SALDA MIGRACJI JAKO PODSTAWA TYPOLOGII WOJEWÓDZTW

Eugeniusz Z. ZDROJEWSKI Małgorzata GUZIŃSKA ZESZYTY NAUKOWE INSTYTUTU EKONOMII I ZARZĄDZANIA SALDA MIGRACJI JAKO PODSTAWA TYPOLOGII WOJEWÓDZTW Zarys treści: Migracje ludności cechuje duże zróżnicowanie przestrzenne. Mają więc wpływ na przemiany demograficzne. Podstawowym celem opracowania jest ukazanie wpływu migracji na dynamikę przyrostu rzeczywistego ludności we wszystkich 16 obecnych województwach z zachowaniem podziału na miasto i wieś. Uwzględniono tu jedynie przemieszczenia na pobyt stały. Słowa kluczowe: migracje wewnętrzne i zagraniczne, napływ, odpływ, salda migracji. Wstęp Migracje są, obok ruchu naturalnego, drugim czynnikiem wywołującym istotne zmiany w poziomie zaludnienia, przestrzennym rozmieszczeniu i w różnorodnych strukturach ludności. Jedną z ich charakterystycznych cech jest bezpośredniość i szybkość oddziaływania na dynamikę przemian liczebnych, gęstości zaludnienia i układy strukturalne ludności na określonym terytorium. W pewnych, specyficznych warunkach społeczno-gospodarczych i politycznych mogą one wpływać w znacznie silniejszym stopniu na wzrost (lub spadek) liczby ludności i określone procesy przemian, niż ruch naturalny. Badania nad procesami migracyjnymi ze względu na różnorodne ich przyczyny i skutki, rolę w procesie przemian demograficznych czy zmian w strukturach społeczno-przestrzennych, dużą różnorodność form, kryteriów klasyfikacji, zasięg terytorialny, zmiany rozmiarów i natężenia w czasie były, są i będą prowadzone przez wielu autorów reprezentujących różne dyscypliny naukowe. Należą do nich zarówno demografowie, socjologowie, ekonomiści, statystycy, geografowie, historycy. Prowadzone dotychczas prace badawcze, tak w kraju jak i za granicą, dotyczyły różnych przedziałów czasowych, różnorodnych prof. zw. dr hab. Eugeniusz Z. Zdrojewski, Politechnika Koszalińska, Instytut Ekonomii i Zarządzania, Zakład Zarządzania mgr Małgorzata Guzińska, Państwowa Wyższa Szkoła Zawodowa w Koszalinie

94 Eugeniusz Z. Zdrojewski, Małgorzata Guzińska aspektów ruchu wędrówkowego, ale także różnorodnych jednostek przestrzennych. W powstających na bazie tych badań opracowaniach, stosunkowo niewiele uwagi poświęcono procesom migracyjnym w aktualnym układzie administracyjnym. Tymczasem w Polsce dokonała się transformacja ustrojowa, zasadnicza reforma administracyjna, pogłębiana jest restrukturyzacja gospodarcza, nasz kraj został przyjęty do Unii Europejskiej itd. Wzrasta rola dużych ośrodków miejskich i aglomeracji. Rosną szanse rozwoju układów metropolitarnych, pewne osłabienie procesów rozwojowych obserwujemy wokół dawnych siedzib władz wojewódzkich i ich podregionów. Wszystko to ma istotny wpływ na procesy migracyjne, ich rozmiary, natężenie, główne kierunki i zasięgi przepływów terytorialnych ludności. W tej sytuacji rodzi się wiele pytań dotyczących mobilności przestrzennej ludności, różnych jej aspektów, aktualnej roli migracji wewnętrznych i zagranicznych w kształtowaniu procesów ludnościowych w kraju i w skali funkcjonujących obecnie województw. Oczywiście w jednym opracowaniu o ograniczonych ramach objętościowych trudno byłoby udzielić wyczerpujących odpowiedzi na te i na wiele innych pytań. Trzeba więc było dokonać wyboru określonych zagadnień i podjąć próbę ich wyjaśnienia. Podstawowym celem opracowania jest ukazanie wpływu migracji na dynamikę przyrostu rzeczywistego ludności we wszystkich szesnastu obecnych województwach, z zachowaniem podziału na miasto i wieś. Uwzględniono tu jedynie migracje definitywne (stałe) wewnątrzkrajowe i zewnętrzne (zagraniczne). Ponieważ w migracjach mamy do czynienia z ruchem dwukierunkowym: napływem (imigracją) na dane terytorium i z odpływem (emigracją) z dotychczasowego miejsca zamieszkania, zajęliśmy się tu zarówno przybyszami (ludnością napływową imigrantami) na obszar wszystkich 16 województw, jak i ludnością opuszczającą na stałe dane województwa. Przedmiotem szczególnie wnikliwej analizy stały się migracje netto, tzn. salda migracji. To właśnie ostateczny bilans, różnokierunkowych przepływów ludności, jego wielkość i charakter (dodatni lub ujemny) ma bezpośredni wpływ na dynamikę wzrostu (lub spadku) liczebnego ludności na określonym terytorium. Rolę migracji definitywnych w przyroście (ubytku) rzeczywistym ludności przeanalizowano w odniesieniu do wszystkich województw, które funkcjonują w naszym kraju od początku roku. Przyjęte w opracowaniu cezury czasowe stanowią lata i. To właśnie od r. istnieje aktualny podział na województwa, a rok końcowy wyznacza dostępność dokładnych i zweryfikowanych danych statystycznych w czasie przygotowania artykułu do druku. Jest to zasadniczo wystarczający okres dla uchwycenia określonych tendencji i wykrycia pewnych prawidłowości.

