Edukacja na temat zuytego sprztu elektycznego i elektronicznego Publikacja dla nauczycieli

Edukacja na temat zuytego sprztu elektycznego i elektronicznego Publikacja dla nauczycieli

Drugie Życie Elektrośmieci Ogólnopolski konkurs edukacyjny w zakresie prawidłowego postępowania ze zużytym sprzętem elektrycznym i elektronicznym (ZSEE) www.drugiezycieelektrosmieci.pl Organizatorami konkursu są: www.erp-recycling.pl Europejska Platforma Recyklingu Polska Organizacja Odzysku Sprzętu Elektrycznego i Elektronicznego S.A. oraz ERP Batteries Poland Sp. z o.o. Autorzy tekstów: Fundacja Zielony Horyzont Mikołaj Józefowicz Elżbieta Tyralska-Wojtycza Redakcja: Ewa Sulejczak Koordynacja konkursu: Fundacja Zielony Horyzont www.zielonyhoryzont.org.pl Patronat merytoryczny: Uniwersyteckie Centrum Badań nad Środowiskiem Przyrodniczym Uniwersytetu Warszawskiego www.ucbs.uw.edu.pl Honorowy patronat: Minister Środowiska, Minister Edukacji Narodowej, Sekretarz Generalny Polskiego Komitetu ds. UNESCO Opracowanie graficzne i skład: Sara Smolińska

Drugie Życie Elektrośmieci Edukacja na temat zużytego sprzętu elektrycznego i elektronicznego (ZSEE)

Drodzy Państwo, skoro trzymacie w ręku tę książeczkę, to znaczy, że nie jest Wam obojętne, jaki wpływ na środowisko, a w konsekwencji na zdrowie wszystkich organizmów (w tym człowieka) ma nasz styl życia oraz jaka będzie przyszłość naszych dzieci i naszej planety. Obserwując, jak szybko pędzi cywilizacyjny pociąg, każdego dnia zastanawiamy się: ź Czy jest szansa, że on kiedyś wyhamuje? ź Jeżeli tak, to kiedy? ź Czy my, jako członkowie nowoczesnego społeczeństwa, tego chcemy? ź Gdzie są granice postępu technicznego, a w ślad za tym granice zasypywania rynku i nas wszystkich przez nieskończoną ilość urządzeń elektrycznych i elektronicznych? Takie pytania można mnożyć w nieskończoność, ale przecież już nie wyobrażamy sobie codziennego dnia bez telewizora, lodówki, pralki, mp4, i-poda i tutaj można długo wymieniać dobra trafiające do nas na każdym kroku. Nie ma również sensu walczyć z tym, że projektanci i producenci nowoczesnego sprzętu bezustannie wymyślają nowe rozwiązania, jakże bardzo ułatwiające i umilające nam życie. Trzeba uznać, że technika i nowoczesność są nam pomocne i potrzebne, a my musimy znaleźć sposoby na to, aby efekty uboczne tej nowoczesności nie okazały się zgubne dla środowiska przyrodniczego i zdrowia człowieka. Do takich właśnie celów zagospodarowania odpadów pochodzących ze zużytego sprzętu elektrycznego i elektronicznego oraz z baterii i akumulatorów powołano Europejską Platformę Recyklingu. Jest ona pierwszym paneuropejskim systemem zajmującym się ZSEE, utworzonym na początku XXI wieku, który obecnie prowadzi działalność już w 13 państwach, dostarczając usługi dla ponad 2000 kontrahentów. Łączna ilość zebranych przez nas odpadów przekroczyła półtora miliona ton (!) i ciągle wzrasta. Od 2009 r. Europejska Platforma Recyklingu rozszerzyła swoją ofertę o zbiórkę i recykling zużytych baterii i akumulatorów. To kolejne poważne wyzwanie, którego celem jest zapobieganie zanieczyszczaniu środowiska substancjami poważnie zagrażającymi zdrowiu i życiu wszystkich organizmów.

Szukając sposobów na oczyszczenie świata z niepotrzebnych już rzeczy, musimy znaleźć odpowiedź na pytanie: Co zrobić, aby każdy obywatel był odpowiedzialnym EKOOBYWATELEM, i to już od najmłodszych lat? Konkurs Drugie Życie Elektrośmieci ma na celu zwrócenie uwagi uczniów, a za ich pośrednictwem dorosłych, na ochronę środowiska w dziedzinie do niedawna jeszcze zupełnie nierozpoznanej. Mówiliśmy o zanieczyszczonym powietrzu czy wodzie w rzekach i jeziorach, ale nie zastanawialiśmy się nad konsekwencjami postępowania z tak specyficznymi śmieciami, jak stary telewizor, radio czy zużyte baterie. Przyszedł jednak czas i na to. Jesteśmy przekonani, że udział w konkursie na zawsze przekona uczestników do odpowiedzialnego zachowania i postępowania ze zużytym sprzętem elektrycznym i elektronicznym oraz zużytymi bateriami. Przed nami już piąta edycja konkursu. Niezwykle cieszy to, że w każdej kolejnej edycji startuje większa liczba uczniowskich zespołów. Mamy nadzieję, że uczestnicy konkursu staną się świadomymi obywatelami, korzystającymi ze zdobyczy cywilizacji w sposób nieszkodliwy dla środowiska i życia na Ziemi. To oni będą gwarantem lepszej przyszłości naszej planety i zrównoważonego rozwoju. Wszystkim uczestnikom życzymy powodzenia. Zwycięstwem jest już sam udział w konkursie i przyczynienie się do lepszego stanu ekologii w małych ojczyznach uczestników konkursu. Mikołaj E. Józefowicz Dyrektor ERP Batteries Poland

Spis treści Co to są elektrośmieci? 5 Góry elektrośmieci i baterii problem XXI wieku 6 Prawne aspekty postępowania ze zużytym sprzętem elektrycznym i elektronicznym (ZSEE) oraz bateriami 7 Niebezpieczne substancje w powszechnie używanych sprzętach i urządzeniach 9 Co dzieje się z ZSEE i zużytymi bateriami? 11 Korzyści płynące z recyklingu ZSEE i zużytych baterii 12 Jak należy postępować z ZSEE? 14 Dlaczego warto uczestniczyć w konkursie edukacyjnym Drugie Życie Elektrośmieci? 16 Działania edukacyjne dotyczące ZSEE i zużytych baterii 19 Załącznik 1: Szczegółowy wykaz ZSEE ze względu na ich kategorie 27 Załącznik 2: Podział baterii ze względu na zastosowanie 29 Załącznik 3: Planowanie działań konkursowych 30

