Systemy utrzymania bydła

Systemy utrzymania bydła Chów zwierząt związany jest z ustawowo wskazanymi zobowiązaniami hodowców do zapewnienia im opieki i właściwych warunków bytowania. Warunki te w postaci: niezbędnej do utrzymania zwierząt różnych gatunków w różnym wieku i różnej płci minimalnej powierzchni, określonego wyposażenia pomieszczeń i ich mikroklimatu ustalone są w stosownych aktach prawnych i muszą być brane pod uwagę przez właścicieli już na etapie planowania i budowania pomieszczeń inwentarskich. Celem tych przepisów jest zapewnienie dobrostanu hodowanym zwierzętom, które powinny być: wolne od głodu i pragnienia, wolne od dyskomfortu, wolne od bólu, urazów i chorób, wolne od strachu i stresu, zdolne do wyrażania normalnych zachowań, czyli behawioru. Do normalnych zachowań bydła należą zachowania związane z pielęgnacją ciała, takie jak: wylizywanie się, drapanie czy czochranie, opędzanie od much. Zachowania te mogą występować jedynie w warunkach, które umożliwiają swobodne poruszanie głową, nogami i ogonem. Ważne jest zaspokojenie potrzeb związanych z zachowaniami macierzyńskimi i pielęgnacją nowonarodzonych cieląt. Bydło należy do zwierząt stadnych, które przejawiają liczne zachowania społeczne, jak: wzajemne wylizywanie się czy poddawanie takim zabiegom. Hodowca, planując system utrzymania, powinien liczyć się również z występowaniem zachowań agresywnych krów, związanych z ustalaniem hierarchii zwierząt w stadzie i występujących w szczególnym nasileniu przy nadmiernym zagęszczeniu zwierząt w pomieszczeniu lub ograniczonym dostępie do paszy lub wody. W chowie bydła mlecznego najbardziej rozpowszechnione są dwa systemy utrzymania, tj. system uwięziowy i system wolnostanowiskowy. W każdym z tych systemów można stosować ścielenie stanowisk słomą lub innymi materiałami izolacyjnymi lub chów bezściółkowy. W pierwszym wypadku jako produkt odpadowy uzyskuje się obornik,

stanowiący cenny nawóz organiczny, w drugim - odchody gromadzone są w postaci gnojowicy, której działanie na środowisko jest bardziej agresywne, a jej rolnicze wykorzystanie obwarowane dodatkowymi warunkami. Bydło mięsne i jałówki, a w krajach o łagodniejszym klimacie również krowy mleczne, bywają utrzymywane systemem wolnowybiegowym, czyli w pomieszczeniach dających osłonę przed wiatrem i opadami, które jednak zwierzęta mogą w każdej chwili opuścić. W takim systemie zadawanie paszy i pojenie odbywa się na okólniku, poza budynkiem. System uwięziowy Krowy utrzymywane w oborach uwięziowych przebywają na indywidualnych stanowiskach. Istnieje wiele typów stanowisk i stosowanych w nich uwięzi. Wszystkie powinny jednak zapewniać wygodny dostęp do paszy i wody, umożliwiać swobodne kładzenie się i wstawanie oraz utrzymanie stanowiska w czystości. Krowy na swoich stanowiskach są karmione, pojone, dojone, a często również rodzą. Zdarza się, że nie opuszczają swych stanowisk przez cały okres ich użytkowania. Dla zapewnienia dobrego zdrowia wskazane jest codzienne wypuszczanie zwierząt na okólnik oraz

