i maseczek. Uprawne odmiany o dużych, różnobarwnych kwiatach są ozdobą rabat. Kwiaty bławatka mają także zastosowanie jako roślina barwierska oraz nadają się do sporządzania kadzideł. Chaber zbożowy, modrak, modrokwiat, modrzeniec, wasylka, wasilek, wołoszka, wołoszek, bławatnik, chaberek, fabrek, jasieniec bławatek, xabrek.

CYKORIA PODRÓŻNIK (Cichorium intybus L.) Cykoria była rośliną znaną już w starożytnej Grecji i Rzymie. Niegdyś roślina ta słynęła jako magiczny środek na odpędzanie moru. Na węgłach domostwa wieszano pąki kwitnących roślin, by zapobiec wtargnięciu zarazy. W lecznictwie ludowym korzeń tej rośliny używany był jako środek poprawiający przemianę materii i uzupełniający niedobory mikroelementów. Obecnie cykoria stosowana jest jako lek pobudzający apetyt, ułatwiający trawienie i działający moczopędnie. Z korzeni podróżnika otrzymuje się inulinę, która ma zastosowanie w diagnostyce nerek. Młode liście cykorii można dodawać do sałatek. Pąki kwiatowe można marynować, a płatki dodawać do sałatek. Liście gotowane dają niebieski barwnik. Cykoria dzika, podróżnik lekarski, podróżnik błękitny, czekanka, dziewieranka, lwi ząb, mały słonecznik, mlecz kozi, podróżniczka, suchotnik, szczerbak, podróżec.

DĄBRÓWKA ROZŁOGOWA (Ajuga reptans L.) Wieżyczka Surowiec działa oczyszczająco, służy do użytku zewnętrznego. Przygotowuje się z niego napary, które wlewa się do kąpieli przy świądzie. Także płucze się nim głowę na lepszy porost włosów. Napar lub nalewka alkoholowa podawana 2 razy dziennie rano i przed snem likwiduje hemoroidy. W medycynie ludowej stosowane jest przy dolegliwościach płucnych, wątrobowych, jako środek pobudzający przemianę materii, albo zewnętrznie do przemywania ropiejących ran. Zioło to także pomaga w zapobieganiu halucynacji po nadmiernym spożyciu alkoholu. Często znajduje zastosowanie jako dekoracyjna roślina ogrodowa, bardzo szybko rośnie i ma piękne liście oraz kwiaty, które pojawiają się już późną wiosną i utrzymują się przez całe lato. Niektóre odmiany posiadają różowe lub białe kwiaty.

DZIKA RÓŻA (Rosa canina L.) Róża znana była już Hipokratesowi, Dioskoridesowi, Teofrastowi. Stosowali ją: Avicenna, Bock, Matthioli. Aktualnie medycyna zaleca spożywanie produktów z dzikiej róży, gdyż zawarta w niej naturalna witamina C jest czterokrotnie skuteczniejsza w działaniu od syntetycznej. Zespół witamin zawarty w róży ma duże znaczenie w leczeniu niedokrwistości, w stanach wyczerpania organizmu, w krwawieniach po urazach. Związki czynne zawarte w róży mają działanie żółciotwórcze i żółciopędne. Jest cennym lekiem dla ludzi o wyniszczonym organizmie, z chorobą nowotworową, w podeszłym wieku, kobiet w ciąży. Owoce dzikiej róży wykorzystuje się w przemyśle spożywczym. Przygotowuje się z nich konfitury, dżemy, powidła. Płatki róż znajdują zastosowanie w przemyśle kosmetycznym i spożywczym. Babicha, cierniowa róża, nieszpołka, psia róża, dziwia róża, róża głogowa, róża stulista, spikspyk, szepszyna, szypszyna, sypel, nieszpułki, parzycha.