Salda migracji jako 95 Jako podstawowe źródło danych statystycznych posłużyły publikacje GUS, zwłaszcza poszczególne edycje Rocznika Demograficznego. Wykorzystanie jednorodnego źródła umożliwiło w miarę pogłębioną analizę oraz porównania określonych zjawisk i procesów w czasie, w przekrojach regionalnych i środowiskowych (miasto, wieś). Najważniejsze dane statystyczne, jak również niezbędne wskaźniki i współczynniki zamieszczono w tabelach. Chcąc uniknąć nadmiernej ich rozbudowy, nie we wszystkich uwzględniono poszczególne lata okresu objętego analizą. W kilku tabelach ujęto jedynie lata: początkowy () i końcowy (). Jednakże w części tekstowej odniesiono się do wszystkich lat, wskazując przy tym na rok, w którym zaobserwowano wartości ekstremalne. Opracowanie wykonano przede wszystkim na podstawie danych statystycznych. Ze względu na to w niewielkim zakresie korzystano z bogatej literatury przedmiotu. Ponieważ jednak potencjalnych czytelników może zainteresować interpretacja materiałów źródłowych, uwagi i wnioski dotyczące procesów migracyjnych, dokonano wyboru publikacji, które ujęto w bibliografii zamieszczonej w końcowej części artykułu. Spośród wielu opracowań szczególnie przydatne okazały się niektóre prace K. Dziewońskiego, P. Eberhardta, A. Gałązki, A. Gawryszewskiego, B. Sakson i E. Z. Zdrojewskiego. Podano tam również podstawowe źródła, tj. poszczególne edycje Rocznika Demograficznego i Małego Rocznika Statystycznego. Taki dobór źródeł i literatury umożliwił zastosowanie metody statystycznoopisowej i porównawczej. Wykorzystano przy tym szereg prostych wskaźników i współczynników, które pozwoliły na dużą dokładność, wnikliwość analizy i oceny procesów migracyjnych oraz na sformułowanie wielu uwag szczegółowych i uogólnień. Zmiany natężenia i kierunków migracji w czasie W ostatniej dekadzie XX w. i na początku kolejnego stulecia w procesach migracyjnych zaszły dość istotne zmiany. Przede wszystkim widocznemu zmniejszeniu uległa ogólna mobilność przestrzenna ludności. W migracjach wewnętrznych obserwujemy wydatny spadek napływu (równy odpływowi). Jeszcze w 1990 roku wyniósł on prawie 530 tys. (dokładnie 529,9 tys.), już w 1998 roku obniżył się do 425,8 tys., a w 2001 roku do 369,3 tys., tj. do najniższego poziomu w całym okresie powojennym 1. 1 Rocznik Demograficzny, GUS, Warszawa, s. 29-35.