Co to są elektrośmieci? Elektrośmieci (elektroodpady, a według oficjalnie przyjętego nazewnictwa zużyty sprzęt elektryczny i elektroniczny ZSEE), to wszystkie zepsute, niesprawne, zużyte, przestarzałe, wybrakowane, nieużywane, zniszczone, niepotrzebne (można dodać jeszcze kilka innych określeń) urządzenia elektryczne i elektroniczne, czyli takie, których prawidłowe działanie jest uzależnione od dopływu prądu elektrycznego lub od obecności pól elektromagnetycznych. Zużyty sprzęt elektryczny i elektroniczny (ZSEE) dzieli się na 10 kategorii: 1 2 3 4 5 6 7 8 9 10 wielkogabarytowe urządzenia gospodarstwa domowego, np. lodówki; małogabarytowe urządzenia gospodarstwa domowego, np. odkurzacze; sprzęt teleinformatyczny i telekomunikacyjny; sprzęt audiowizualny; sprzęt oświetleniowy; narzędzia elektryczne i elektroniczne; zabawki, sprzęt rekreacyjny i sportowy; wyroby medyczne, z wyjątkiem produktów wszczepianych i skażonych; przyrządy do nadzoru i kontroli; automaty do wydawania napojów i słodyczy oraz bankomaty. Szczegółowy wykaz ZSEE według kategorii znajduje się w załączniku 1. Na wszystkich urządzeniach elektrycznych i elektronicznych wyprodukowanych po 2005 r. powinien znajdować się symbol przekreślonego pojemnika na śmieci. Oznacza on, że produkt jest szkodliwy dla środowiska i nie może być wyrzucany wraz z innymi odpadami. Chcąc się go pozbyć, należy bezwzględnie oddać go do specjalnego punktu zbierania ZSEE. Zgodnie z Ustawą z dnia 24 kwietnia 2009 r. o bateriach i akumulatorach, baterie i akumulatory to źródło energii elektrycznej wytwarzanej przez bezpośrednie przetwarzanie energii chemicznej. Odpady są tam zdefiniowane jako substancje lub przedmioty, których posiadacz pozbywa się, zamierza pozbyć się lub do ich pozbycia się jest obowiązany. Podział baterii ze względu na zastosowanie zamieszczono w załączniku 2. i 5

Góry elektrośmieci i baterii problem XXI wieku Dziś trudno wyobrazić sobie życie bez elektrycznego oświetlenia, radia, telewizora, pralki i wielu innych elektrycznych urządzeń. Równie, a może jeszcze bardziej rewolucyjne dla naszego stylu życia, jest korzystanie z nowoczesnych technologii i osiągnięć elektroniki. Posiadanie komputera i dostęp do internetu to dla wielu z nas podstawa funkcjonowania zarówno w sferze zawodowej, jak i prywatnej. Telefon komórkowy stał się naszym nieodłącznym przedmiotem do tego stopnia, że czujemy się zagubieni, kiedy zostawimy go w domu. Wszystkie te ważne i często rzeczywiście niezbędne dla naszego codziennego funkcjonowania urządzenia w końcu się zużywają i trzeba je wymienić na nowe. A jakoś tak się dzieje, że sprzęty zużywają się coraz szybciej. Nie tylko starzenie się przedmiotów i nieproporcjonalnie wysoki koszt naprawy w stosunku do zakupu nowego sprzętu powoduje, że decydujemy się na zakup nowych rzeczy. Wpływa na to również postęp technologiczny, ciągłe unowocześnianie urządzeń elektrycznych i elektronicznych, wyposażenie w nowe funkcje dające większe możliwości użytkownikowi. Jednak bardzo często jest to skutek presji mody i reklamy, której poddają nas producenci. Tymczasem góry odpadów rosną i ocenia się, że Polak urodzony w 2006 r. wytworzy w ciągu swojego życia aż 3,5 t elektrośmieci. Polska liczy ponad 38 mln mieszkańców, więc będzie to naprawdę duża ilość elektroodpadów. Trzeba sobie jednak uświadomić, że ten problem w mniejszym lub większym stopniu dotyczy wszystkich państw na świecie i że jest to już nasza teraźniejszość, z którą musimy sobie poradzić. W roku 2010 tylko w 27 krajach Unii Europejskiej ilość wytworzonych elektroodpadów wynosiła ponad 2 mln t! Zużyty sprzęt elektryczny i elektroniczny jest najszybciej rosnącym rodzajem odpadów w UE i przewiduje się, że w 2020 r. jego ilość osiągnie 12 mln ton. 6 Z ogromną i stale wzrastającą ilością elektroodpadów bezpośrednio wiąże się równie duża ilość zużytych baterii. Producenci coraz częściej wprowadzają do sprzętu elektrycznego i elektronicznego zaawansowane układy pamięci i sterowania. Takie układy potrzebują baterii i akumulatorów, chociażby do podtrzymywania funkcji pamięci. Coraz więcej jest też urządzeń bezprzewodowych. Jeszcze niedawno przeciętny Polak miał 2 3 takie urządzenia, teraz ma ich kilkanaście: zegarek, kalkulator, telefon komórkowy (bardzo często więcej niż jeden), odtwarzacz MP3, laptop, rozmaite zabawki i gadżety. Praktycznie każdy wprowadzony na rynek sprzęt elektryczny i elektroniczny zawiera baterie. Efektem jest 300 mln (!) baterii, które Polacy kupują w ciągu jednego roku. W większości są to baterie jednorazowe, które po pewnym czasie ulegają zużyciu i stają się niebezpiecznym odpadem.

Prawne aspekty postępowania ze zużytym sprzętem elektrycznym i elektronicznym (ZSEE) oraz bateriami W Europie istnieje specjalne prawodawstwo dotyczące postępowania ze zużytym sprzętem elektrycznym i elektronicznym oraz bateriami. Przyjęta w 2000 r. dyrektywa wymaga od państw członkowskich Unii Europejskiej tworzenia systemów zbiórki, powtórnego wykorzystania oraz odzysku i recyklingu komponentów sprzętów elektrycznych i elektronicznych. W myśl dyrektywy unijnej obowiązek tworzenia systemów i finansowanie odzysku i recyklingu zużytego sprzętu elektrycznego i elektronicznego spoczywa na producentach tego sprzętu. Takie podejście jest równocześnie zachętą do ulepszania technologii i stosowania rozwiązań, które będą służyły zmniejszeniu ilości elektroodpadów, a także wyższej efektywności recyklingu. Również problem baterii oraz zużytych akumulatorów został podjęty przez Unię Europejską, czego wyrazem jest dyrektywa 2006/66/WE Rady i Parlamentu Europejskiego. W myśl tej dyrektywy przedsiębiorcy wprowadzający na rynek baterie i akumulatory są zobowiązani do zorganizowania i sfinansowania zbiórki, przetwarzania, recyklingu i unieszkodliwiania tych potencjalnie niebezpiecznych dla środowiska i człowieka przedmiotów. W szczególności zakazano wprowadzania na rynek baterii zawierających kadm (z wyjątkiem baterii w elektronarzędziach) i rtęć, czyli substancji szczególnie niebezpiecznych dla organizmów. Należy jednak pamiętać, że pomimo tych zakazów na rynku znajduje się jeszcze bardzo dużo baterii zawierających te substancje. W Polsce Ustawa o zużytym sprzęcie elektrycznym i elektronicznym, i wprowadzająca zarządzenia unijnej dyrektywy, obowiązuje od 29 lipca 2005 r. (Dz.U. Nr 180, poz. 1495). Wprowadzająca dyrektywę Unii Europejskiej w Polsce Ustawa o bateriach i akumulatorach została uchwalona 24 kwietnia 2009 r. (Dz.U. Nr 79, poz.666) Dyrektywy Unii Europejskiej w sprawie zbiórki i recyklingu e-odpadów oraz baterii i zużytych akumulatorów w pełni odpowiadają idei zrównoważonego rozwoju i aspiracjom cywilizacyjnym na miarę XXI wieku, które powinny być powszechne nie tylko wśród społeczeństw krajów bogatych, ale na całym świecie. Pozytywnymi następstwami dyrektywy jest to, że w krajach Unii Europejskiej, a tym samym i w Polsce, została zorganizowana i funkcjonuje sieć punktów zbierania e-odpadów i zakładów ich przetwarzania. Wielka w tym zasługa organizacji odzysku, które powstały i działają w imieniu producentów. Jedną z największych organizacji odzysku w Europie, a tym samym w Polsce, jest Europejska Platforma Recyklingu (www.erp-recycling.pl). Wiele wysiłku i środków organizacje zajmujące się odzyskiem kierują również na kampanie i działania edukacyjne. 7

