Krzysztof Duda Uniwersytet im. Adama Mickiewicza w Poznaniu Social and Economic Inequality Trends in FSU Countries Tendencje społecznych i ekonomicznych nierówności w państwach byłego Związku Socjalistycznych Republik Radzieckich Związek Socjalistycznych Republik Radzieckich, Związek Radziecki (ZSRR) to państwo istniejące formalnie od od 30 grudnia 1922 r. do 26 grudnia 1991 r. i obejmujące obszar 22 mln km². W wyniku rozpadu ZSRR, zapoczątkowanego ogłoszeniem suwerenności przez Estońską Socjalistyczną Republikę Radziecką i zakończonego i deklaracją o rozwiązaniu ZSRR uchwaloną przez Radę Republik Najwyższej Rady ZSRR 26 grudnia 1991 roku 1, ZSRR przestał istnieć, a 15 byłych republik ogłosiło niepodległość. Z punktu widzenia prawa międzynarodowego istotnym wydarzeniem było podpisanie porozumienia białowieskiego, zawartego przez prezydentów Rosji, Białorusi i Ukrainy 8 grudnia 1991 r., na mocy którego ogłoszono, że Związek Socjalistycznych Republik Radzieckich jako podmiot prawa międzynarodowego przestaje istnieć, a na jego miejsce suwerenne kraje powołują WNP. Z ZSRR powstało 15 państw (w kolejności alfabetycznej): (1) Armenia, (2) Azerbejdżan, (3) Białoruś, (4) Estonia, (5) Gruzja, (6) Kazachstan, (7) Kirgistan, (8) Litwa, (9) Łotwa, (10) Mołdawia, (11) Rosja, (12) Tadżykistan, (13) Turkmenistan, (14) Ukraina i (15) Uzbekistan. Tabela 1. Daty ogłoszenia suwerenności i niepodległości przez państwa byłego ZSRR. Państwo Suwerenność Niepodległość Armenia 23 sierpnia 1990 23 września 1991 Azerbejdżan 23 września 1990 30 sierpnia 1991 Białoruś 27 lipca 1990 25 sierpnia 1991 Gruzja 9 marca 1990 9 kwietnia 1991 Kazachstan 25 października 1990 16 grudnia 1991 Kirgistan 12 grudnia 1990 31 sierpnia 1991 Mołdawia 23 czerwca 1990 27 sierpnia 1991 1 David Marples, Historia ZSRR, Wrocław: 2006, s. 323
Rosja 12 czerwca 1990 Tadżykistan 25 sierpnia 1990 9 września 1991 Turkmenistan 22 sierpnia 1990 27 października 1991 Ukraina 16 lipca 1990 24 sierpnia 1991 Uzbekistan 20 czerwca 1990 1 września 1991 Nierówności to problem rozpatrywany w wielu dziedzinach nauki zarówno w ścisłych, przyrodniczych, jak i społecznych. Na gruncie nauk społecznych wyróżnić można następujące wymiary nierówności: ekonomiczne (dochód, zatrudnienie, warunki bytowe), społeczne (wykształcenie, prestiż, styl życia), polityczne (różnice we władzy, zaangażowanie obywatelskie) 2. Istnieje wiele sposobów wyrażania nierówności 3. Najczęściej jednak nierówności ukazuje się przez pryzmat rozwarstwienia dochodu, dlatego też osobną częścią analizy będą tendencje tzw. Gini index. Przedmiotem analizy niniejszego artykułu są nierówności społeczne i ekonomiczne w państwach byłego ZSRR. Na potrzeby niniejszego artykułu poddane przeanalizowane zostaną wszystkie, z wyjątkiem Litwy, Łotwy i Estonii. Cezurą czasową będzie w niniejszym referacie rok 1991. Celem artykułu jest analiza nierówności rozkładu dochodu w ww. państwach za pomocą wskaźnika nierówności społecznej. W referacie założono hipotezę, że funkcjonowanie społeczeństwa z niewielkimi różnicami w zakresie bogactwa możliwe jest jest jedynie w przypadku państw z dobrze funkcjonującą polityką gospodarczą, opartą o mechanizm redystrybucji. Co warte podkreślenia, nierówność jest pojęciem znacznie szerszym niż ubóstwo, pozwala bowiem zbadać populację, a nie jedynie jednostki ubogie. W przypadku analizy nierówności, rozkład dochodów, w którym każde gospodarstwo (osoba) uzyskuje go takie same, nazywa się społeczeństwem egalitarnym. 2 M. Wójcik-Żółądek, Nierówności społeczne w Polsce, infos nr 20 (157), 7 listopada 2013 r. 3 A. Sen, Nierówności. Dalsze rozważania, Kraków 2000, s. 15.