96 Eugeniusz Z. Zdrojewski, Małgorzata Guzińska W tym samym okresie wydatnie zmalał napływ do miast: z 346,0 tys. w 1990 roku do 210,2 tys. w 2001 roku. Warto dodać, że jeszcze w 1982 roku wynosił on 503,1 tys., w 1988 roku 404,8 osób. Również na obszarach wiejskich meldowało się na stałe zamieszkanie coraz mniej ludności. Wystarczy podać, że jeszcze w 1982 roku napływ wynosił ponad 300 tys. (301,5 tys.), w 1989 roku 213,2 tys., a w 2001 roku już tylko 159,1 tys. (por. tab. 1). Począwszy od 2002 roku obserwujemy pewien wzrost przestrzennej ruchliwości mieszkańców miast do 256,0 tys. w 2006 roku i wsi do 217,5 tys. Już w tym miejscu trzeba jednak zaznaczyć, iż ten ostatni rok wyróżnia się szczególnym nasileniem migracji, o czym będzie jeszcze mowa w dalszej części opracowania. Bardzo istotnym zmianom uległy podstawowe kierunki przemieszczeń. Były one na tyle głębokie, że na skutek migracji wewnętrznych miasta zaczęły tracić ludność, a na obszarach wiejskich następował przyrost wędrówkowy (tab. 1 i 2). Dominujący wcześniej strumień przepływów ze wsi do miast uległ odwróceniu. Można to również prześledzić na przykładzie migracji wewnątrzwojewódzkich (tab. 5). Owszem pewien wzrost wykazały wędrówki ludności z miast do innych miast, ale jednocześnie wydatnie wzrósł przepływ z miast na wieś, przy równoczesnym spadku przemieszczeń ze wsi do innych wsi (poza obręb granic poszczególnych gmin). Jeszcze w 1991 roku ujemne saldo dla wsi wyniosło 106,4 tys., w następnym roku 85,7 tys., w 2002 roku już +4,2 tys. osób, w następnych latach przyrost migracyjny ludności wynosił po kilkadziesiąt tys. osób. Tę prawidłowość dostrzegamy również w dłuższych przedziałach czasowych. Przykładowo w latach 1996-2000 saldo migracji wewnętrznych w miastach było dodatnie i wynosiło +46,3 tys., a w następnym 5-leciu zmieniło swój znak na ujemny i wyniosło -128,7 tys. osób 2. 2 Mały Rocznik Statystyczny Polski, GUS, Warszawa 2007, s. 131.

Salda migracji jako 97 Tabela 1. Migracje wewnętrzne i zagraniczne w Polsce (w tys.) Table 1. Internal and international migration in Poland Migracje wewnętrzne Migracje zagraniczne Ogólne Lata saldo napływ odpływ saldo imigracja emigracja saldo migracji Ogółem 2000 2001 2002 2003 2004 2005 2006 2007 2008 432,4 394,1 369,3 403,6 430,5 432,6 422,8 473,5 511,2 405,5 403,8 432,4 394,1 369,3 403,6 430,5 432,6 422,8 473,5 511,2 405,5 403,8 7,5 7,3 6,6 6,6 7,0 9,5 9,3 11,0 15,0 15,3 17,4 21,5 27,0 23,3 24,5 20,8 18,9 22,2 47,0 35,5 30,1 18,6-14,0-19,7-16,7-17,9-13,8-9,4-12,9-36,0-20,5-14,8-1,2-14,0-19,7-16,7-17,9-13,8-9,4-12,9-36,0-20,5 14,8-1,2 2000 2001 2002 2003 2004 2005 2006 2007 2008 2000 2001 2002 2003 2004 2005 2006 2007 2008 241,4 221,3 210,2 225,7 235,7 229,5 230,4 256,0 263,3 212,9 209,7 191,0 172,8 159,1 177,9 194,8 203,1 192,4 217,5 247,9 192,5 194,2 238,6 225,5 216,7 243,3 266,1 271,1 263,0 291,1 311,2 251,7 250,7 193,8 168,6 152,6 160,3 164,4 161,5 159,8 182,4 200,0 153,7 153,1 2,8-4,2-6,5-17,6-30,4-41,6-32,6-35,1-47,9-38,8-41,0-2,8 4,2 6,5 17,6 30,4 41,6 32,6 35,1 47,9 38,8 41,1 Miasta 5,5 5,1 4,7 4,6 4,9 6,7 6,6 7,9 10,6 10,9 12,4 Wieś 2,0 2,2 1,9 2,0 2,1 2,8 2,7 2,9 4,2 4,3 5,1 18,2 21,5 18,1 19,0 15,7 13,8 17,1 34,1 24,8 21,0 13,9 3,3 5,5 5,2 5,5 5,1 5,0 5,1 12,8 10,7 9,1 4,8-12,7-16,4-13,4-14,4-10,8-7,1-10,5-26,2-14,2-10,1-1,5-1,3-3,3-3,3-3,5-3,0-2,2-2,4-9,9-6,3 4,8 0,3-9,9-20,6-19,9-32,0-41,2-48,7-43,1-61,3-62,1-48,9-42,6-4,1 0,9 3,2 14,1 27,4 39,4 30,2 25,2 41,6 34,1 41,4 Źródło: Rocznik Demograficzny, GUS, Warszawa 2008, s. 30-35;, str. 38-39; 2010, str. 38-39 Source: Demographic Yearbook, CSO, Warsaw 2008, p. 30-35;, p. 38-39; 2010, p. 38-39