W sierpniu 2012 r. weszła w życie dyrektywa unijna o zużytym sprzęcie elektrycznym i elektronicznym. Nowe przepisy pomogą w zwiększeniu ilości zebranych elektrośmieci, a także ograniczeniu ich transportu. Do 2016 r. każdy europejski kraj będzie musiał zorganizować zbiórkę tak, by średnio 45 % masy sprzętu wprowadzonego na rynek krajowy w ciągu trzech poprzednich lat zbierano i poddawano przetworzeniu. Do 2019 r. ma być zbierane i przetwarzane 65 % masy sprzętu wprowadzonego na rynek lub 85 % wszystkich wytworzonych odpadów. Niższy limit będzie obowiązywać 10 krajów, w tym Polskę, które nie mają jeszcze infrastruktury wystarczającej do zbierania elektrośmieci, a jednocześnie wytwarzają ich mniej niż najwyżej rozwinięte państwa UE. Będzie to limit zbiórki na poziomie 40 % (w 2016 r.), a termin osiągnięcia docelowej wartości (65 % lub 85 %) wydłużono tym krajom do roku 2021. Obecnie w Polsce zbiera się około 35 % masy sprzętu wprowadzonego na rynek. ZSEE w liczbach ź 516 tys. t tyle sprzętu elektrycznego i elektronicznego wprowadzono w 2011 r. na rynek polski. ź 246 tys. t tyle sprzętu wprowadzono w kategorii wielkogabarytowe urządzenia gospodarstwa domowego w 2011 r. (47,65 % łącznej masy sprzętu elektrycznego i elektronicznego). ź 143 tys. t tyle zużytego sprzętu zebrano w Polsce w 2011 r. (było to zatem 27,8 % wagi sprzętu wprowadzonego na rynek), w tym z gospodarstw domowych ponad 135 tys. t, czyli prawie 95 % masy zebranego zużytego sprzętu. ź 152 tys. t tyle zużytego sprzętu przetworzono w Polsce w 2011 r. ź 3,55 kg tyle zużytego sprzętu w przeliczeniu na jednego mieszkańca zebrano w Polsce w 2011 r. (w porównaniu do roku 2010 oznacza to wzrost o prawie 1 kg). ź 406,6 mln tyle sztuk baterii i akumulatorów wprowadzono do obrotu w Polsce w 2011 r. Źródło: Raport o funkcjonowaniu systemu gospodarki zużytym sprzętem elektrycznym i elektronicznym w 2011 roku. GIOŚ, Warszawa 2012. Baterie w liczbach ź 406,6 mln szt. tyle baterii i akumulatorów o łącznej masie 91 789 t wprowadzono do obrotu w Polsce w 2011 r. ź 3 397 t tyle zużytych przenośnych baterii i akumulatorów zebrano w Polsce w 2011 r. ź 34,2 % taki poziom zbierania zużytych przenośnych baterii i akumulatorów osiągnęła Polska w 2011 r. 8 Źródło: Raport Głównego Inspektora Ochrony Środowiska o funkcjonowaniu gospodarki bateriami i akumulatorami oraz zużytymi bateriami i zużytymi akumulatorami w 2011 r. GIOŚ, Warszawa 2012.

Niebezpieczne substancje w powszechnie używanych sprzętach i urządzeniach Sprzęt elektryczny i elektroniczny oraz baterie zawierają liczne szkodliwe substancje, np. rtęć, kadm, ołów, arsen, nikiel, lit. Takie odpady porzucone na dzikich wysypiskach śmieci, wyrzucone do pojemników na odpady lub po prostu gdziekolwiek, ale w miejscu niezabezpieczonym i nie przeznaczonym do tego, ulegają dalszemu niszczeniu. Wcześniej czy później prowadzi to do uwalniania się ich zawartości i grozi przedostaniem się jej do gleby i wody. Tą drogą niebezpieczne substancje zawarte w ZSEE i bateriach włączają się w łańcuchy pokarmowe roślin, zwierząt i człowieka, stając się zagrożeniem dla zdrowia i życia. Uszkodzenia systemu nerwowego, zmiany genetyczne i nowotworowe to tylko niektóre poważne schorzenia powodowane przez substancje zawarte w sprzęcie elektrycznym i elektronicznym. Oto lista niektórych substancji niebezpiecznych zawartych w elektrośmieciach i bateriach. Rtęć jest obecna m.in. w świetlówkach. W przypadku przeniknięcia do gleby i wody może dostać się do organizmów zwierząt i ludzi. Objawy zatrucia to: pogorszenie wzroku i słuchu, zaburzenia koordynacji ruchu, konwulsje i drgawki. Najcięższe przypadki mogą objawiać się paraliżem, głuchotą, ślepotą, a nawet śmiercią. Ołów wykorzystywany w elektronice przy stopach lutowniczych, także w lampach kineskopowych, świetlówkach i akumulatorach kumuluje się w szkielecie, wątrobie, nerkach, mózgu. Ma silne działanie neurotoksyczne i rakotwórcze. Szczególnie niebezpieczny jest dla rozwoju dzieci i młodzieży, gdyż może powodować uszkodzenia neurologiczne. Związki bromu stosowane w komputerach wypierają chlorki z osocza krwi, co prowadzi do zamroczeń, a w zatruciach ostrych do nudności, zawrotów głowy, bólu brzucha, wymiotów, śpiączki. W przewlekłych zatruciach bromem mogą wystąpić problemy neurologiczne. Kadm zawarty w bateriach odkłada się głównie w wątrobie i nerkach; w dużych ilościach może zaburzać czynności nerek i funkcje rozrodcze, wywoływać nadciśnienie i zmiany nowotworowe. PCB (polichlorobifenyl) w urządzeniach pełni funkcje chłodzące, smarujące i izolujące. Może być przyczyną m.in. uszkodzeń wątroby, zaburzeń funkcji rozrodczych, zaburzeń neurologicznych i hormonalnych, osłabienia odporności, a także opóźnienia rozwoju u niemowląt. 9

Azbest był używany w urządzeniach elektrycznych i elektronicznych. Ze względu na słabe przewodnictwo ciepła i elektryczności znajdował zastosowanie jako materiał izolacyjny. Szkodliwość włókien azbestowych zależy od średnicy i długości włókien. Najbardziej niebezpieczne są włókna cienkie (do 0,01 μm), które przenikają do dolnych dróg oddechowych, wbijają się w płuca, gdzie pozostają i w wyniku wieloletniego drażnienia komórek wywołują nowotwory. Chrom jest używany do powlekania elementów metalowych (dla ochrony przed korozją i ze względów estetycznych). Związki chromu sześciowartościowego wywołują uszkodzenia układu oddechowego i pokarmowego oraz zmiany skórne; działają rakotwórczo i mutagennie. 10

Co dzieje się z ZSEE i zużytymi bateriami? Niespójności w zapisach prawnych, brak możliwości pełnego egzekwowania obowiązujących norm i wreszcie nieznajomość zasad właściwego postępowania powodują, że nadal ogromna ilość ZSEE oraz baterii trafia na wysypiska i miejsca nie przeznaczone do wyrzucania tego typu odpadów. Część elektronicznych odpadów eksportuje się, często nielegalnie, w celu ponownego użycia do Afryki i Azji. Z jednej strony jest to trend pozytywny, gdyż pomaga zmniejszać dysproporcje w rozwoju technologii informacyjnych pomiędzy krajami bogatymi i biednymi. Również ze środowiskowego punktu widzenia jest to dobre, gdyż zwiększa żywotność sprzętu elektronicznego i elektrycznego. Z drugiej jednak strony, kiedy przychodzi do ostatecznego składowania i obróbki zużytego już sprzętu, odbywa się to w krajach nieprzygotowanych do właściwego postępowania z niebezpiecznymi odpadami. Brakuje tam nie tylko odpowiednich regulacji w zakresie norm środowiskowych, ale też systemu recyklingu i utylizacji, jaki istnieje w krajach bogatych. W wielu krajach biednych likwidacja e-odpadów jest prowadzona przez samych mieszkańców (w tym często dzieci), którzy nie korzystają z odpowiednich zabezpieczeń, chroniących ich i środowisko przed skutkami wydzielających się szkodliwych substancji. Znaczącą większość e-odpadów poddaje się jedynie najprostszemu recyklingowi, powodując rozległe zanieczyszczenia. 11