DZIURAWIEC ZWYCZAJNY (Hypericum perforatum L.) W medycynie ludowej uważany był za lek uniwersalny na wszystkie choroby, na schorzenia wątroby i pęcherzyka żółciowego, zapalenia dróg moczowych, choroby przemiany materii i dolegliwości trawienne. Jest jednym z 20 ziół odnalezionych w osadzie biskupińskiej pochodzącej sprzed 2500 lat. We współczesnej medycynie dziurawiec jest szeroko stosowany jako środek żółcioi moczopędny, antyseptyczny, ściągający i uspokajający. Preparaty z dziurawca wpływają na uaktywnienie witaminy P. Wyciąg z dziurawca to dobry środek na niestrawności. Przynosi ulgę w wyczerpaniu nerwowym i nadciśnieniu, przy bolesnych menstruacjach i bólach głowy. Zażywanie leków z dziurawca przez dłuższy czas lub w wysokich dawkach powoduje uczulenie na światło. Ziele św. Jana, świętojańskie krzyżowe ziele, dzwonki Pannay Maryii, obieżyświat, Boże krewki, dzwoniec, czerwony, wrzosowiec, zwierzbój, krewka Matki Boskiej.

GLISTNIK JASKÓŁCZE ZIELE (Chelidonium majus L.) Glistnik za czasów Dioscoridesa zalecany był w żółtaczce i jako lek przeciwgorączkowy. Pliniusz (I w.n.e.) przypisywał glistnikowi moc przywracania wzroku jaskółkom, którym uprzednio wydłubano oczy. Być może z tą informacją wiąże się polska nazwa tego gatunku. Średniowieczni alchemicy podejrzewali, że żółty korzeń glistnika skrywa kamień mądrości, umożliwiający produkcję złota. Napar z młodych liści działa żółciopędnie i reguluje czynności przewodu pokarmowego. Sok z ziela działa przeciwbólowo, narkotycznie, obniża ciśnienie krwi i zwalnia akcję serca. Zewnętrznie sok z glistnika niszczy brodawki, piegi i odciski oraz grzybice skóry. Podobno napar z liści z ziela hamuje rozrost komórek nowotworowych. Dym jaki wytwarza się podczas spalania suszonego ziela działa owadobójczo. Jaskółcze ziele, glistewnik, ziele od brodawek, złotnik, celidonia, żółtnik, cencylia, brodawka, jaskółcze gniazdo, sandalina, santalina, zwyciężyjad.

JAŁOWIEC POSPOLITY (Juniperus communis L.) Jałowiec pospolity w średniowieczu uważany był za lek uniwersalny. Św. Hildegarda zalecała go w chorobach płuc, wątroby i nerek. Okadzano nim bydło podczas wiosennego wypędzania na pastwisko, dla ochrony przed chorobami i urokami. Dymem z jałowca odpędzano w średniowieczu powietrze morowe, jagody żuto w czasie zarazy. Owoce: Jako środek moczopędny, żółciopędny, przeciwzapalny, bakteriobójczy, hamujący nadmierną fermentację w jelitach i w niewydolności wątroby. Są przyprawą powszechnie stosowaną do potraw mięsnych, do peklowania mięsa, ryb, kapusty kiszonej. Owoce i olejek eteryczny służą do aromatyzowania likierów i wódek (Gin, Jałowcówka, Myśliwska, Genewska), które w czasie epidemii chorób przewodu pokarmowego zapobiegały infekcji. Ulistnione pędy i owoce wykorzystuje się do wyrobu kiełbasy jałowcowej, wędzenia produktów mięsnych i ryb. Drewno: Z drewna wyrabiano ruchomą cześć maselnicy. Drewno znajduje zastosowanie do wyrobu fajek. Jodłowiec, jadłowiec, jałowiec, brzewik, cedr, kadyk, kadykowe jagody, jałowz, jałowc, jiglena.