98 Eugeniusz Z. Zdrojewski, Małgorzata Guzińska Tabela 2. Migracje wewnętrzne według kierunków na 1000 ludności Table 2. Internal migration according to the directions on the 1000 population Lata 2000 2001 2002 2003 2004 2005 2006 2007 2008 ogółem 11,2 10,2 9,6 10,5 11,3 11,3 11,1 12,4 13,4 10,6 10,6 Napływ Odpływ Saldo migracji do miast 10,2 9,3 8,8 9,6 10,1 9,8 9,9 11,0 11,3 9,2 9,0 na wieś 12,8 11,6 10,7 12,1 13,2 13,7 13,0 14,7 16,7 12,9 13,0 ogółem 11,2 10,2 9,6 10,5 11,3 11,3 11,1 12,4 13,4 10,6 10,6 z miast 10,1 9,5 9,1 10,4 11,3 11,6 11,3 12,5 13,4 10,8 10,8 ze wsi 13,0 11,3 10,3 10,9 11,1 10,9 10,8 12,3 13,5 10,3 10,2 ogółem miasta wieś 0,1-0,2-0,3-0,8-1,2-1,5-1,7 Źródło: Rocznik Demograficzny, GUS, Warszawa 2000, s. 341; 2001, s. 342; 2002, s. 316; 2003,s. 354; 2004, s. 418; 2005, s. 422; 2006, s. 428; 2007, s. 420; 2008, s. 434;, s. 406; 2010, str. 408 Source: Demographic Yearbook, CSO, Warsaw 2000, p. 341; 2001, p. 342; 2002, p. 316; 2003, p. 354; 2004, p. 418; 2005, p. 422; 2006, p. 428; 2007, p. 420; 2008, p. 434;, p. 406; 2010, p. 408-0,2 0,3 0,4 1,2 2,1 2,8 2,2 2,4 3,2 2,6 2,7 Migracje wewnętrzne Przez wiele lat wielkość migracji wewnętrznych malała, ale gwałtowne zahamowanie zaznaczyło się trzykrotnie: w okresie kryzysu gospodarczego i budownictwa mieszkaniowego zapoczątkowanego w końcu lat 70., w drugiej połowie lat 80. oraz na przełomie XX i XXI w. Spadek liczebności migracji został zahamowany dopiero w 2002 roku. Niemal jednocześnie nastąpiła zmiana głównego kierunku przemieszczeń. Bardziej szczegółowe analizy przestrzenne wykazują, że ruchy te są związane z przenoszeniem się lepiej sytuowanych rodzin z wielkomiejskich bloków mieszkalnych do własnych domów jednorodzinnych budowanych na atrakcyjnych obszarach wiejskich w pobliżu wielkich miast lub na obszarach sprzyjających rozwojowi turystyki. Szczegółowa analiza napływu, odpływu i sald międzywojewódzkich przepływów ludności wykazuje, że tylko kilka regionów uzyskuje rezultat dodatni (tab. 3). W roku były to kolejno województwa: lubelskie, mazowieckie, pomorskie, małopolskie i wielkopolskie. W roku były to: dolnośląskie, małopolskie, mazowieckie, pomorskie i wielkopolskie. Pozostałe województwa miały i nadal wykazują ubytki migracyjne ludności. Pewien wzrost intensywno-

Salda migracji jako 99 ści przemieszczeń terytorialnych znajduje odzwierciedlenie w poziomie obrotu migracyjnego. Jednakże zarówno po stronie napływu jak i odpływu odnotowano mniej niż 500 tys. zameldowań na pobyt stały bądź wymeldowań i przeniesienia się do innych miast lub gmin wiejskich. Analizując dane statystyczne zawarte w tabeli 3 zauważamy, iż najwięcej osób na pobyt stały przybywa do województw: mazowieckiego, śląskiego i wielkopolskiego, które należą do najludniejszych regionów w kraju. Relatywnie najmniej przybyszów rejestrowano w województwach opolskim, świętokrzyskim, podkarpackim i lubuskim. Analogiczny rozkład liczb stwierdzamy wśród ludności opuszczającej te województwa. Istotna różnica między nimi polega jednak na tym, że w jednych napływ przewyższa odpływ i w związku z tym uzyskują one salda dodatnie (mazowieckie, wielkopolskie), a w innych (np. w śląskim) stwierdzamy sytuację odwrotną, a więc salda ujemne. Niemal zrównoważone bilanse przemieszczeń (ludności napływowej i odpływowej) widzimy w województwach lubuskim i opolskim. W związku ze zmianą omówionych wyżej kierunków przepływów radykalnemu zmniejszeniu uległa liczba województw, w których miasta uzyskiwały dodatnie salda. W miasta w 8 województwach miały salda dodatnie, a w roku tylko