Korzyści płynące z recyklingu ZSEE i zużytych baterii Środowisko, człowiek i gospodarka odnoszą korzyści z właściwego, selektywnego zbierania ZSEE i baterii. 1 Do środowiska nie przedostają się potencjalnie trujące metale, człowiek nie jest więc narażony na działanie substancji niebezpiecznych. 3 Jedna guzikowa bateria (używana w zegarkach), może zanieczyścić około 1 m! gleby i około 400 litrów wody. 2 Metale zawarte w ZSEE i bateriach mogą być odzyskane i ponownie wykorzystane. Dzięki temu oszczędza się energię, zmniejsza zanieczyszczenie powietrza i emisję gazów cieplarnianych, a ponadto ogranicza się zużycie zasobów naturalnych. 12

3 Oszczędzamy powierzchnię ziemi. Elektroodpady to najbardziej dynamicznie rosnący rodzaj odpadów. Poprzez ich recykling zachowuje się cenną przestrzeń zamiast czynić z niej składowisko. 4 Wzrasta świadomość ekologiczna społeczeństwa. Uświadomienie sobie, ile kupujemy baterii i ile potem zużytych baterii wyrzucamy, może skłonić nas do zainwestowania w ładowarkę i akumulatorki. Czy wiesz, że Twój telefon komórkowy zawiera cenne metale szlachetne, takie jak złoto i srebro? Prawie połowa materiałów w urządzeniach elektronicznych to metale, które mogłyby być użyte ponownie, oszczędzając zasoby i energię potrzebne do ich wydobycia i obróbki.? Wydobywanie rud metali to proces nie tylko kosztowny, ale też powodujący duże szkody w środowisku przyrodniczym. Poza tym złoża wcześniej czy później się wyczerpią. Przy rosnącym zapotrzebowaniu raczej wcześniej. Materiały, z których wykonane są telefony komórkowe, mogą zawierać ponad 40 pierwiastków, w tym metale: miedź, cynę, kobalt, ind, antymon oraz metale szlachetne pallad, srebro i złoto. Złoto wykorzystuje się w elektronicznych układach telefonów komórkowych, ponieważ jest lepszym przewodnikiem niż miedź i nie ulega korozji. Metale szlachetne stanowią niewielką, ale cenną składową zużytego sprzętu elektrycznego i elektronicznego. W jednym telefonie jest ich mało od kilku do kilkuset miligramów. Kiedy jednak odpady liczy się w tony, sytuacja wygląda inaczej. Odzyskiwanie złota z ZSEE jest korzystne dla gospodarki i środowiska. Z jednej tony wydobytej rudy złota można otrzymać od 1 do 5 g złota, a z jednej tony złomowanych telefonów komórkowych 150 g. To porównanie jest wymowne. Dodatkowe korzyści to mniejsze zanieczyszczenia środowiska i oszczędzanie zasobów naturalnych. 13

Jak należy postępować z ZSEE? Elektrośmieci trzeba oddawać do specjalnie wyznaczonych w tym celu punktów zbiórki, skąd trafią do miejsc profesjonalnego demontażu i przetwarzania. Gminy mają obowiązek udostępnić mieszkańcom informację o zbierających zużyty sprzęt elektryczny i elektroniczny pochodzący z gospodarstw domowych, działających na terenie gminy. O takich punktach zbiórki można również dowiedzieć się np. na stronach Europejskiej Platformy Recyclingu www.erp-recycling.pl Wyrzucanie elektrośmieci w miejscach nie przeznaczonych do tego! jest zabronione. Za takie wykroczenie grozi kara do 5 tys. złotych. 14 Co TY możesz zrobić z ZSEE? Bardzo ważne ograniczyć ich powstawanie to możesz na pewno! 1 Nie kupuj elektrosprzętu bez zastanowienia! Zastanów się, czy na pewno potrzebujesz tej rzeczy. Jeśli zdecydowanie tak, zwracaj uwagę na jej opis: czy poszczególne elementy nadają się do recyklingu, czy da się ten sprzęt naprawiać, czy jest maksymalnie przyjazny środowisku na obecnym etapie rozwoju technologii. Zanim kupisz, pomyśl i sprawdź! 2 Naprawiaj urządzenia elektryczne i elektroniczne tylko w punktach specjalistycznych! Nie wyrzucaj natychmiast zepsutego sprzętu. Sprawdź, gdzie w najbliższej okolicy są warsztaty naprawcze. Naprawienie zepsutego sprzętu to może być oszczędność dla kieszeni i zysk dla środowiska a tym samym dla każdego z nas. 3 Nie demontuj ZSEE samodzielnie! Musisz mieć świadomość, że ZSEE zawierają substancje szkodliwe. Demontaż może odbywać się wyłącznie w zakładach specjalistycznych! 4 Korzystaj z urządzeń elektrycznych i elektronicznych racjonalnie! Zapoznaj się z instrukcją obsługi używanego lub zakupionego przez ciebie sprzętu, a także z zasadami i instrukcją konserwacji. W ten sposób przedłużysz sprawność sprzętu, oszczędzisz pieniądze i środowisko, unikniesz zbędnych zagrożeń. 5 Nie wyrzucaj gdziekolwiek ani do śmietnika, ani gdzie oczy ludzkie nie widzą! Elektrośmieci i baterie wyrzucone w nieodpowiednich miejscach stwarzają ogromne zagrożenie. Po pewnym czasie z niszczejących sprzętów uwalniają się substancje

szkodliwe, które po przedostaniu się do gleby, wody i powietrza stwarzają zagrożenie dla zdrowia, a nawet życia organizmów. Usunięcie tych substancji ze środowiska jest nie tylko trudne, ale wręcz niemożliwe. Nie wiesz, gdzie oddać zepsuty sprzęt elektryczny i elektroniczny? Sprawdź w Internecie, np. na stronie Europejskiej Platformy Recyklingu www.erp-recycling.pl 6 Nie gromadź w domu! Skoro coś jest zepsute i nie da się naprawić, po co to gromadzić? Nie, nie zanoś do garażu, do komórki czy piwnicy oddaj tam, gdzie jest jego miejsce do punktu odzysku. 7 Kupując nowy sprzęt, oddawaj stary! Punkty sprzedaży sprzętu elektrycznego i elektronicznego są zobowiązane do nieodpłatnego przyjmowania ZSEE tego samego rodzaju i w takiej ilości co nowo zakupiony sprzęt czyli kupując np. nowy telewizor, można oddać do sklepu stary, a sprzedawca ma obowiązek nieodpłatnie go przyjąć. 8 Informuj innych, jak należy postępować z ZSEE! Bądź aktywny, włączaj się w działania czy dyskusje rodzinne, podpowiadaj znajomym, jak należy postępować z ZSEE i bateriami. Uświadom swoim najbliższym i znajomym, że prawo nakłada na każdego człowieka obowiązek należytego postępowania z elektroodpadami. Mów odważnie także o karach za nieprzestrzeganie przepisów. 9 Włącz się w działania społeczne i edukacyjne! Włączaj się w działania edukacyjne programy, projekty, akcje, pikniki popularyzujące odzysk ZSEE i baterii. Bądź świadomym konsumentem. Postępuj zgodnie z prawem i uświadamiaj to innym, bo nie każdy wie, jak postępować z elektrośmieciami! 15