JEŻYNA FAŁDOWANA (Rubus plicatus Weihe&Nees) Hipokrates podaje, że liście i owoce jeżyny są dobrym środkiem gojącym rany. Dioskorides zaleca odwar z liści i korzeni jeżyny do płukania dziąseł przy stanach zapalnych. W lecznictwie ludowym jeżynę zalecano przy biegunkach, krwawieniach różnego pochodzenia, w schorzeniach górnych dróg oddechowych, poprawiający przemianę materii. Obecnie w lecznictwie liść jeżyny jest używany jako łagodny środek ściągający w nieżytach przewodu pokarmowego. Ze świeżych owoców jeżyny można sporządzać konfitury, wina, syropy, dżemy, napoje chłodzące, galaretki, kompoty. Ze względu na zawartość witaminy C, cukrów i soli mineralnych, owoce są cenione w żywieniu dietetycznym, szczególnie w stanach ozdrowieńczych i przy niedokrwistości. Napój sporządzony z młodych liści używany jest w niektórych krajach jako namiastka herbaty naturalnej. czarna malina, czernica, dziady, malina czarnojagodowa, malina niedźwiedzina, ostręgi, ostrężyna, ostrężnica, ożyna, wodostrężnice.

KRWAWNIK POSPOLITY (Achillea millefolium L.) Krwawnik był jedną z najbardziej cenionych roślin w starożytności. Według starogreckich podań Achilles leczył nim rannych wojowników spod Troi. Pisali o nim Hipokrates, Dioscorides, św. Hildegarda. Ziele stosuje się je przy drobnych krwawieniach płucnych, skurczu mięśni gładkich, przewodów żółciowych, moczowodów, pęcherza oraz jelit. Kwiaty działają przeciwzapalnie, bakteriostatycznie, przeciwskurczowo. Wyciąg alkoholowy z kwiatów ma zastosowanie w leczeniu zaburzeń trawiennych, braku łaknienia, wzdęć, zgagi, nudności, odbijania, słabych krwawień z przewodu pokarmowego, dolegliwości wątroby. Żucie świeżych liści zmniejsza ból zęba. Można spożywać posiekane liście z chlebem z masłem lub jako herbatę. Młode liście zebrane wczesną wiosną są dobrym dodatkiem do tzw. sałatek wiosennych, ogólnie wzmacniających i pobudzających lepszą przemianę materii. Krwawnica, krzewnik, pokrętnik, śmietanka, trzawik, renisz, krewnik, żeniszek krwawnik, krwawnik złocień, rannik, sierpnik, stolist, tysiąclist.

LEBIODKA POSPOLITA (Origanum vulgare L.) W starożytności za czasów Arystotelesa, Hipokratesa, Dioskoridesa. Zalecano przetwory z liści i kwiatów przeciw ukąszeniom jadowitych zwierząt. W średniowieczu stosowano ją jako środek zabezpieczający przed czarami, a św. Hildegarda polecała tę roślinę przy trądzie. W medycynie ludowej lebiodkę poleca się przy nadmiernej pobudliwości seksualnej. Obecnie w lecznictwie lebiodka ma zastosowanie jako środek ułatwiający trawienie i działający wykrztuśnie w chorobach górnych dróg oddechowych Znacznie większe zastosowanie znajduje jako roślina przyprawowa. Szczególnie popularna jest w krajach śródziemnomorskich, jako niezbędny dodatek do pizzy. Można lebiodkę dodawać do wędlin, zup, sałatek. Jest też dobrym środkiem zwalczającym mikroorganizmy i mole. Dawniej liście lebiodki używane były jako namiastka herbaty. Z kwiatków otrzymywano pomarańczowy barwnik do wełny. Dziki majeranek, macierduszka, duszka, macierzyca, macierzanka wysoka, macierzanka pospolita, dobromyśl.

LIPA DROBNOLISTNA (Tilia cordata Mill.) Lipinka. Napary z kwiatów lipy stosuje się jako pomocniczy łagodny środek napotny w stanach gorączkowych w niektórych chorobach zakaźnych, jak angina, grypa, zapalenie gardła, oskrzeli i tzw. choroba z przeziębienia. Napary z lipy służą również jako lek uspokajający w nadmiernej pobudliwości nerwowej, zwłaszcza u młodzieży i osób starszych. Napar z kwiatów lipy podaje się także w łagodnych zaburzeniach trawiennych i metabolicznych oraz w miażdżycy.