Wskazanie produktu krajowego brutto w przeliczeniu na osobę, stosowane do oceny zamożności danego społeczeństwa, wskazuje tylko średnią, wartość dóbr i usług w danym państwie. Do ukazania nierówności dochodów w opracowaniach wykorzystuje się wiele inne wskaźniki, bardziej oddające rzeczywistą sytuację: miara nierówności Schutza, miary nierówności Eleto i Frigyesa, współczynnik Theila, współczynnik Atkinsona, współczynniki zróżnicowania decylowego, maksymalnego wyrównania czy zróżnicowania skrajnych części rozkładu. Innym wskaźnikiem, oddającym nierówność społeczno-ekonomiczną, jest tzw. Gini index (wskaźnik nierówności społecznej), który stosowany jest do wykazania nierównomiernego rozkładu dóbr i jest powszechnie stosowany w badaniach naukowych. Współczynnik Giniego wyraża się wzorem: G (y) = n i=1 2i n 1 y i n. y gdzie y i to wartość i-tej obserwacji (np. dochód i-tego gospodarstwa domowego), a y to średnia wartość wszystkich obserwacji y i (np. przeciętny dochód gospodarstw domowych. Współczynnik Giniego przyjmuje wartość od 0 do 1, z tym, że im jest wyższy, tym nierówności w dochodach w danym kraju są większe. 0 oznacza całkowitą równomierność rozkładu, a 1 całkowitą nierównomierność, co teoretycznie oznaczałoby, że jedno gospodarstwo lub osoba uzyskiwaliby dochody, a wszystkie pozostałe nie. Wiele instytucji badawczych analizujących nierówności w rozkładu dochodu, wyraża współczynnik w przedziale od 0 do 100 lub procentowo. Ze współczynnikiem nierozerwanie związana jest jednak krzywa Lorenza. Gini index wskazuje na pomiędzy krzywą a hipotetyczną linią całkowitej równości, wyrażony jako odsetek maksymalnego obszaru pod linią. Średnia współczynnika Giniego dla świata w latach 80 wynosiła 41, w 2007 r. 43, a po kryzysie wzrosła, by w 2013 r. wynosić 45 4. Na świecie największe nierówności zauważalne są w państwach południowej Afryki: RPA, Namibii, Lesotho, Botswanie, ale w Ameryce Środkowej i Południowej na czele z Kolumbią, Brazylią, Hondurasem i Belize. Najmniejsze nierówności zauważalne są zdecydowanie w Europie, zwłaszcza państwach skandynawskich i Niemczech. Pod tym względem państwa byłego ZSRR w większości również należą do grupy mało zróżnicowanych. Zwolennicy interwencjonizmu państwa zwracają uwagę, że zmniejszenie nierówności jest pożądanym celem polityki państwa. Zgodnie z tym kierunkiem analizy, większa równość 4 B. Clements, R. Mooij, S. Gupta, M. Keen, Inequality and Fiscal Policy, Washington 2015, s. 359.
powinna zatem sprzyjać rozwojowi państw ubogich 5. Część ekonomistów zauważa jednak, że wzrost, zwłaszcza uboższych państw, musi wiązać się z większymi różnicami dochodów. Wraz z dalszym bogaceniem się, nierówności mają maleć. Redystrybucja w postaci wysokich podatków może zatem spowodować zmniejszenie oszczędności, a docelowo spowolnienie wzrostu 6. Ryc. 1. PKB na osobę w 12 państwach byłego ZSRR w latach 1991-2014. Źródło: Dane Banku Światowego, oprac. Google Public Data. W państwach byłego ZSRR sytuacja gospodarcza na początku samodzielnego funkcjonowania była trudna. W 1991 r., po upadku ZSRR, państwem z najwyższym PKB na osobę, liczonym w bieżących dolarach amerykańskich, była Rosja (3485 USD). Poza Rosją, we wszystkich pozostałych 11 państwach PKB na osobę wynosiło co najmniej połowę mniej. Największe było na Białorusi (1747 USD), Kazachstanie (1512 USD) i Gruzji (1314 USD). Szczegóły prezentuje rycina nr 1. Mimo zauważalnego kryzysu w 2009 r., w 2014 r. najwyższy poziom PKB/osobę był wciąż w Rosji (12 735 USD). Kazachstan osiągnął jednak podobny poziom (12 601 USD). We wszystkich analizowanych państwach zanotowano wzrost PKB, w niektórych rośnie jednak o wiele szybciej względem innych (Kazachstan, Turkmenistan, Azerbejdżan). 5 Por. A. Sen, On economic inequality, Oxford 1997. 6 Por. R. J. Barro, Inequality and Growth in a Panel of Countries, Journal of Economic Growth volume 5, issue 1, March 2000.