Dlaczego warto uczestniczyć w konkursie edukacyjnym Drugie Życie Elektrośmieci? Konkurs jest prowadzony metodami bardzo pożądanymi w polskim systemie edukacji, czyli metodami projektu. Minister Edukacji Narodowej Krystyna Szumilas do laureatów IV edycji konkursu Drugie Życie Elektrośmieci 16 Upowszechnianie wiedzy o zagrożeniach spowodowanych bezmyślnym wyrzucaniem ZSEE i zużytych baterii w miejscach do tego nieprzeznaczonych, a także rozwijanie pożądanych i odpowiedzialnych zachowań, zależy w dużej mierze od edukacji społeczeństwa. Edukacja dzieci i młodzieży szkolnej odgrywa tu kluczową rolę i to nie tylko w odniesieniu do tej grupy wiekowej, ale w podnoszeniu świadomości i informowaniu całego społeczeństwa, nie od dziś bowiem wiadomo, że do dorosłych najlepiej dotrzeć poprzez ich dzieci, zwłaszcza gdy tematyka jest tak bardzo związana z rozwojem cywilizacyjnym, jak w przypadku elektroodpadów i baterii. Przykładem ciekawej (a nawet emocjonującej) i angażującej młodzież akcji edukacyjnej poświęconej elektrośmieciom i bateriom jest konkurs edukacyjny Drugie Życie Elektrośmieci. Konkurs ma charakter ogólnopolskiej międzyszkolnej rywalizacji zespołowej o nagrodę GrandPrix ERP Polska. Jest prowadzony w trzech kategoriach: szkół podstawowych, gimnazjów i szkół ponadgimnazjalnych. Poza nagrodą główną cenne nagrody przyznawane są zespołom i ich opiekunom za zajęcie dalszych miejsc, a także za sukcesy odniesione na poszczególnych etapach. Nagrody, choć bardzo motywujące, nie są jednak najważniejsze. Organizatorom konkursu zależy nie tylko na rozszerzeniu wiedzy o ZSEE i bateriach oraz postępowaniu z tym rodzajem odpadów liczą na to, że konkurs zachęci do podejmowania działań. Zadaniem biorącej udział w konkursie młodzieży jest uświadamianie najbliższemu otoczeniu: koleżankom i kolegom, nauczycielom i pracownikom szkoły, a także rodzicom oraz mieszkańcom ich osiedli i miejscowości, na czym polega problem ZSEE i zużytych baterii oraz jak prawidłowo prowadzić zbiórkę ZSEE. Ważnym celem konkursu jest również budowanie i wzmacnianie lokalnych partnerstw. Właśnie rozpoczynamy piątą edycję konkursu Drugie Życie Elektrośmieci. Z naszych doświadczeń wynika, że wszyscy uczniowie i młodsi, i starsi podchodzą do zadań konkursowych niezwykle odpowiedzialnie i z dużym zaangażowaniem. Samodzielność, konieczność planowania, szukanie sponsorów, promocja a więc działania na miarę funkcjonowania we współczesnej rzeczywistości podejmowane są przez uczniów z dojrzałością i pomysłowością, których nie powstydziliby się dorośli.

Szczegóły dotyczące konkursu Drugie Życie Elektrośmieci można znaleźć na stronie internetowej www.drugiezycieelektrosmieci.pl i Poza atrakcyjnym sposobem rozwijania wiedzy i kompetencji uczniów, perspektywą zdobycia atrakcyjnych nagród i możliwością zmierzenia się z rzeczywistością: gospodarką odpadami, działaniami promocyjnymi i pozyskiwaniem funduszy, są inne jeszcze powody, dla których warto uczestniczyć w konkursie. 1 Uczestnictwo w konkursie Drugie Życie Elektrośmieci to wzmacnianie kreatywności i przedsiębiorczości poprzez działania edukacyjne. Wśród ośmiu kompetencji kluczowych, czyli kompetencji potrzebnych wszystkim, znajdują się umiejętność uczenia się oraz inicjatywność i przedsiębiorczość. W Strategii Unii Europejskiej Europa 2020 podkreśla się potrzebę osadzenia w programie szkolnym kreatywności, innowacyjności i przedsiębiorczości, dlatego działania UE skupiają się na promowaniu w szkołach edukacji w zakresie przedsiębiorczości. Edukacja nauczycieli w tej dziedzinie została uznana za priorytetową, bo to nauczyciele odgrywają główną rolę w budowaniu przedsiębiorczości u swoich uczniów. Konkurs Drugie Życie Elektrośmieci sprzyja kształtowaniu postaw innowacyjnych i przedsiębiorczych poprzez uczenie kreatywności, innowacyjności i podejmowania ryzyka oraz zdolności planowania i zarządzania projektami. 2 Edukacja dotycząca odpowiedzialnych zachowań i właściwego postępowania z odpadami typu ZSEE i bateriami wpisuje się w nurt edukacji na rzecz zrównoważonego rozwoju. Sprzyja realizacji założeń Dekady Edukacji na Rzecz Zrównoważonego Rozwoju ogłoszonej przez ONZ na lata 2005 2014. Podejmowanie długotrwałych działań edukacyjnych, takich jak udział w konkursie edukacyjnym Drugie Życie Elektrośmieci, w dużej mierze spełnia kryteria sukcesu edukacji dla zrównoważonego rozwoju wymienione przez Brytyjczyka Stephena Sterlinga, jednego z najbardziej cenionych na świecie specjalistów ds. edukacji ekologicznej i edukacji dla zrównoważonego rozwoju. 1 Warunków sukcesu w edukacji dla zrównoważonego rozwoju jest kilka. Podnoszenie świadomości. Tematyka związana ze zrównoważonym rozwojem występuje w podstawach programowych i priorytetach wielu szkół, ale zazwyczaj nie przejawia się całościowym, holistycznym podejściem (etosem szkoły), które mogłoby służyć jako podstawa dalszych działań. i Zaangażowanie całej szkoły. Oznacza to, że tematykę zrównoważonego rozwoju podejmują nie tylko pojedynczy nauczyciele, ale że cała szkoła 1 Sterling S., Sustainable education. Re-visioning Learning and Change. Green Books for The Schumacher Society, United Kingdom, 2004. 17

