Podaż i popyt Rynek mrożonych owoców i warzyw w Polsce BOŻENA NOSECKA Polska, po akcesji do UE umocniła swoją pozycję największego we Wspólnocie producenta i eksportera mrożonych owoców i drugiego (po Belgii) producenta i eksportera mrożonych warzyw. W obecnej dekadzie dostawy z Polski wahają się od 20-25% globalnego unijnego importu owoców mrożonych i 8-9% importu mrożonych warzyw w UE. Udział mrożonych owoców w łącznej wartości produkcji przetworów owocowych w Polsce nie zmienia się znacznie i oscyluje wokół 30%, a udział mrożonych warzyw w produkcji przetworów warzywnych wynosi ok. 50%. W miarę stabilny na poziomie ok. 30% jest w ostatnich latach udział mrożonek w łącznych wpływach z eksportu owoców, warzyw i ich przetworów. Podaż mrożonek owocowych i warzywnych Produkcja mrożonych warzyw w sezonie 2007/2008 r. przekroczyła 500 tys. t i była o ponad 10% wyższa niż w sezonie 2005/2006, a o ponad 100% niż z początku obecnej dekady. Zwiększa się produkcja wszystkich gatunków mrożonek, ale najszybciej mrożonych mieszanek (głównie dwu- i wieloskładnikowych sałatek), mrożonych pomidorów, brokułów, kukurydzy i papryki. W produkcji dominują jednak: mrożona cebula, kalafiory, marchew i warzywa strączkowe (ok. 55% łącznej produkcji mrożonych warzyw w Polsce w dwóch ostatnich sezonach). Bardzo szybkie tempo wzrostu produkcji mrożonych warzyw, to efekt szybko rosnącego popytu na te produkty zarówno na rynku krajowym, jak i europejskim. Rosnące zapotrzebowanie zakładów przetwórczych, przy stabilnym popycie na większość warzyw na rynku produktów świeżych, decyduje o zwiększającym się udziale prze- 2 Streszczenie. Od połowy lat dziewięćdziesiątych dynamicznie rośnie w Polsce produkcja warzyw mrożonych. W ostatnich latach, z powodu rosnącego spożycia na rynku wewnętrznym zmniejsza się udział eksportu w produkcji tych przetworów. Wolniejsze jest tempo wzrostu produkcji owoców mrożonych, a udział eksportu w produkcji zmienia się w poszczególnych latach w zależności od relacji cen w eksporcie i na rynku wewnętrznym. Nie zmienia się bezpośrednie spożycie owoców mrożonych, a rośnie zapotrzebowanie na te produkty w produkcji dżemów, konfitur i w przemyśle mleczarskim. Tendencji wzrostowych nie wykazują ceny detaliczne i eksportowe owoców mrożonych, a wzrastają w ostatnich latach ceny na krajowym i europejskim rynku warzyw mrożonych. W najbliższych latach utrzyma się tendencja wzrostowa produkcji, spożycia i cen mrożonych warzyw. Summary. Since the middle of the 90s the production of frozen vegetables in Poland has been dynamically increasing. In the recent years, the share of export in the production of those preserves is falling due to increasing consumption on the domestic market. The dynamics of the frozen fruit production is slower. The share of export in the production is changeable and results from the relation export prices to domestic prices. In the last years the direct consumption of frozen fruit is not changing, but the demand on them with the aim to apply them in manufacture of jams and dairy products is increasing. Retail prices and export prices of frozen fruit are not showing any upward tendency, but the prices of frozen vegetables on the European and domestic market are increasing. In the nearest future the production, consumption and prices of frozen vegetables are expected to show an upward tendency. Słowa kluczowe: mrożone owoce i warzywa, produkcja, eksport, import, spożycie Key words: frozen fruits and vegetables, production, export, import, consumption twórstwa (w tym skupu na cele mrożenia) w podaży rynkowej warzyw gruntowych. W ostatnich latach wskaźnik ten przekracza 35%. Mniejsze jest tempo wzrostu produkcji mrożonych owoców (rys. 1). Średnio w sezonach 2005/2006-2007/2008 produkcja była wyższa w porównaniu z przeciętną z lat 2002/2003-2004/2005 o 5%, a w odniesieniu do średniej z trzech poprzednich sezonów o 20%. W obecnej dekadzie nie wzrasta produkcja mrożonych truskawek, porzeczek kolorowych oraz śliwek, a obniża się produkcja mrożonych porzeczek czarnych i agrestu. Dynamicznie zwiększa się natomiast produkcja mrożonych malin wzrosła niemal dwukrotnie w stosunku do skali produkcji z początku dekady. Stabilizuje się produkcja mrożonych wiśni. Średnio w okresie 2005/2006- -2007/2008 mrożone truskawki stanowiły ok. 40% łącznej produkcji mrożonych owoców, mrożone wiśnie 23%, mrożone maliny 13%, a porzeczki czarne 5%.