MALINA WŁAŚCIWA (Rubus idaeus L.) Malina pospolita, maliniak, malinnik. Grecy i Rzymianie stosowali malinę przeciwko jadowi żmii. Stara medycyna tybetańska polecała liście malin w schorzeniach nerwicy oraz w ostrych, przewlekłych zakażeniach. Napar z liści stosuje się w nieżytach żołądka i jelit oraz łagodnie przebiegających biegunkach i słabo nasilonych wzdęciach, szczególnie u dzieci i młodzieży. Jest też polecany przy miażdżycy tętnic i nadciśnieniu. Napar z suszonych owoców zaleca się w chorobach przebiegających z gorączką, jako środek napotny, przeciw kaszlowi, obniżający ciepłotę ciała, niekiedy w połączeniu z kwiatem lipy bądź bzu czarnego. Malinę stosuje się przy szkorbucie, paradontozie i innych objawach awitaminozy. Owoc maliny to cenny produkt konsumpcyjny, szczególnie do wyrobu dżemów, soków i marmolad. Daje miód o przyjemnym zapachu i aromacie. Suszone pędy maliny dodaje się do parzenia gorszych gatunków herbat, co powoduje wzrost jej aromatyczności.

MNISZEK WŁAŚCIWY (Taraxacum officinale Coll.) Mniszek znany był już Arabom. W Chinach i Indiach roślinę tą stosowano przy złej przemianie materii., Obecnie w lecznictwie zalecany jest jako lek żółciopędny, moczopędny, przeciwcukrzycowy i w zaburzeniach trawiennych. Zewnętrznie wyciągi z mniszka i świeży sok działają regenerująco na skórę, przyspieszają bliznowacenie i zanikanie uszkodzeń skóry. W Chinach przeprowadzono udane próby żywienia jedwabników młodymi liśćmi mniszka, uzyskując zaskakująco korzystne wyniki. We Francji, Włoszech i Niemczech młode liście mniszka są spożywane wiosną w postaci sałatki. W niektórych rejonach Niemiec z prażonych korzeni mniszka wyrabiano namiastkę kawy. Bole oczydmuchacz, dmuchawiec, gołębi groch, maićek, maślak, męska stałość, milch, pąpawa, plesz, pleszyki, podmuch, podróżnik, podróżnik mleczowaty, popia główka, radynki, śmirgiel, świni pysk, wilczy ząb.

NAWŁOĆ PÓŹNA (Solidago gigantea Aiton.) Drzewko Matki Boskiej. Nawłoć znana jest od dawna w medycynie ludowej. Indianie Odżibwejowie robili lewatywy z korzeni nawłoci. Z ziela i korzeni sporządzali wyciągi, które używali wewnętrznie jako środki pobudzające i wzmacniające. Z kolei Indianie Alabama herbatki z nawłoci stosowali do leczenia przeziębień, zaś zewnętrznie do okładania obolałych miejsc. Obecnie nawłoć stosuje się w schorzeniach wątroby i pęcherzyka żółciowego, krwotokach z żołądka i jelit, nieżytach jelita cienkiego i żołądka oraz puchlinie brzusznej. Zaleca się też w astmie oskrzelowej, grypie, przeziębieniach i nadciśnieniu tętniczym. Do użytku zewnętrznego podaje się w owrzodzeniach ciała i trudno gojących się ranach, owrzodzeniach żylaków, wyprysku skórnym. Poza tym ziele nawłoci można stosować do kąpieli, która działa przeciwreumatycznie, rozgrzewająco i łagodząco w przypadku stanów zapalnych skóry.