funkcjonuje w jak największej harmonii z ideą zrównoważonego rozwoju. Wymaga to oczywiście odpowiedniej świadomości i akceptacji ze strony całego personelu, szczególnie dyrekcji szkoły. Włączenie uczniów w proces podejmowania decyzji. Aby rzeczywiście mogło ono efektywnie zaistnieć, uczniowie powinni zdobyć umiejętność podejmowania decyzji, a ta jak każda umiejętność wymaga praktyki i doskonalenia. Szkoły, w których uczniowie czuli się doceniani i poważnie brani pod uwagę w procesie podejmowania decyzji są zdecydowanie bardziej akceptowane przez uczniów, a to przekłada się bezpośrednio na wyniki nauczania. Współpraca z lokalnym środowiskiem. Lokalne środowisko tworzy wiele podmiotów: władze samorządowe, ośrodki kultury, organizacje pozarządowe, służby publiczne i przedstawiciele biznesu wymieniać można jeszcze długo. Edukacja dla zrównoważonego rozwoju musi się odnosić do prawdziwego życia zarówno w najbliższym otoczeniu, jak i w skali globalnej. Dzięki współuczestniczeniu i zmienianiu najbliższego otoczenia zgodnie z ideą zrównoważonego rozwoju uczniowie nabierają pewności siebie i wiary, że mogą przyczynić się do zmian, że ich inicjatywa wpływa na działania rodziców i instytucji działających w ich otoczeniu. Podejmowanie jednego konkretnego działania. Zmiana podejścia całej szkoły to długotrwały proces. Nawet jeśli w szkole wszyscy są przekonani do słuszności prowadzenia edukacji dla zrównoważonego rozwoju, to podejmowanie pojedynczych działań przynoszących wymierny efekt i ocenianych przed podjęciem kolejnego działania, daje największą szansę na osiągnięcie sukcesu. 3 Uczestnictwo w konkursie rozwija kompetencje uczniów w zakresie pracy zespołowej. Sprzyja również rozwijaniu odpowiedzialności, umiejętności planowania i podejmowania decyzji. Jest okazją do wspaniałej przygody. Konkurs Drugie Życie Elektrośmieci spełnia kryteria udziału uczniów w realizacji projektu edukacyjnego zgodnie z najnowszym rozporządzeniem Ministra Edukacji Narodowej z dnia 20 sierpnia 2010 r. (Rozporządzenie zmieniające rozporządzenie w sprawie warunków i sposobu oceniania, klasyfikowania i promowania uczniów i słuchaczy oraz przeprowadzania sprawdzianów i egzaminów w szkołach publicznych. Dz.U. nr 156, poz. 1046 21a ust.1-10), obligującym uczniów gimnazjów do realizacji zespołowego projektu edukacyjnego. i 18 Przystępując do zadań konkursowych, warto zastanowić się, co należy zrobić, by realizowany projekt przyniósł pożądany efekt i zakończył się sukcesem. Pomoże w tym załącznik 3 (Planowanie działań konkursowych).

Działania edukacyjne dotyczące ZSEE i zużytych baterii Proponowane przez nas działania (projekty) to pomysły na podejmowanie tematyki ZSEE i zużytych baterii w pracy z uczniami. Należy je traktować jako inspiracje i modyfikować odpowiednio do wieku, potrzeb i zainteresowań uczniów. Temat 1. Elektrośmieci problem globalny Cel: Rozszerzenie wiedzy o elektroodpadach i ich wpływie na globalne społeczności oraz zwiększenie świadomości konsumenckiej (jak codzienne wybory każdego z nas wpływają na stan środowiska przyrodniczego). Aktywność uczniów skupia się na problematyce zużytego sprzętu elektrycznego i elektronicznego (ZSEE). Uświadamia uczniom, że ilość elektroodpadów w społeczeństwach konsumpcyjnych wzrasta a ZSEE jest wywożony, często nielegalnie, do krajów biednych. Poprzez analizę materiałów źródłowych (rzeczywistej sytuacji) uczniowie zyskają szersze spojrzenie na społeczne, zdrowotne i środowiskowe aspekty ZSEE na całym świecie. Metoda pracy: praca indywidualna uczniów, praca w grupach i dyskusja. Przebieg zajęć: ZADANIE 1 rozgrzewka Poproś uczniów, żeby wymienili nazwy sprzętu elektrycznego i elektronicznego, który można obecnie kupić w sklepach. ZADANIE 2 dyskusja Praca w parach lub małych grupach. Poproś uczniów, aby odpowiedzieli na następujące pytania: ź Jakie urządzenia elektroniczne i elektryczne mają w domu? ź Które urządzenia elektroniczne i elektryczne uważają za niezbędne w ich życiu? ź Jak długo mają w domu poszczególne urządzenia elektroniczne i elektryczne, zanim je wymienią na nowe? ź Jak często wymieniają baterie w urządzeniach? ź Gdzie ludzie wyrzucacają lub zostawiają przestarzałe urządzenia elektroniczne i elektryczne oraz zużyte baterie? ź Co się dzieje ze zużytym sprzętem elektrycznym i elektronicznym oraz zużytymi bateriami? 19

Pokaż uczniom film WWF Elektroniczne śmietnisko z cyklu S.O.S. dla świata (http://sos.wwf.pl/filmy?id=37) Bohaterowie filmu udali się do indyjskich slumsów, gdzie nielegalnym przetwarzaniem elektrośmieci zajmują się całe rodziny, narażając się na wiele poważnych chorób, m.in. nowotwory. Dzięki wyprawie do Indii bohaterowie dowiedzieli się, jakie zagrożenie stanowią elektroniczne i elektryczne odpady dla środowiska przyrodniczego i dla ludzi. Ten problem szczególnie widać właśnie w Indiach, gdzie na nielegalne wysypiska trafiają elektrośmieci z krajów bogatych, głównie ze Stanów Zjednoczonych, ale i z Europy, w tym również z Polski. (źródło: http://sos.wwf.pl) Po obejrzeniu filmu (czas: 24 min.) zadaj uczniom pytania i zachęć do dyskusji na temat obejrzanego materiału: 1 2 3 4 5 6 7 Co dzieje się z tonami zużytego sprzętu elektrycznego i elektronicznego produkowanego w krajach bogatych? Dlaczego ZSEE trafia do krajów takich jak Indie czy Chiny? Jaki ZSEE pojawił się w filmie? Kto w filmie zajmował się utylizacją ZSEE? Dlaczego? Jakie metale można odzyskać z elektroodpadów? Jaki jest wpływ elektroodpadów na zdrowie ludzi? Jak każdy z nas może zapobiegać temu problemowi lub zmniejszyć jego wagę? Temat 2. Czy twoja komórka podróżuje więcej niż ty? Cel: Uświadomienie, że powstawanie oraz utylizacja ZSEE i zużytych baterii - wiąże się z ogromnymi kosztami środowiskowymi, - może mieć bardzo duży wpływ na zdrowie wszystkich organizmów, w tym człowieka, - może przekładać się na nadużycia finansowe i nadużywanie pracy ludzi. Prezentacja problemu: Dziś trudno wyobrazić sobie życie bez elektrycznego oświetlenia, radia, telewizora, pralki i wielu innych elektrycznych urządzeń. Telefon komórkowy stał się naszym nieodłącznym przedmiotem do tego stopnia, że czujemy się zagubieni, kiedy zostawimy go w domu. Wszystkie te przedmioty, ważne i często rzeczywiście niezbędne dla naszego codziennego funkcjonowania, w końcu się zużywają i trzeba je wymienić na nowe. Jakie jest drugie życie tych urządzeń? Gdzie trafiają? Metoda pracy: praca w grupach i dyskusja. 20