Produkcja mrożonych owoców ulega dużym wahaniom w poszczególnych latach, zmienna jest bowiem podaż owoców przeznaczonych do mrożenia, zwłaszcza w ostatnich latach. W 2006/2007 r. produkcja mrożonych owoców wzrosła w odniesieniu do produkcji z poprzedniego sezonu o 30% do ponad 400 tys. t, a w 2007/2008 obniżyła się o ponad 30% i była nieznacznie wyższa od notowanej na początku obecnej dekady. Zapotrzebowanie na mrożonki Import Dynamicznie wzrasta import mrożonych owoców i warzyw po akcesji Polski do UE (rys. 2). Średnio w latach 2005/2006- -2007/2008 łączny przywóz mrożonek owocowych i warzywnych przekroczył 60 tys. t i był dwukrotnie wyższy od przeciętnego importu z trzech poprzednich lat. W ostatnich dwóch sezonach importowane owoce i warzywa mrożone stanowiły odpowiednio 9% i 6% produkcji krajowej. Importowane mrożonki uzupełniają rynek wewnętrzny i nie stanowią konkurencji dla produkcji rodzimej. Podstawą przywozu są mrożonki owoców i warzyw innych stref klimatycznych (orzechy, owoce południowe, papryka, kukurydza). Spośród mrożonek produkowanych z owoców i warzyw strefy umiarkowanej w imporcie liczą się tylko (sprowadzane głównie z krajów WNP) mrożone jagody oraz (importowane z krajów UE-15) mrożone warzywa strączkowe. W sezonie 2007/2008 r. zwiększył się znacznie w stosunku do sezonu poprzedniego przywóz mrożonych truskawek (z 4 do 9 tys. t). Importowane mrożone warzywa wykorzystywane są głównie w produkcji mrożonych mieszanek warzywnych i gotowych dań warzywno-mięsnych, a mrożone owoce jako dodatki w produkcji przetworów mleczarskich. Eksport Eksport mrożonych owoców, przy dużych wahaniach w poszczególnych latach, systematycznie się zwiększa (rys. 3). W drugiej połowie lat dziewięćdziesiątych najszybciej wzrastał eksport mrożonych truskawek, a w pierwszej połowie obecnej dekady mrożonych wiśni i malin. W ostatnich latach zwiększa się jedynie eksport mrożonych malin. W 2007/2008 r. eksport mrożonych owoców obniżył się w stosunku do sezonu poprzedniego o 22% do 240 tys. t i był zbliżony do notowanego na początku obecnej dekady. Spadek eksportu był mniejszy niż produkcji z powodu sprzedaży zapasów z sezonu 2006/2007. Udział eksportu w łącznej produkcji mrożonych owoców zmienia się w poszczególnych latach (od 70% do 85%). Zmiany te, w zależności od oferowanych cen na zagranicznych rynkach zbytu, dotyczą głównie truskawek i wiśni. Eksport mrożonych warzyw w sezonie 2007/2008 r. wzrósł w stosunku do sezonu poprzedniego o ponad 10% do rekordowego poziomu 335 tys. t i stanowił ok. 65% produkcji wszystkich mrożonek. Spadek eksportu mrożonek w dużym stopniu wynika z rosnącego zapotrzebowania na te produkty na rynku krajowym. W obecnej dekadzie dynamicznie zwiększa się eksport zarówno mrożonych owoców, jak i warzyw do krajów WNP przede wszystkim do Rosji. Średnio w latach 2005-2007 eksport mrożonych warzyw do krajów WNP wyniósł 76 tys. t. Nie wzrasta natomiast eksport mrożonych warzyw i owoców na pozostałe rynki pozaunijne (głównie do krajów EFTA, USA i Kanady). Eksport mrożonych owoców do krajów UE zwiększył się w latach 2005- -2007 w stosunku do średniej z trzech poprzednich lat o 9% do 236 tys. t, a mrożonych warzyw utrzymał się na poziomie 227 tys. t. Do krajów WNP eksportujemy przede wszystkim warzywa i owoce mrożone przeznaczone do bezpośredniej konsumpcji (głównie mrożone truskawki, wiśnie, mrożone kalafiory i mieszanki warzywne), a do krajów UE przede wszystkim mrożonki przeznaczone do dalszego przetwórstwa. Średnie ceny w eksporcie do krajów WNP nie różnią się znacznie od uzyskiwanych w krajach UE.