PERZ WŁAŚCIWY (Elymus repens L.) Perz pospolity, perz biały, rolnica perz, psia pasza, pyrnik W starożytnych Chinach wymachiwano perzem dając sygnał do wymarszu armii na wojnę. Noszono go także na czele orszaków żałobnych. Do lecznictwa europejskiego perz wszedł w średniowieczu. Po raz pierwszy został opisany przez niemieckiego aptekarza, lekarza Tabernaemontanusa. Obecnie perz używany jest jako lek moczopędny w schorzeniach nerek i pobudzający przemianę materii. W większych dawkach działa łagodnie przeczyszczająco i jako lek czyszczący krew. W dotkniętych głodem regionach Niemiec i Francji, ze sproszkowanych kłączy perzu wypiekano placki lub dodawano je do mąki przy wypieku chleba. Dobrze przyswajalna krzemionka przeciwdziała procesom starzenia. Po wymieszaniu z gliną perz służył do uszczelniania kalenic dachów słomianych w budynkach wiejskich zagród.

PIĘCIORNIK GĘSI (Potentilla anserina L.) Roślina jest przysmakiem gęsi, ale lubią ją także kozy, owce i świnie. W lecznictwie srebrnik znany był od wczesnego średniowiecza, jako środek przeciw kolkom jelitowym. Wymieniali go w swych dziełach m.in. Paracelsus i Tabernaemontanus. W lecznictwie ludowym był stosowany przy przewlekłych biegunkach, zaburzeniach trawienia. Zewnętrznie okłady ze zmiażdżonego ziela zalecano przeciw żylakom i bólom reumatycznym oraz zapaleniu jamy ustnej. Obecnie używa się jako środek o działaniu przeciwbiegunkowym, przeciwkrwotocznym, rozkurczowym i żółciopędnym. Zalecany jest jako lek poprawiający apetyt i ułatwiający trawienie. Można nim farbować tkaniny na kolor złoty. Młode liście pięciornika nadają się do sałatek podczas kuracji wiosennych, zup lub można je przyrządzać jak szpinak. Srebrnik, gęsia trawka, dziewicze ziele, drabinki, gęsiorka, pięćperst gęsi, pięciopalcowiec, srebrnik włoski, szczyrzyca, perst pospolity.

POKRZYWA ZWYCZAJNA (Urtica dioica L.) Słowianie od najdawniejszych czasów przypisywali pokrzywie właściwości magiczne. W przeddzień św. Jana zabezpieczano się przed demonami, zawieszając ją u wejścia do chat lub na bramach. Przed nadejściem burzy palono pokrzywę wierząc, że dym rozpędzi chmury i ustrzeże od piorunów. Także tkaniny sporządzone z jej włókien miały odstraszać demony. Sok z pokrzywy stosowano w leczeniu zastarzałych ran, wrzodów i przetok. Obecnie stosuje się pokrzywę ze względu na jej właściwości tamowania krwi w krwawieniach z przewodu pokarmowego oraz w leczeniu żylaków odbytu, w łagodnych stanach zapalnych dróg moczowych oraz przewodu pokarmowego. Odwary z pokrzywy stosuje się zewnętrznie do obmywań owłosionej skóry głowy w łupieżu i łojotoku, W wielu krajach młode pędy pokrzywy używane są w kuchni. Przyrządza się z nich jarzynę zastępującą szpinak, gotuje się zielone zupy. Z liści pokrzywy otrzymuje się zielony barwnik chlorofil, stosowany w przemyśle farmaceutycznym i kosmetycznym. Pokrywa, pékrywa, pokrzywa dwupienna, pokrzywa parząca, pokrzywy wielkie, żgawka.

RDEST PTASI (Polygonum aviculare L.) Wróble języczki, drutowiec, świńska trawa, podróżnik, bzdzirst. Rdest ptasi stosowany był w lecznictwie już przez Dioskoridesa i Pliniusza, a w średniowieczu ziele tego gatunku używali Matthioli i Bock. W medycynie ludowej odwary i świeży sok używano w leczeniu gruźlicy, chorobach przewodu pokarmowego, dróg żółciowych. Aktualnie ziele rdestu ptasiego stosuje się ze względu na właściwości moczopędne, ściągające, tamujące krwawienia i regulujące przemianę materii. U osób w podeszłym wieku przeciwdziała demineralizacji kości. Esencja ze świeżego ziela znajduje zastosowanie w homeopatii. Zewnętrznie polecane jest do okładów na stłuczenia, na czyraki, gnijące rany, oparzenia. Z rdestu ptasiego można uzyskać niebieski barwnik. Od dawna wiadomo, że mleko krów karmionych zielem tego gatunku ma lepszy smak. Zebrany wiosną rdest można dodawać do sałatek i szpinaku.