stosowanie wypasu. Organizacja i sposób przeprowadzania doju powinny być dostosowane do skali produkcji. W najmniejszych oborach liczących kilka krów bywa stosowany jeszcze dój ręczny. Znacznym ułatwieniem może być w takich warunkach wprowadzenie bańkowych dojarek przewoźnych wymagających tylko zapewnienia źródła zasilania w oborze. Przy nieco większej skali chowu, korzystne bywa doprowadzenie do stanowisk rurociągu z podciśnieniem napędzającym pulsator dojarki. Dój nadal jest przeprowadzany do baniek, które po każdorazowym napełnieniu trzeba wynieść z obory. Znaczącą oszczędność czasu pracy i poprawienie warunków doju można uzyskać, wprowadzając dojarki rurociągowe. Taki system polega na doprowadzeniu do stanowisk oprócz rurociągu na podciśnienie drugiego, którym do osobnego pomieszczenia transportowane jest udojone mleko. Oszczędność czasu związana jest z eliminacją ręcznego transportu ciężkich baniek i pozwala zwiększyć liczbę dojonych przez jednego dojarza krów z około 12-15 sztuk na godzinę w doju bańkowym do około 20-30 krów na godzinę przy zastosowaniu dojarki rurociągowej. Dodatkowe zwiększenie wydajności pracy w czasie doju dojarką rurociągową możliwe jest przez wprowadzenie mechanicznego masażu wymienia, zdejmowaczy aparatów udojowych czy szynowego transportu aparatów udojowych. W oborach uwięziowych stosowane są różne sposoby usuwania odchodów. Najprostsze i najbardziej niezawodne jest wykorzystanie w dużych oborach ciągnika z czołowym zgarniaczem do wygarniania obornika na zewnątrz budynku. Dość rozpowszechnione jest stosowanie zgarniaczy łańcuchowych przesuwających się w odkrytym kanale gnojowym. W mniejszych oborach usuwanie odchodów odbywa się ręcznie. Uwięziowy system utrzymania jest wciąż najbardziej rozpowszechniony w Polsce - zwłaszcza w mniejszych oborach. Wraz z wzrastającą skalą produkcji coraz bardziej popularny staje się jednak system wolnostanowiskowy pozwąlający na lepszą organizację pracy i zapewniający zwierzętom lepsze warunki. System wolnostanowiskowy Obory wolnostanowiskowe wyposażone są w stanowiska przylegające (kombiboksy) lub odsunięte (boksy) od korytarzy paszowych.

Kombiboksy pełnią podwójną rolę. Są miejscem wypoczynku i jednocześnie zapewniają krowom dostęp do paszy. Boksy pełnią wyłącznie funkcje wypoczynkowe. Krowy mogą swobodnie przemieszczać się korytarzami gnojowo-spacerowymi i wybierać dowolne stanowisko do odpoczynku. W takich warunkach nie jest możliwe przeprowadzanie doju czy zabiegów pielęgnacyjnych wymagających unieruchomienia krowy. Utrudnione może być również indywidualne żywienie krów, w pełni dostosowane do ich aktualnych potrzeb. Rozwiązaniem jest podział stada na tzw. grupy technologiczne, czyli stawki krów o podobnym zapotrzebowaniu na paszę. W dużych stadach wydziela się zazwyczaj od 3 do 6 grup technologicznych w zależności od wydajności i stanu fizjologicznego zwierząt. Skład grupy technologicznej nie powinien być zmieniany zbyt często, gdyż każda zmiana powoduje konieczność ponownego ustalenia hierarchii co może wywoływać walki i niepokoić zwierzęta. Indywidualne żywienie paszami treściwymi jest możliwe dzięki zastosowaniu

stacji paszowych, czyli wydzielonych, zautomatyzowanych stanowisk do zadawania paszy treściwej. Stacje paszowe sterowane są przez komputer, w którego pamięci zapisano ilości paszy przeznaczonej dla poszczególnych krów w określonym czasie. Stacja paszowa identyfikuje odwiedzającą ją krowę odczytując jej numer z transpondera zawieszonego na szyi krowy. Krowa sama może regulować częstość odpasów wchodząc do stacji paszowej dowolną liczbę razy. Dój odbywa się w oddzielnych pomieszczeniach - halach udojowych, a porody w przystosowanych do tego celu porodówkach.