Ceny mrożonych warzyw i owoców w polskim eksporcie Dynamiczny wzrost popytu na import warzyw w Rosji, ale też w krajach UE decyduje o zwiększaniu się w ostatnich latach cen mrożonych warzyw na rynku europejskim i w polskim eksporcie. Średnio w sezonach 2005/2006-2007/2008 przeciętne ceny w eksporcie mrożonych warzyw z Polski wyniosły ok. 0,50 euro/kg, wobec 0,40 euro/kg w trzech poprzednich sezonach. Najbardziej wzrosły w tych okresach ceny mrożonych warzyw strączkowych (rys. 5). Nie wzrastają natomiast ceny w eksporcie wszystkich gatunków mrożonych owoców, a ponadto ulegają dużym wahaniom w poszczególnych latach (rys. 6). Najniższe ceny były w 2004/2005 r. 0,75 euro/kg, a najwyższe w 2007/2008 r. 1,40 euro/kg. Rekordowe były w ostatnim sezonie (głównie w wyniku spadku podaży w Serbii i Chile) ceny mrożonych malin. W 2007/2008 r. najmniej zwiększyły się, mimo silnego spadku produkcji w Polsce, ceny w eksporcie mrożonych wiśni. Wynikało to przede wszystkim z nadprodukcji na europejskim rynku tych mrożonek w ostatnich latach, spowodowanej w bardzo dużym stopniu wzrostem podaży z naszego kraju. Przewaga podaży nad popytem decyduje o systematycznym obniżaniu się cen w unijnym imporcie mrożonych wiśni i czarnych porzeczek. Spadek dostaw z Polski i niskie zapasy na rynku europejskim zadecydowały o przerwaniu spadkowej tendencji cen w unijnym przywozie tych mrożonek w 2007/2008 r. Mimo rosnącego popytu, nie zwiększały się w obecnej dekadzie ceny w przywozie do UE mrożonych truskawek i malin. Spożycie krajowe i ceny detaliczne Spożycie mrożonych warzyw w 2005 r. osiągnęło niemal 4 kg/osobę, w 2006 r. przekroczyło 5 kg/osobę, a w 2007 r. wyniosło prawie 6 kg/osobę. Wzrost konsumpcji w ostatnich latach (głównie mieszanek warzywnych, ale też większości mrożonych warzyw jednogatunkowych) spowodowany był przede wszystkim zwiększeniem dochodów konsumentów, ale też upowszechnianiem się spożycia produktów gotowych do spożycia. Średnia konsumpcja mrożonych warzyw w Polsce nie odbiega od poziomu w krajach Europy Zachodniej, choć w krajach europejskich struktura spożycia tych produktów jest bardziej zróżnicowana niż w Polsce. Średnio w latach 2001-2003 spożycie mrożonych owoców wyniosło ok. 2 kg/r. w przeliczeniu na 1 mieszkańca, a w latach 2004-2006 ok. 3 kg. W 2007 r. konsumpcja obniżyła się do 2,5 kg z powodu spadku podaży w kraju i wzrostu cen detalicznych wszystkich gatunków mrożonych owoców. Z powodu dostępności w całym roku substytutów mrożonek, tj. soków pitnych i napojów oraz owoców świeżych tendencji wzrostowych nie wykazuje bezpośrednie spożycie owoców mrożonych (waha się ono od 0,6 do 1,3 kg). Rośnie natomiast zapotrzebowanie na mrożonki owocowe w produkcji dżemów, marmolad i konfitur, a także w przemyśle mleczarskim. 6
Ceny detaliczne większości owoców mrożonych, choć podobnie jak ceny eksportowe, nie wykazują tendencji wzrostowych i ulegają dużym wahaniom w poszczególnych latach w zależności od podaży krajowej (rys. 7). Znacznie mniejsza jest zmienność cen mrożonych warzyw. W ostatnich latach ceny detaliczne warzyw mrożonych wzrastają z powodu zwiększającego się popytu w kraju, ale też rosnących cen w eksporcie. W 2007 r. ceny detaliczne większości gatunków owoców i warzyw mrożonych były najwyższe w obecnej dekadzie. W wyniku dużych wahań cen detalicznych na rynku krajowym i cen w eksporcie, produkcja mrożonek owocowych charakteryzuje się znacznie większą zmiennością ekonomicznych warunków wytwarzania niż produkcja mrożonych warzyw. W 2007/2008 r. wzrost średnich cen zbytu większości mrożonych owoców