RUMIANEK POSPOLITY (Chamomilla recutita L.) Rumianek jest jedną z najstarszych roślin leczniczych. Za czasów Dioskoridesa stosowany był przeciw łamaniom krzyża, gorączce, w bólach brzucha. Zewnętrznie używano go do przemywania oczu i okładania ran przy oparzeniach. Obecnie rumianek jest szeroko stosowany w chorobach przewodu pokarmowego, m.in. w chorobie wrzodowej żołądka i dwunastnicy, chorobach nerek i zaburzeniach wydzielania żółci. Herbatki z rumianku polecane są przy bólach brzucha u niemowląt. Napar z rumianku stosuje się jako środek łagodzący stany zapalne powiek i spojówek. Kwiaty rumianku dodaje się do nalewek i ziołowych likierów. Wyciąg z rumianku, jak i czysty olejek są stosowane prawie we wszystkich typach kosmetyków, kremach, mydłach, maseczkach kosmetycznych itp. Płukanka do włosów z naparu rumianku rozjaśnia ciemne włosy, wzmacnia kolor jasnych, zwiększa jej elastyczność i nadaje połysk. Rumianek pachnący, kamelki, marunka, rumianek apteczny, rumianek drobny, rumianek polny, remion, macierza, rumianek zwyczajny.

SERDECZNIK POSPOLITY (Leonurus cardiaca L.) Serdecznik pochodzi ze wschodniej Syberii. Znany był już medycynie starochińskiej i tybetańskiej. W Europie pojawił się we wczesnym średniowieczu. W leczeniu ludowym roślinę tę stosowano od XV w. Ziele serdecznika i sok ze świeżych roślin używano jako środek uspokajający, w chorobach przewodu pokarmowego, zaburzeniach miesiączkowania i w dychawiczności. Obecnie ziele serdecznika stosuje się jako środek przy nadmiernej pobudliwości nerwowej, w nerwicy serca, arytmiach, osłabieniu mięśnia sercowego, we wczesnych stadiach choroby wieńcowej i nadciśnieniu. Odwar z ziela nadaje się także na okłady jako środek przeciwzapalny i gojący na rany i oparzenia. Suszone lub świeże kwiaty serdecznika mogą być dodawane jako przyprawa do zup. lwi ogon, gęsia stopa, wilcza stopa, kotcza szanta, lwiogon, serdecznik trzeci, swyndiucha.

ŚLIWA TARNINA (Prunus spinosa L.) Niegdyś podprażone liście tarniny stosowano jako namiastkę herbaty i tytoniu. Kora służyła do produkcji czerwonego, a łupiny nasienne - czarnego barwnika. Świeże owoce tarniny są także cennym produktem dietetycznym. Sporządza się z nich soki, konfitury, kompoty, a także wytwarza wina, nalewki oraz likiery. Lecznicze właściwości kwiatów tarniny znali już Teofrast, Dioksorides i inni lekarze starożytnej Grecji i Rzymu. W lecznictwie ludowym herbatkę z kwiatów śliwy poleca się przy schorzeniach pęcherza i nerek, zaparciach i bólach żołądka. Polecane są w leczeniu przewlekłych zakażeń dróg moczowych oraz w kamicy moczowej i nerkowej. Podawane są w zaparciach, przejściowych zaburzeniach trawiennych, przede wszystkim u osób w podeszłym wieku i u dzieci. Owoce podawane są jako środek przeciwzapalny i zapobiegający w nieżytach przewodu pokarmowego oraz biegunkach u dzieci. Ciarka, ciarki, cierń, ciernie czarne, czyżnie, ciernik, dzika śliwa, kocirpka, ostręże, ostrzęże, tarka, tarnina, tarń, śliwa tarń, tarnka, ternkowe drzewo, tarnośliw, tarnośliwa, tarnosliwka, tarnówka, żarnośliwa.