Przebieg zajęć: ZADANIE 1 rozgrzewka Rozdaj uczniom kwestionariusz (Tabela 1). Poproś, żeby dobrali się w pary i porozmawiali o swoich postawach wobec zakupu i pozbywania się sprzętu elektrycznego i elektronicznego oraz baterii. Podczas przeprowadzania rozmowy uczniowie wypełniają tabelę. Następnie poproś, aby w małych grupach opowiedzieli o wynikach rozmowy. Tabela 1 Imię Jaki nowy gadżet elektroniczny chciałbyś mieć? Dlaczego? Co robisz ze zużytym sprzętem? ZADANIE 2 dyskusja Podziel uczniów na kilkuosobowe grupy. Poproś o zapoznanie się z jednym spośród fragmentów artykułów (ramki poniżej) i przedyskutowanie przedstawionego w nim problemu. Ten sam problem może być omówiony przez więcej niż jedną grupę; ważne jest, by przedyskutowano wszystkie zagadnienia. Należy powiedzieć, że otrzymane materiały informacyjne nie wyczerpują omawianych zagadnień, i zachęcić uczniów do przeanalizowania danego zagadnienia z jak najszerszej perspektywy. Uczniowie powinni odpowiedzieć na następujące pytania: 1 Co jest tematem fragmentu artykułu, jaki problem jest w nim przedstawiony? 2 Jakie pytania czy wątpliwości nasuwają się po przeczytaniu artykułu? (np. odnośnie do artykułu 2: Czy spalanie śmieci jest rozwiązaniem? Czy zawsze jest niebezpieczne, nawet jeśli odbywa się w spalarniach, gdzie specjalne instalacje wyłapują szkodliwe produkty spalania?) 3 Jakie działania można podjąć, żeby temu problemowi zaradzić (jakie działania mogą podjąć: rząd, przedsiębiorstwa, organizacje pozarządowe, społeczeństwo, pojedynczy ludzie)? 4 Czy przedstawiony problem występuje w Polsce, a może pośrednio związany jest z naszym krajem? 5 Jakie jest powiązanie tego problemu z przyrodą i ochroną środowiska, gospodarką, kwestiami społecznymi (np. prawami człowieka, zdrowiem, edukacją)? 21

Fragment artykułu nr 1 Państwa takie jak Indie i Chiny długi okres czasu stanowiły docelowe miejsce składowania elektronicznych śmieci skupowanych przez pozbawionych skrupułów handlarzy gotowych szybko wzbogacić się na odpadach z Europy i Stanów Zjednoczonych. Obecnie gwałtownie wrasta ilość niepotrzebnego sprzętu elektronicznego generowanego w tych krajach. W Indiach jedynie 1 procent tych odpadów zbierany jest na potrzeby autoryzowanego recyklingu. Na terenach Azji i Afryki pojawiły się nieoficjalne miejsca recyklingu, gdzie za pomocą prymitywnych metod nisko opłacani pracownicy odzyskują wartościowe metale. Ten nieoficjalny recykling poważnie zanieczyszcza środowisko i niszczy zdrowie osób pracujących przy odpadach oraz mieszkańców tych terenów. Nawet, pozytywne w założeniu, wysyłanie sprzętu do ponownego użytku jest nadużywane. W Ghanie wielu przedsiębiorców zgłasza, że otrzymując od eksporterów z krajów rozwiniętych kilka działających komputerów zmuszeni są także przyjąć cały kontener elektronicznych rupieci. Popsuty sprzęt, a nawet działające komputery nieuchronnie trafiają na wysypiska w Ghanie, gdzie nie ma odpowiedniej infrastruktury, by poddać elektroniczne śmieci bezpiecznej obróbce wtórnej. Źródło: http://www.ekonsument.pl/a233_gdzie_laduja_elektrosmieci.html Fragment artykułu nr 2 Toksyczne związki zawarte w produktach elektronicznych mogą zostać, z upływem czasu, wypłukane do gleby, albo uwolnione do atmosfery, wpływając niekorzystnie na zdrowie okolicznych mieszkańców i środowisko naturalne. W wielu krajach europejskich, również w Polsce, wprowadzono ustawodawstwo zabraniające usuwania e-śmieci na wysypiska, ze względu na zawarte w nich niebezpieczne komponenty. Jednakże w wielu innych państwach z tego typu odpadami nadal postępuje się po staremu. Ocenia się na przykład, że w Hongkongu 10 do 20 procent wyrzucanych komputerów ląduje na wysypiskach. Spalanie śmieci również nie jest rozwiązaniem - uwalnia ono do atmosfery pyły metali ciężkich, takich jak ołów, kadm i rtęć, a także tworzy skażone tymi pierwiastkami popioły. Rtęć uwolniona do atmosfery może odkładać się w składnikach łańcuchów pokarmowych co stanowi główne źródło zagrożenia dla człowieka. Jeśli spalaniu poddawane są produkty zawierające PVC, uwalniają się z nich niezwykle toksyczne dioksyny i furany. Bromowane opóźniacze palenia rozkładają się w procesie spalania e- śmieci na bromowane dioksyny i furany. Dobrym sposobem na przedłużenie życia produktu jest ponowne wprowadzenie do użytku. Wiele starych urządzeń eksportuje się w tym celu do krajów rozwijających się. Choć korzyści z takiego postępowania są ewidentne, powoduje ono również poważne problemy, ponieważ przestarzały sprzęt wyrzucany jest już po krótkim okresie użytkowania w krajach nieposiadających warunków do bezpiecznej utylizacji takich odpadów. Odzysk surowców wtórnych pozwala na ponowne wykorzystanie surowców zawartych w produktach elektronicznych, jednak zawarte w nich niebezpieczne substancje chemiczne mogą zagrażać zdrowiu robotników zajmujących się ich odzyskiwaniem. 22

W krajach rozwiniętych odzysk surowców wtórnych z elektronicznego złomu odbywa się w kontrolowanych warunkach, w specjalnie w tym celu zbudowanych zakładach. Na przykład w wielu krajach Unii Europejskiej plastik z e-śmieci nie podlega odzyskowi, aby uniknąć przenikania do atmosfery bromowanych furanów i dioksyn. W krajach rozwijających się nie ma takich możliwości. Odzysk prowadzony jest ręcznie, na złomowiskach, często zajmują się tym dzieci. Źródło: http://www.greenpeace.org/poland/pl/co-robimy/substancje-toksyczne/odpadyelektroniczne/koniec/ Fragment artykułu nr 3 W 2005 r. z UE do krajów afrykańskich wywieziono ponad 15 000 ton odbiorników telewizji kolorowej. Każdego dnia do Nigerii, Ghany oraz Egiptu przybywało około 1 000 telewizorów. Średnia wartość kolorowego telewizora wywożonego do Afryki jest bardzo niska: dla całej Afryki jednostkowa cena wynosiła 64 euro, natomiast średnia dla trzech wyżej wymienionych krajów wynosiła 28 euro. Dla porównania telewizory, którymi handluje się w Europie mają średnią wartość 350 euro. Niska cena jednostkowa za telewizory wysyłane do Afryki sugeruje, że tak naprawdę znaczną część tego eksportu stanowią zużyte produkty, z których wiele jest najprawdopodobniej odpadami. Ponieważ liczby te odnoszą się wyłącznie do telewizorów, szacuje się, że całkowity wywóz zużytych komputerów, telefonów komórkowych, odtwarzaczy CD itp. do tych regionów jest o wiele większy. Źródło: http://www.eea.europa.eu/pl/articles/nie-na-moim-podworku-2014-transportodpadow-do-innych-krajow-a-srodowisko Fragment artykułu nr 4 W roku 2011 wyprodukowano na świecie 1.6 mld telefonów komórkowych, podaje Strategy Analytics - firma zajmująca się badaniem rynku. To 14% więcej niż w 2010 roku. Na obecny rok wstępne szacunki mówią już o 2 miliardach wyprodukowanych aparatów. W ostatnich latach roczny przyrost produkcji popularnych komórek wynosi około 15% rok do roku. Przy takim tempie wzrostu w 2017 roczna sprzedaż telefonów komórkowych sięgnie liczby 4 miliardów. ( ) W Japonii restrykcyjne prawo sprawia, że przetwarza się tam nawet 20% aparatów. To wciąż tylko 1/5 wszystkich urządzeń. Co dzieje się z resztą? Trafiają na wysypisko. Wraz z nimi trafiają tam także zawarte w elektronicznych obwodach cenne i rzadkie metale. Nie tylko miedź i nikiel ale także złoto oraz metale o których nazwach słyszeliśmy tylko na lekcjach chemii: ind, tantal i pallad. Produkcja telefonów komórkowych pochłania coraz większą część światowych zasobów metali - 3% światowej produkcji srebra i złota, 13% palladu i aż 15% kobaltu. Dr Komei Harana z tokijskiego Instytutu Badań Materiałowych oszacował ilość metali, 23