był mniejszy niż cen skupu surowca, co oznaczało zmniejszenie marż w produkcji tych przetworów. Nie zmieniły się natomiast znacznie marże przetwórcze w produkcji mrożonych warzyw. zakładów wytwarzających dżemy czy konfitury oraz produkty mleczarskie. W najbliższych latach utrzyma się tendencja wzrostowa w polskim eksporcie mrożonych malin. Wzrastać też będzie popyt na rynku europejskim na mrożone truskawki. W dostawach mrożonych truskawek na europejskim rynku zbytu systematycznie rośnie jednak znaczenie dostaw z Maroka czy Egiptu. Mimo obowiązywania do 2012 r. w imporcie do UE z Chin cen minimalnych, kraj ten pozostanie jednym z największych dostawców mrożonych truskawek na rynek europejski i światowy. Ponadto bez skutecznych akcji promocyjnych na rynku europejskim nie będzie wzrastało zapotrzebowania na mrożone wiśnie, porzeczki, agrest i śliwki. Wzrost popytu na mrożone owoce w krajach WNP (przede wszystkim w Rosji) będzie znacznie mniejszy, niż na mrożone warzywa. Bez poprawy organizacji bazy surowcowej (wzrost Dokończenie na s. 23 Perspektywy zapotrzebowania na mrożone owoce i warzywa W najbliższych latach zwiększać się będzie popyt na mrożone warzywa zarówno na rynku krajowym, jak i na rynkach zagranicznych. Najszybciej będzie wzrastał popyt na mrożone warzywa w Rosji. Utrzymać się może tendencja wzrostowa cen mrożonek na rynku europejskim (i w Polsce) z powodu przewidywanego ograniczania powierzchni warzyw w wielu krajach, na rzecz uprawy zbóż i roślin oleistych. Spowodować to może zmniejszanie się podaży warzyw do przetwórstwa. Nie będzie wzrastało spożycie mrożonych owoców w kraju. Wzrastać będzie jednak zapotrzebowanie na mrożonki krajowych
OPROGRAMOWANIE Przed przystąpieniem do realizacji, jeszcze na etapie opracowywania koncepcji projektu, dokonano szczegółowej analizy przedsiębiorstwa. Wymagania klienta i specyfika jego działalności została uwzględniona w poszczególnych etapach implementacji Systemu CSB. Partnerzy projektu wyznaczyli zespoły pracowników osób odpowiedzialnych za realizację projektu. Paweł Małecki, kierownik projektu z firmy CSB-System: Implementacja oprogramowania klasy ERP wymaga ścisłej współpracy obu stron, a wyznaczenie zespołów i przypisanie zakresu odpowiedzialności pracownikom ma zasadnicze znaczenie dla powodzenia projektu. Stabilność i poprawność procesów implementacja ERP Integracja wszystkich wydziałów przedsiębiorstwa zapewniła centralny dostęp do informacji bez konieczności stosowania dodatkowych rozwiązań informatycznych. Pracownicy działu zaopatrzenia zawsze na bieżąco mają dostęp do informacji o stanach magazynowych i zaplanowanej produkcji. Planowanie zakupu surowców i towarów handlowych uwzględnia dane magazynów i produkcji. Wprowadzane zamówienia są automatycznie przesyłane do magazynu, w którym pracownik za pomocą skanera rejestruje dostarczony towar i kontroluje dostawę pod względem zgodności z zamówieniem oraz parametrów kontroli jakości (data przydatności do spożycia). Organizacja i rejestracja danych w magazynie towarów gotowych pozwoliła wyeliminować błędy i zmniejszyć koszty związane z funkcjonowaniem magazynu. Ze względu na specyfikę działalności zakładu, konieczne było stworzenie elastycznego rozwiązania kompletacji towaru. Zamówienia rejestrowane przez dział sprzedaży oraz przesłane przez kierowców-sprzedawców trafiają do magazynu i następnie są realizowane wg ustalonej kolejności. Wynikiem integracji wszystkich obszarów przedsiębiorstwa w jednym systemie informatycznym jest pełna kontrola wskaźników ekonomicznych. Jest ona możliwa dzięki