jedno (mazowieckie tab. 3). W pozostałych regionach traciły one ludność na rzecz obszarów wiejskich. Odmiennie przedstawiała się sytuacja na obszarach wiejskich. Zmiany w kierunkach przepływów doprowadziły do tego, że wzrosła liczba województw w których migracje netto na wsi wykazywały wzrost w tym samym okresie z 7 do 13 województw. Tylko w trzech województwach, tj.: lubelskim, podlaskim i warmińsko-mazurskim, nadal notowano ubytek migracyjny. Zasadniczo utrwaliły się zasięgi wędrówek prowadzących do zmian stałego miejsca zamieszkania. Większość wędrujących przenosiła się przede wszystkim na niewielkie odległości, niejako po sąsiedzku. Przedstawiono ten proces na przykładzie województwa zachodniopomorskiego (tab. 4). Okazało się, że zarówno w jak i w roku najwięcej ludności na jego obszar przybyło z województw: pomorskiego, wielkopolskiego i lubuskiego, a stosunkowo najmniej z podlaskiego, opolskiego, podkarpackiego i świętokrzyskiego. Nieco odmiennie ukształtowały się zasięgi (odległości) odpływu ludności z województwa zachodniopomorskiego, co zwłaszcza należy odnieść do minimalnych liczb migrantów. W roku relatywnie najwięcej ludności wybyło do województw: wielkopolskiego, pomorskiego i lubuskiego, a najmniej do opolskiego, podlaskiego i świętokrzyskiego. W roku najwięcej dawnych mieszkańców zachodniopomorskiego przeniosło się do województw: pomorskiego, wielkopolskiego i lubuskiego, a najmniej do podlaskiego, opolskiego, podkarpackiego i świętokrzyskiego 3. 3 Rocznik Demograficzny, GUS, Warszawa 2010, s. 428.

100 Eugeniusz Z. Zdrojewski, Małgorzata Guzińska Tabela 3. Migracje wewnętrzne według województw Table 3. Internal migration by province Województwa Polska Dolnośląskie Kujawsko-pomorskie Lubelskie Lubuskie Łódzkie Małopolskie Mazowieckie Opolskie Podkarpackie Podlaskie Pomorskie Śląskie Świętokrzyskie Warmińsko-mazurskie Wielkopolskie Zachodniopomorskie Miasta Dolnośląskie Kujawsko-pomorskie Lubelskie Lubuskie Łódzkie Małopolskie Mazowieckie Opolskie Podkarpackie Podlaskie Pomorskie Śląskie Świętokrzyskie Warmińsko-mazurskie Wielkopolskie Zachodniopomorskie Wieś Dolnośląskie Kujawsko-pomorskie Lubelskie Lubuskie Łódzkie Małopolskie Mazowieckie Opolskie Podkarpackie Podlaskie Pomorskie Śląskie Świętokrzyskie Warmińsko-mazurskie Wielkopolskie Napływ Odpływ Saldo 432434 403837 432434 403837 33464 33453 33747 32322-283 1131 25107 22681 25351 23996-244 -1315 36742 20067 29776 24304 +6966-4237 12929 12602 13188 13052-259 -450 24538 21567 25752 22939-1214 -1372 32084 30738 30140 27095 +1944 3643 61496 63937 54769 52466 +6727 11471 12010 10128 12032 10744-22 -616 21160 17616 22688 19602-1528 -1986 15336 10973 16418 12625-1082 -1652 27806 29509 25686 26927 +2120 2582 47174 42458 47567 45621-393 -3163 13896 10718 16191 12902-2295 -2184 18058 15491 20056 18205-1998 -2714 39029 42023 37237 40171 +1792 1852 21405 19876 21838 20866-433 -990 241454 209663 238662 250736 2792-41073 19957 18323 21662 22139-1705 -3816 13686 10246 12310 13827 +1376-3581 12192 8269 11902 11734 +290-3465 7346 6551 7548 7997-202 -1446 13031 10387 13293 14232-262 -3845 14136 13936 15279 15224-1143 -1288 37065 38090 30410 33735 +6655 4355 5600 4463 6223 6038-623 -1575 8280 6707 9328 9430-1048 -2723 9190 5814 7480 7151 +1710-1337 17782 16212 16692 18099 +1090-1887 34075 29033 37827 37156-3752 -8123 5639 4053 6817 6674-1178 -2621 10152 7997 9927 10264 +225-2267 20306 18639 18953 23865 +1353-5226 13017 10943 13013 13171 +4-2228 190980 194174 193772 153101-2792 41073 13507 15130 12085 10183 +1422 4947 11421 12435 13041 10169-1620 2266 14550 11798 17874 12570-3324 -772 5583 6051 5640 5055-57 996 11507 11180 12459 8707-952 2473 17948 16802 14861 11871 +3087 4931 24431 25847 24359 18731 +72 7116 6410 5665 5809 4706 +601 959 12880 10909 13360 10172-480 737 6346 5159 8938 5474-2592 -315 10024 13297 8994 8828 +1030 4469 13099 13425 9740 8465 +3359 4960 8257 6665 9374 6228-1117 437 7906 7494 10129 7941-2223 -447 18723 23384 18284 16306 +439 7078 Zachodniopomorskie 8388 8933 8825 7695-437 Źródło: Rocznik Demograficzny, GUS, Warszawa 2000, s. XLX-XLIII; 2010, s. 38-39 Source: Demographic Yearbook, CSO, Warsaw 2000, p. XLX-XLIII, 2010, p. 38-39 1238

Salda migracji jako 101 Z danych w tabeli 4 wynika ponadto, że zarówno w, jak i później zdecydowanie najwięcej ludności przybyło na obszar województwa zachodniopomorskiego z innych gmin i miast tego samego regionu. Oznacza to, że większość mieszkańców zmieniając wcześniejsze miejsca zamieszkania, przenosi się do innych gmin tego samego województwa, co określamy mianem migracji wewnątrzwojewódzkich. Tabela 4. Migracje wewnętrzne według poprzedniego i obecnego województwa zamieszkania Table 4. Internal migration in the previous and current province of residence Najwięcej przybyło z woj. Najmniej przybyło z woj. Województwo obecnego zamieszkania Zachodniopomorskie zachodniopomorskie 15226 19876 pomorskie 998 741 Źródło: Rocznik Demograficzny, GUS, Warszawa 2000, s. 342-343; ibidem, 2010, s. 410 Source: Demographic Yearbook, CSO, Warsaw 2000, p. 342-343; ibid, 2010, p. 410 Analizując ten typ ruchu wędrówkowego ludności według czterech podstawowych kierunków, dostrzegamy już wcześniej zauważoną prawidłowość (tab. 5). W obu uwzględnionych w niej latach w skali całego kraju, relatywnie najwięcej ludności przenosi się z miast na wieś, drugie miejsce w roku zajęły przemieszczenia z miast do miast (wcześniej tę pozycję zajmowały przeprowadzki ze wsi do miast). Na trzecim miejscu ostatnio znajdują się przeniesienia ze wsi do miast, a najmniej uczęszczanym kierunkiem są migracje definitywne ze wsi na teren wsi innych gmin. Taka kolejność kierunków nie ma charakteru powszechnego, a właściwie typowa jest tylko dla kilku województw (np. dolnośląskie). W większości województw nadal dominuje kierunek przemieszczeń ze wsi do miast, w innych z miast do miast (śląskie). W kilku województwach wcale nie przemieszczenia ze wsi do wsi są najmniej uczęszczane, lecz z miast do innych miast np. w kujawsko-pomorskim, małopolskim, opolskim, podkarpackim, świętokrzyskim. Jeszcze inny układ terytorialnych wędrówek obserwujemy w województwie zachodniopomorskim, w którym drugą pozycję zajmują wędrówki ze wsi do wielkopolskie 876 698 lubuskie 666 494 podlaskie 88 63 opolskie 102 65 podkarpackie 125 105 świętokrzyskie 128 77

102 Eugeniusz Z. Zdrojewski, Małgorzata Guzińska miast; podobnie jest w kujawsko-pomorskim, lubelskim, lubuskim, łódzkim, opolskim, wielkopolskim. Na skutek tak urozmaiconych konfiguracji, pewnemu zróżnicowaniu ulegają migracje netto. Zmiany znaków sald są wyłącznie jednokierunkowe, tzn. z dodatnich na ujemne. W żadnym województwie nie utrzymało się saldo dodatnie w miastach. Tam, gdzie wcześniej (tzn. w roku) salda migracji wewnątrzwojewódzkich były już ujemne, w okresie do roku uległy powiększeniu, jak np. w województwach: dolnośląskim, małopolskim, opolskim, podkarpackim, pomorskim, śląskim i wielkopolskim. Jest rzeczą charakterystyczną, że w ani jednym województwie nie nastąpiło zjawisko odwrotne, tzn. zmiana ujemnego znaku salda na dodatni. Pełna ocena zjawiska migracji jest bardzo utrudniona, ponieważ oficjalna statystyka nie jest w stanie zarejestrować