Najbardziej rozpowszechnione rodzaje hal udojowych to hale typu rybia ość lub tandemowe. W halach typu rybia ość krowy stoją skośnie do osi kanału udojowego, co zapewnia dojarzom łatwy dostęp do wymion, a przy tym powoduje dość znaczne zagęszczenie zwierząt, co ułatwia kontrolę przebiegu doju krów. W systemie tandemowym krowy stoją jedna za drugą równolegle do osi kanału udojowego. Powoduje to wydłużenie pomieszczenia, w porównaniu do hali typu rybia ość obsługującego taką samą liczbę krów.

System tandem umożliwia niewielkie skrócenie czasu doju w porównaniu do systemu rybia ość, gdyż stanowiska zajmowane są przez krowy indywidualnie w miarę ich zwalniania przez wydojone krowy. W wypadku systemu rybia ość do jednego rzędu stanowisk wchodzi jednocześnie cała grupa krów i opuszczają po wydojeniu ostatniej z nich. Przedłużenie czasu obsługi jednej z krów wydłuża okres przebywania na stanowiskach całej grupy. Dój w hali udojowej pozwala na zautomatyzowanie niektórych czynności i dalsze zwiększenie wydajności pracy. W ciągu jednej roboczogodziny można wydoić do 40 krów. Możliwe i zalecane jest wyposażanie stanowisk w hali udojowej w pojemniki na paszę treściwą. W oborach wolnostanowiskowych stosowane bywają również inne, mniej rozpowszechnione rozwiązania, jak: system bok w bok, w którym krowy stoją obok siebie tyłem do dojarzy, lub dojarnie karuzelowe.

Dojarnie karuzelowe znajdują zastosowanie w bardzo dużych oborach. Wyposażone są w ruchome platformy na których krowy podjeżdżają do dojarza, który wykonuje czynności poprzedzające dój i zakłada aparat udojowy, nie ruszając się z miejsca. Krowa dojona jest w czasie pełnego obrotu platformy. Aparat udojowy zdejmowany jest automatycznie po zakończonym doju. Jeden dojarz jest w stanie w ciągu godziny pracy wydoić w ten sposób nawet 100 krów. Oprócz zwiększenia wydajności pracy do ważnych zalet stosowania doju w hali udojowej należą: poprawa warunków higienicznych doju i jego skrócenie w porównaniu z dojem wykonywanym w oborze, dobre warunki pracy dojarzy, którzy, pracując we wgłębionym kanale, nie muszą się schylać, by założyć aparat udojowy i przygotować wymię do doju, łagodniejszy przebieg doju, co spowodowane jest stosowaniem krótszych rurociągów niż przy dojarkach rurociągowych w oborach uwięziowych (pozwala to uniknąć nadmiernych turbulencji w transporcie mleka i skoków podciśnienia obciążających wymię krowy), mniejsze podciśnienie potrzebne do przetransportowania mleka rurociągami prowadzonymi poniżej poziomu stanowisk udojowych, a nie nad głowami krów, jak to ma miejsce w oborach uwięziowych.

Najbardziej nowoczesnym rozwiązaniem w zakresie doju w oborach wolnostanowiskowych jest zastosowanie robota do doju. Urządzenie to złożone ze stanowiska, wyposażonego w automatyczną aparaturę, pozwala na wykonanie wszystkich czynności związanych z dojem bez udziału człowieka. Co więcej, krowa sama wybiera moment doju. Wysokowydajne krowy odwiedzają robota przeciętnie 3-4 razy w ciągu doby, co przyczynia się do wzrostu ich wydajności mlecznej. Urządzenie jest jednak bardzo drogie, a jego wydajność umiarkowana. Należy się wszakże liczyć ze zmniejszeniem cen robotów przy ich masowej produkcji, co przy wzroście kosztów robocizny może w przyszłości spowodować większe upowszechnienie się tej formy doju. Dość częstym rozwiązaniem w oborach wolnostanowiskowych jest chów bezściółkowy. Przy takim systemie korytarze spacerowe są często wyposażone w betonowe podłogi szczelinowe. Odpowiednio dobrana szerokość szczelin umożliwia przedeptywanie przez krowy odchodów do zbiornika na gnojowicę znajdującego się pod oborą. Koszt wybudowania szczelnych, podziemnych zbiorników, o pojemności pozwalającej przechowywać odchody do momentu, w którym będzie możliwe ich wykorzystanie do nawożenia upraw, jest jednak bardzo wysoki. Bezściółkowe utrzymanie krów jest możliwe bez stosowania podłóg szczelinowych. Odchody są wówczas usuwane z powierzchni litej podłogi przez zgarniaki. Zastosowanie tego systemu może być uzasadnione w rejonach o szczególnie dużych obszarach trwałych użytków zielonych i trudności w uzyskaniu słomy na ściółkę.