wdrożonym równocześnie do modułów ERP programom finansowo-księgowym, rachunku kosztów i środków trwałych. Zarząd ma do dyspozycji jedno rozwiązanie, które daje pełen obraz przedsiębiorstwa i ułatwia podejmowanie trafnych decyzji. Korzyści: usprawnienie realizowanych procesów i ich transparentność, zmniejszenie strat surowcowych i produkcyjnych, zwiększenie rentowności w ujęciu artykuł-klient dzięki optymalnej organizacji sprzedaży i przekrojowej kalkulacji ceny produktu, pewne i aktualne dane o stanach magazynowych w siedzibie oraz w punkcie handlowym, wielopoziomowe analizy i zestawienia, zintegrowany obszar księgowości. System CSB kompleksowo obsługuje zamówienia i produkcję, kontrolę jakości, gospodarkę magazynową, ekspedycję towaru oraz dział finansowo-księgowy. Uruchamianie Systemu w poszczególnych obszarach poprzedziło wprowadzenie tzw. elementów integracyjnych (dane o kontrahentach, informacje o artykułach, warunki handlowe, procedury) będących jedną bazą wszystkich modułów oprogramowania ERP. Ze względu na bogaty i różnorodny asortyment przeniesiono istniejącą bazę danych przedsiębiorstwa do Systemu CSB, wykorzystując narzędzia elektronicznej wymiany danych (EDI). Takie rozwiązanie wyeliminowało błędy powstające w wyniku mozolnego wprowadzania wszystkich pozycji asortymentowych i danych kontrahentów. Gotowa baza pozwoliła na stopniowe uruchamianie poszczególnych obszarów. Strategiczne były obszary sprzedaży i magazynu od nich rozpoczęła się implementacja Systemu. Uruchomienie Systemu poprzedziło testowanie wszystkich funkcji i procesów, polegające na rejestracji danych rzeczywistych równocześnie w starym systemie i w Systemie CSB. Centralny dostęp do informacji elastyczność wdrożonego systemu Doskonalsze narzędzia informatyczne lepsze perspektywy rozwoju Wdrożenie kompleksowego oprogramowania ERP stwarza solidne podstawy do dalszego dynamicznego rozwoju przedsiębiorstwa. Cele zarządu są jasno określone: Chcemy jeszcze poprawić dynamikę sprzedaży przez intensywniejszą promocję marki lodów Hela. Liczymy na rozwój współpracy z polskimi sieciami handlowymi. Zamierzamy rozwinąć sprzedaż eksportową. Nowoczesne rozwiązanie informatyczne CSB-System na pewno ułatwi nam osiągnięcie tych celów mówi Michał Makaruk. Arkadiusz Krzywiński, Hermann Schalk konsultanci Systemu CSB, autorzy projektów ERP dla przemysłu spożywczego RYNEK MROŻONYCH OWOCÓW... (dokończenie ze s. 7) znaczenia powiązań pionowych między producentami i zakładami przetwórczymi) kurczyć się może, z powodu wzrostu udziału w strukturze upraw odmian deserowych, podaż niektórych owoców (głównie truskawek) do przetwórstwa. Wzrostowi podaży owoców miękkich do zakładów przetwórczych nie będą sprzyjać nasilające się niedobory siły roboczej oraz rosnące koszty opłaty pracy. W 2008/2009 r. produkcja mrożonych owoców wynieść może ok. 370 tys. t i będzie wyższa od niskiej w sezonie poprzednim o ponad 30%. W mniejszym stopniu, z powodu obniżenia cen eksportowych większości mrożonek (poza mrożonymi malinami), zwiększą się wpływy z eksportu tych produktów. Niższe będą ceny detaliczne mrożonych owoców na rynku krajowym. Utrzymać się może tendencja wzrostowa w produkcji mrożonych warzyw, choć wzrost produkcji będzie mniejszy niż w latach poprzednich. Ceny detaliczne większości gatunków mrożonych warzyw w kraju mogą nie być niższe od relatywnie wysokich w 2007/2008 r. Dr B. Nosecka Instytut Ekonomiki Rolnictwa i Gospodarki Żywnościowej Państwowy Instytut Badawczy Wydanie publikacji zostało dofinansowane przez Ministra Nauki i Szkolnictwa Wyższego 23