wszystkie przemieszczenia ludności wewnątrz kraju i w wymianie międzynarodowej. W tej sytuacji warto posłużyć się uśrednionymi danymi dla dłuższego okresu, które zapewniają bardziej wiarygodny obraz przestrzennego zróżnicowania. Takie obliczenia dla 5-lecia 2002-2006 wykonał A. Gałązka, które niżej skrótowo zaprezentowano 4. Podsumowując ten rozdział warto przytoczyć województwa o największym i najmniejszym napływie oraz odpływie w przeliczeniu na 1000 ludności. Wartości tego współczynnika wskazują, iż zróżnicowanie poziomu migracji w skali województw jest znaczne. W okresie 2002-2006 średniorocznie najmniejszy napływ ludności (poniżej 10 osób) odnotowano w województwach świętokrzyskim (9,92) i podkarpackim (9,93). Niewiele wyższe wartości tego miernika stwierdzono w województwach: śląskim (10,01), małopolskim (10,46) i opolskim (10,69). Najintensywniejszy napływ w tym samym okresie występował w województwie mazowieckim (19,75 osób), przy średniej krajowej wynoszącej 13,63. Rezultat przekraczający średnią krajową osiągnęły ponadto województwa: wielkopolskie (15,90), dolnośląskie (15,66), pomorskie (15,48), łódzkie (14,46), lubuskie (14,37) i zachodniopomorskie (13,66 osób). Z kolei województwa o względnie najniższym poziomie odpływu w przeliczeniu na 1000 ludności to: małopolskie (9,45), śląskie (10,79), podkarpackie (10,84) i opolskie (11,49), podczas gdy średnia krajowa wynosiła 13,63 osób. Stosunkowo najintensywniejszy odpływ w ramach migracji wewnętrznych odnotowano w województwach: mazowieckim (16,60), dolnośląskim (15,52), warmińsko-mazurskim (15,35), wielkopolskim (15,18), łódzkim (15,15), lubu- 4 Gałązka A., Przestrzenne zróżnicowanie procesów migracyjnych, Sytuacja demograficzna Polski, RRL, Warszawa, 2007, s. 166-169.

Salda migracji jako 103 skim (14,89) i zachodniopomorskim (14,45). W pozostałych regionach wartość tego miernika wahała się od 12,11 w świętokrzyskim do 14,42 w pomorskim. Tabela 5. Migracje wewnątrzwojewódzkie według kierunków i województw Table 5. Migration within the province according to the directions and regions Kierunki migracji Województwa i lata Ogółem ze wsi do miast z miast na wieś z miast do miast ze wsi na wieś Saldo migracji wewnątrz województw w miastach Polska Dolnośląskie Kujawsko-pomorskie Lubelskie Lubuskie Łódzkie Małopolskie Mazowieckie Opolskie Podkarpackie Podlaskie Pomorskie Śląskie Świętokrzyskie Warmińsko-mazurskie Wielkopolskie Zachodniopomorskie 320037 308165 25053 25678 18839 18144 21992 16662 8705 9332 18299 16695 23091 21705 43738 43544 8323 7334 16912 14396 12401 8864 19795 22134 34525 34532 10025 7953 13046 11895 30067 33933 15226 15364 85983 70813 6403 5761 6180 4893 6910 4643 2850 2686 5284 3841 5114 4625 11531 9602 2386 1952 4567 3645 5162 2836 4222 4117 4975 4286 2894 1960 4641 3778 8219 7823 4545 4365 87672 112986 7637 10491 5231 7648 5208 5661 2792 3801 5107 6665 7798 8516 11284 14985 2676 2827 4704 4849 3105 3035 5014 8294 8106 9249 2877 3016 3415 4229 8381 14059 4337 5661 79120 73268 7489 6740 3148 2442 2772 1797 1740 1675 3756 3415 3350 3425 12386 12582 1178 965 1599 1541 2099 1714 7410 6459 18418 18341 1006 820 2385 1973 6284 5895 4100 3484 67262 51098 3524 2686 4280 3161 7102 4561 1323 1170 4152 2774 6729 5139 8537 6375 2083 1590 6042 4361 2035 1279 3149 3264 3026 2656 3248 2157 2605 1915 7183 6156 2244 1854 Źródło: Rocznik Demograficzny, GUS, Warszawa 2000, s. 350; 2010, s. 419 Source: Demographic Yearbook, CSO, Warsaw 2000, p. 350, 2010, p. 419-1689 -42173-1234 -4730 +949-2755 +1702-1018 +58-1115 +177-2824 -2584-3891 +247-5383 -290-875 -137-1204 +2057-199 -792-4177 -3131-4963 +17-1056 +1226-451 -162-6236 +208-1296