Utrzymanie na głębokiej ściółce W oborach, gdzie stosowany jest ten system utrzymania, nie ma wydzielonych indywidualnych stanowisk wypoczynkowych. Grubą warstwą słomy zaścielana jest cała powierzchnia obory lub tylko część wypoczynkowa. Część paszowa jest w tym drugim wypadku dostępna dla zwierząt po pokonaniu przez nie kilku szerokich schodów. Część paszowa przylegająca do stołu paszowego lub żłobu jest najczęściej wyposażona w podłogę szczelinową. Znaczna początkowo różnica w poziomie części legowiskowej i paszowej zmniejsza się po dokładaniu kolejnych warstw ściółki. Wymiana ściółki odbywa się zazwyczaj raz na kilka miesięcy. Utrzymywanie bydła na głębokiej ściółce zapewnia mu największy komfort, ogranicza częstość urazów nóg, ale utrudnia utrzymanie zwierząt w czystości i wymaga częstszej korekcji racic. W porównaniu z systemem uwięziowym utrzymanie krów w oborach wolnostanowiskowych lub na głębokiej ściółce zapewnia: większą swobodę ruchów bez ograniczania naturalnych zachowań, możliwość manifestacji najważniejszych objawów rui, tj. obskakiwania innych krów i odruchu tolerancji, co ułatwia jej wykrywanie i przyczynia się do lepszej płodności stada, lepsze warunki doju, które często przekładają się na lepszą jakość higieniczną pozyskiwanego mleka i lepszą wydajność pracy obsługi. zazwyczaj lepszy stan zdrowia krów, co ma związek z możliwością swobodnego ruchu. Poważnym mankamentem tych systemów jest konieczność wybudowania dodatkowych pomieszczeń na porodówkę i halę udojową, co znacznie podnosi koszt inwestycji. Pomieszczenia dla cieląt i jałówek Cielęta można utrzymywać przez pierwsze 8 tygodni życia w kojcach indywidualnych (rys. a) lub grupowych. Kojce indywidualne i budki dla cieląt

Prawo unijne nie zezwala na utrzymywanie cieląt w kojcach indywidualnych po ukończeniu przez nie 8 tygodni. W kojcu indywidualnym najczęściej mleko podaje się z wiadra zaopatrzonego w smoczek. Kojec powinien być wyposażony w drabinki do zadawania pasz objętościowych oraz naczynia do podawania paszy treściwej i wody. Minimalne, dopuszczalne wymiary kojców indywidualnych i grupowych, przypadających na jedno cielę, zależą od jego wieku oraz masy ciała i są określone w obowiązujących aktach prawnych. Korzystnym dla cieląt systemem utrzymania jest ulokowanie ich w budkach (rys. b) lub w innych pomieszczeniach ze stałym dostępem do wybiegu, określanym często jako tzw. zimny wychów. Młode bydło powinno być utrzymywane w takich warunkach, w jakich będzie użytkowane po zakończeniu odchowu. Przykład minimalnych dopuszczalnych wymiarów stanowisk uwięziowych dla młodego bydła Masa zwierzęcia powyżej (kg): 100 150 200 300 400 500 Szerokość stanowiska (m) 0,80 0,85 0,90 1,00 1,10 1,15 Długość stanowiska (m) 1,25 1,30 1,40 1,55 1,70 1,75