zawartych we wszystkich urządzeniach i elementach elektronicznych znajdujących się w Japonii, które można poddać recyklingowi. Liczby są oszałamiające. Tak zwane miejskie kopalnie (urban mines)*, zawierają tylko w Japonii 6800 ton złota - to niewiele mniej niż trzymane w USA rezerwy tego kruszcu (8100 ton)! Ilość srebra i złota zgromadzonego na japońskich śmietniskach równa jest 3-letniej światowej produkcji, a platyny aż 6-letniej. Japońskie szacunki nie podają jednak kosztów odzyskania zagrzebanych w śmieciach kruszców. Koszty eksploatacji miejskich kopalń mogą przewyższyć wartość odzyskanych metali. Badania te jednak pokazują dobrze rozmiar problemu, przed którym stoimy. Japonia to tylko wierzchołek góry lodowej. W skali świata ilość zagrzebanych w odpadach surowców jest wielokrotnie większa. Liczba otaczających nas elektronicznych urządzeń rośnie z każdym rokiem, tak jak zapotrzebowanie na surowce potrzebne do ich produkcji. Ile wyprodukowano telefonów komórkowych od chwili rozpoczęcia ich masowej produkcji na początku lat 90-tych? Trudno to ocenić, ale wydaje się że liczba 10 miliardów nie będzie przesadzona. Wiele z nich nie zdążyło jeszcze trafić do śmietnika. Zajrzyjmy do szuflady, ile zużytych i bezużytecznych aparatów pokrywa się kurzem? Wiele z nich nadaje się jeszcze do wykorzystania, ale zachęcani przez operatorów telefonii komórkowych chętnie korzystamy z wymiany starego aparatu na nowy za skromną złotówkę. Warto postarać się, by nasz stary aparat wrócił do obiegu. * Urban mining polega na odzyskiwaniu surowców, minerałów i złomu z odpadów znajdujących się na obszarach miejskich (np. zużytego sprzętu elektrycznego i elektronicznego oraz baterii) i ich recyklingu. Źródło: http://wyborcza.pl/eko/1,113774,12037774,telefony_komorkowe kopalnia_zlota.html 24 Temat 2. Jak zapobiegać rosnącym górom elektroodpadów i baterii. Cel: Znalezienie odpowiedzi na pytanie, dlaczego system zbiórki ZSEE i baterii nie jest wystarczająco efektywny i co można poprawić, aby go udoskonalić. Prezentacja problemu: W roku 2010 tylko w 27 krajach Unii Europejskiej ilość e-odpadów wynosiła ponad 2 mln t! Z ogromną i stale wzrastającą ilością elektroodpadów bezpośrednio wiąże się równie duża ilość zużytych baterii. Producenci coraz częściej wprowadzają do sprzętu elektrycznego i elektronicznego zaawansowane układy pamięci i sterowania. Takie układy potrzebują baterii i akumulatorów chociażby do podtrzymywania funkcji pamięci. Jednym z efektów takiego działania jest w Polsce 300 mln (!) baterii zakupionych w ciągu roku. W większości są to baterie jednorazowe, które po pewnym czasie ulegają zużyciu i stają się niebezpiecznym odpadem.

Unia Europejska i większość krajów członkowskich wypracowały system regulacji prawnych mających zapobiegać zwiększaniu się ilości elektrośmieci oraz zużytych baterii, a także zwiększenie odzysku i recyklingu tych przedmiotów zawierających wiele niebezpiecznych i toksycznych substancji. Mimo regulacji prawnych w Unii Europejskiej nadal zaledwie 25 % drobnego sprzętu i 40 % dużych urządzeń trafia do recyklingu. W Polsce ok. 35 % Polaków deklaruje, że segreguje zużyty sprzęt elektryczny i elektroniczny a ok. 45 % przyznaje, że segreguje baterie w swoich gospodarstwach domowych (źródło: Badanie świadomości i zachowań ekologicznych mieszkańców Polski, Ministerstwo Środowiska, Warszawa 2012). Metoda pracy: praca uczniów w parach i dyskusja Przebieg zajęć: Nauczyciel przedstawia sytuację dotyczącą ilości elektroodpadów i zużytych baterii. Informuje o konieczności ich segregowania i przekazywania ich wyłącznie do specjalnych punktów zbiórki. ZADANIE 1 ranking diamentowy Zadaniem uczniów jest rozważenie, które spośród wymienionych niżej przyczyn sprawiają, że wciąż tak wiele elektrośmieci i odpadów trafia do śmietników lub wręcz do lasów i przydrożnych rowów. 1 Złe nawyki. 2 Zbyt szybkie psucie się sprzętu elektrycznego i elektronicznego, a więc konieczność częstego jego wymieniania na nowy. 3 Nadmiar sprzętów elektrycznych i elektronicznych, faszerowanie bateriami gadżetów, zabawek itd. 4 Brak wiedzy o tym, że wykorzystanie odzyskanych surowców do produkcji nowych urządzeń zmniejsza stopień wykorzystania zasobów naturalnych. 5 Presja mody. 6 Wprowadzanie na rynek coraz nowocześniejszych urządzeń elektrycznych i elektronicznych, które wypierają starsze modele. 25

7 8 9 10 11 12 13 Nieprzyjmowanie zużytych sprzętów przy zakupie nowych w sklepach AGD. Brak punktów zbiórki ZSEE i zużytych baterii. Brak jakichkolwiek informacji o punktach zbiórki ZSEE i zużytych baterii. Brak informacji o punktach zbiórki ZSEE i zużytych baterii w odpowiednich miejscach (np. informacje osiedlowe, tablice ogłoszeń w blokach i na osiedlach, tablice ogłoszeń parafialnych, ulotki w sklepach itd.). Brak wiedzy o tym, jakim zagrożeniem są ZSEE i zużyte baterie. Brak wiedzy jak należy postępować z ZSEE. Inne przyczyny (jakie?). Każda para uczniów przedstawia swój ranking i wyjaśnia, dlaczego właśnie w ten sposób dokonała hierarchizacji najważniejszych przyczyn nieskutecznej zbiórki ZSEE i zużytych baterii. ZADANIE 2 plan naprawczy Uczniowie, także w parach, opracowują plan poprawy sytuacji. Najlepiej, żeby był to plan dla swojego osiedla lub miejscowości. W celu zachęcenia mieszkańców miejscowości (osiedla) do odpowiedzialnego postępowania z ZSEE i zużytymi bateriami projektują plakat lub ulotkę. Metoda rankingu diamentowego służy wyrabianiu i ćwiczeniu umiejętności: krytycznego myślenia, dokonywania analizy sytuacji, werbalizacji myśli i odczuć, prezentacji własnego stanowiska i jego obrony, doboru odpowiednich argumentów, efektywnego porozumiewania się, perswazji, pracy grupowej, twórczego rozwiązywania problemów, akceptacji innego punktu widzenia czy systemu wartości. i Zadaniem uczniów posługujących się tą metodą jest uszeregowanie twierdzeń, problemów itd. od najbardziej do najmniej ważnego. Nie powinien być to jednak prosty szereg, lecz struktura, siatka przypominająca kształtem diament. Oznacza to konieczność uszeregowania twierdzeń na kształt rombu, w którym na szczycie znajduje się jedno twierdzenie (problem itd.), poniżej trzy, w trzecim szeregu pięć, w następnym znowu trzy i w najniższym rzędzie ponownie jedno. Zredagowano na podstawie: http://www.ekopedagog.net 26