ŚWIETLIK ŁĄKOWY (Euphrasia rostkoviana Hayne) Właściwości lecznicze świetlika jako skutecznego środka w leczeniu rozmaitych schorzeń oczu znane były już w starożytnej Grecji. Jego opis znajduje się w anonimowym, średniowiecznym dziele Ortussanitatis, które było wzorem dla licznych herbarzy średniowiecza. W lecznictwie ludowym świetlik był stosowany w chorobach oczu, takich jak zmęczenie długotrwałym czytaniem, łzawienie, stany zapalne spojówek i powiek, nadwrażliwość na promienie słoneczne oraz w uporczywych bólach głowy i lekkiej bezsenności. Obecnie ziele świetlika używane jest zewnętrznie do okładów przy stanach zapalnych oczu, zwykle mieszane z rumiankiem i rozcieńczonym kwasem bornym. Czasami zalecany jest w schorzeniach żołądka, kolce żółciowej, chorobach górnych dróg oddechowych połączonych z nadmiernym zaflegmieniem. Świetlik lekarski, ptasie oczka, świeczki, świeczniki, złodziej mleczny, kurzyniec, oczanka, eufrazya, świtnik.

WIERZBA BIAŁA (Salix alba L.) Kora wierzby od dawna była ceniona w lecznictwie ludowym. Stosowano ją w tych przypadkach, w których obecnie podawana jest aspiryna, a więc przy gorączce, bólach głowy, reumatyzmie itp. We współczesnym lecznictwie znajduje zastosowanie przede wszystkim w nerwobólach, stanach pobudzenia nerwowego, bezsenności, przeziębieniach oraz innych chorobach przebiegających z podwyższoną temperaturą. Ponadto używana jest jako lek garbnikowy (ściągający) w nieżytach jelit, biegunkach, krwawieniach z przewodu pokarmowego. Miękkie drewno wierzby było stosowane do wyrobu koryt, niecek, szufli i podobnych sprzętów wykorzystywanych niegdyś w gospodarstwie wiejskim. Z gałęzi drzew ogławianych, tak charakterystycznych dla krajobrazu polskiej wsi, wyrabia się kosze. W niektórych krajach jest też stosowana do barwienia skór i wełny. Białowierzb, byszderewa, kruchodrzew, kruchowierzb, kruszyna, rokita, tresklina, wierba, wirba, wierzba giętka, wierzba pospolita, wierzba srebrna,, witwina, wotocha, wotowierzba, złotowierzb, żółtowierzb.

WROTYCZ POSPOLITY (Tanacetum vulgare L.) Mlecznica, piżma, piżmo, wrotycz swojski. Wrotycz stosowany był w medycynie średniowiecznej. Św. Hildegarda zalecała go np. przy katarach, a Lonicerus jako środek pobudzający krwawienie miesięczne. W lecznictwie ludowym miał duże zastosowanie jako lek przeciw robakom. W norweskim lecznictwie ludowym używano go jako środka uśmierzającego ból zębów. Jako potrawę obrzędową często spożywano wrotycz zapiekany w cieście. W Bretanii wykorzystywano go do produkcji napoju, rzekomo zabezpieczającego przed febrą i wypijano go w Poniedziałek Wielkanocny. Przypisywano mu właściwości, chroniące przed demonami i czarami. Aromatyczne liście wrotyczu wkładano pomiędzy karty modlitewników protestanckich, by chroniły przed zaśnięciem podczas nudnych kazań pastorów. Dziś kwiaty wrotyczu lub ich przetwory stosowane są jedynie zewnętrznie. Zewnętrznie na skórę stosuje się wyciąg alkoholowy z kwiatów wrotyczu przeciw wszom i świerzbowcom.

DZIĘKUJĘ ZA UWAGĘ