Jedynie na Ukrainie zauważany jest znaczący spadek PKB na osobę, co jest związane z trapiącymi to państwo kryzysami. Ryc. 2. Współczynnik Giniego dla 12 państw byłego ZSRR w XXI wieku w porównaniu do wartości po okresie transformacji 7. 60 53,7 50 40 30 29,71 24,55 21,6 32,67 26,01 26,35 48,38 44,42 44,62 40,03 40,77 41,59 37,13 34,32 34,65 35,27 35,38 33,03 30,77 31,54 29,54 27,37 28,53 20 10 0 1 2 Źródło: Dane Banku Światowego. Opac. własne. W przypadku państw byłego ZSRR najmniejsze zróżnicowanie występuje na Ukrainie i Białorusi, a także w Kazachstanie (co jednocześnie jest wynikiem porównywalnym z najwyżej klasyfikowanymi państwami, jak Szwecja, Norwegia, Finlandia czy Niemcy; największe natomiast w Rosji, ale również Turkmenistanie i Gruzji. Należy zwrócić uwagę na znaczący spadek różnic w analizowanym okresie w Kirgistanie i Armenii. We wszystkich państwach Azji Środkowej przybiera obecnie (z wyjątkiem Turkmenistanu, gdzie brak jest aktualnych 7 W niektórych przypadkach dane nie były dostępne dla tego samego okresu. Dla pierwszego okresu (1) wskazano wartości z 1992 r. dla Ukrainy i Mołdawii, 1993 r. dla Białorusi, Kazachstanu, Kirgistanu, Turkmenistanu i Rosji, 1995 r. dla Azerbejdżanu, 1996 r. dla Armenii i Gruzji, 1998 r. dla Uzbekistanu a 1999 r. dla Tadżykistanu. Dane do drugiego okres porównawczego (2) pochodzą z 1998 r. dla Turkmenistanu (brak bardziej aktualnych danych), 2003 r. dla Uzbekistanu, 2008 r. dla Azerbejdżanu, 2009 r. dla Tadżykistanu, 2012 r. dla Białorusi, Kirgistanu i Rosji a 2013 r. dla Ukrainy, Kazachstanu, Mołdawii, Armenii i Gruzji.
danych) podobną, niską wartość, co świadczyć może o braku znaczących rozbieżności w dochodach. Rosja należy do państw z największymi nierównościami na świecie. Także spośród wszystkich analizowanych państw, wszystkich państw byłego ZSRR, widoczne są tam największe nierówności. Jak wskazuje się, podczas gdy najbogatsi stanowią średnio 1-2 procent bogactwa narodowego, w Rosji do 110 miliarderów należy 35 proc. całego bogactwa 8. Na przyczyny takiego stanu rzeczy wskazuje się przede wszystkim brak skutecznych programów socjalnych funkcjonujących w tym państwie. Potwierdza to również hipotezę, że do skutecznej redystrybucji bogactwa konieczna jest dobrze funkcjonująca, planowana polityka gospodarcza. W latach 80 w państwach byłego ZSRR, jak i Polsce współczynnik Gini wynosił ok. 20, co było zrozumiałe w związku z centralnie planowaną gospodarką. Wraz z rozwojem kapitalizmu, nierówności zaczęły rosnąć. Po okresie transformacji, w państwach Kaukazu Południowego i Azji Centralnej zaczęła pojawiać się niewielka grupa bardzo majętnych osób, a także szerokie rzesze ubogich, bezrobotnych lub pracujących, ale za bardzo małe wynagrodzenia, a także pracujących nieformalnie. Inaczej jednak stało się w Armenii, gdzie państwo to zanotowało spory wzrost gospodarczy, a jednocześnie zauważalną redukcję nierówności społecznych. Współczynnikiem Giniego to bardzo przydatny sposób porównywania prowadzenia różnego rodzaju polityk gospodarczych. Generalne tendencje na świecie pozwalają na konstatację, że w państwach południowej Afryki oraz Ameryki Środkowej i Południowej sytuacja majątkowa niewielkiej grupy o największych majątkach znacząco odbiega od szerokich grup mało zarabiających. Potwierdzić również można, że europejski model państwa i dobra polityka gospodarcza może spowodować skuteczną redystrybucję bogactwa i zmniejszenie nierówności. W 8 z 12 analizowanych państw nierówności się zmniejszyły. Współczynnik Giniego wzrósł jedynie na Białorusi, w Tadżykistanie, w Gruzji i Turkmenistanie. W świetle uzyskanych stwierdzić można jednoznacznie, że niezależnie od przyczyn różnego rodzaju tendencji, wpływ na zmiany mają polityki rządów i należy mieć świadomość ich znaczenia. W referacie omówione zostaną przyczyny zaistniałej sytuacji oraz porównane ze sposobami funkcjonowania redystrybucji w analizowanych państwach. 8 Ogromne bogactwo i straszna bieda: Rosja krajem nierówności, Newsweek 9.10.2013 r.
Bibliografia Bank Światowy, http://databank.worldbank.org Barro R. J., Inequality and Growth in a Panel of Countries, Journal of Economic Growth volume 5, issue 1, March 2000 Clements B., Mooij R., Gupta S., Keen M., Inequality and Fiscal Policy, Washington 2015 Klebaniuk J. (red.), Oblicza nierówności społecznych, Warszawa 2007 Ogromne bogactwo i straszna bieda: Rosja krajem nierówności, Newsweek 9.10.2013 r. Pickett K., Wilkinson R., Duch równości, Warszawa 2011 Sen A., Nierówności. Dalsze rozważania, Kraków 2000 Sen A., On economic inequality, Oxford 1997 Sztompka P. Socjologia. Analiza społeczeństwa, Kraków 2012 Wójcik-Żółądek M., Nierówności społeczne w Polsce, infos nr 20 (157), 7 listopada 2013 r.