104 Eugeniusz Z. Zdrojewski, Małgorzata Guzińska Porównując intensywność napływu i odpływu ludności w skali regionalnej zauważa się, iż w większości województwa relatywnie szybciej rozwijające się pod względem gospodarczym mają największy udział w ruchu ludności. Z kolei województwa rozwijające się stosunkowo słabiej partycypują w większości przypadków w mniejszym stopniu w mobilności przestrzennej ludności. Porównując nasilenie rejestrowanego napływu i odpływu z lat 2005-2006 ze średnimi dla 5-lecia 2002 do 2006, stwierdza się postępującą intensyfikację tego zjawiska. Można to tłumaczyć utrwaleniem się nowowytworzonych struktur społeczno-gospodarczych i przestrzennych. Oznacza to, iż znacząca część nieformalnym migrantów osiąga stabilizację życiową i stopniowo w sposób definitywny zmienia miejsce swego zamieszkania, dostosowując je do miejsca pracy. Migracje zagraniczne Na ostateczny bilans mobilności przestrzennej, a także na zmiany w rozmieszczeniu i strukturach ludności, istotny wpływ wywierają migracje zagraniczne. Polska od wielu już lat wykazuje salda ujemne, co oznacza, iż rozmiary emigracji przewyższają imigrację. Analiza rozmiarów rejestrowanych migracji zagranicznych w Polsce ma dość ograniczoną wartość poznawczą. Uwagę tę, należy odnieść w szczególności do trzech lat (2004-2006), kiedy to obywatele polscy uzyskali dostęp do rynków pracy na terenie wielu państw Unii Europejskiej. Z obserwacji ruchu transgranicznego wynika, że wiele wyjazdów Polaków do pracy poza granice kraju, niekiedy na dłuższy czas, nie jest nawet rejestrowanymi migracjami czasowymi. Zastrzeżenia te potwierdzają wyniki ostatniego spisu powszechnego oraz nowsze szacunki. Podczas spisu ludności z 2002 roku ustalono, że w maju tegoż roku powyżej 2 miesięcy przebywało za granicą 786,1 tys. obywateli polskich 5. Aktualnie według różnych szacunków w krajach Unii Europejskiej pracuje około 2 mln Polaków 6. Dostępne dane statystyczne o migracjach zagranicznych zestawiono w tabelach 6 i 7. Obserwacja migracji zagranicznych dostarcza m.in. informacji o atrakcyjności pewnych obszarów w Polsce jako docelowych dla migrantów. Ponadto informuje ona o obszarach na terenie kraju, w których mieszkańcy mają specyficzne powiązania zagraniczne ułatwiające im emigrację, czyli na rejestrowany stały pobyt za granicą. Imigracja zagraniczna na pobyt stały przez 5 Zdrojewski E. Z., Przemiany ludnościowe w województwach nadmorskich Polski, Roczniki Socjologii Morskiej, t. XVI, Gdańsk 2004, s. 66. 6 Gawryszewski A., Zmiany w rozmieszczeniu, ruchu naturalnym, migracjach i strukturze ludności Polski, 1918-2005, Przegląd Geograficzny, 2007, z. 3-4, s. 481.

Salda migracji jako 105 dziesięciolecia (od 1963 do 1990 r.) utrzymywała się na względnie stabilnym i niskim poziomie od 0,9 tys. do 2,6 tys. osób rocznie. Znaczący, bo prawie dwukrotny wzrost do (5,0 tys.) odnotowano dopiero w 1991 roku. Odtąd oscyluje on w granicach 5,9 tys. - 9,5 tys., a w 2006 roku osiągnął prawie 11 tys. osób. Ostatni raz w przemieszczeniach międzypaństwowych Polska uzyskała dodatnie saldo (+6,2 tys. osób) w 1959 roku, kiedy to liczba imigrantów przewyższyła zbiorowość emigrantów. Odtąd stale już mamy do czynienia z sytuacją odwrotną. Przy czym w całym tym okresie najniższy poziom emigracji (9,6 tys.) zanotowano w 1975 roku, a najwyższy (47,0 tys.) w 2006 roku. Wielokrotnie więc emigracja przewyższała imigrację 10-krotnie, a nawet 20-krotnie (w 1987 r.). Taki układ przemieszczeń międzynarodowych przynosi oczywiście ubytki migracyjne ludności Polski. Ta sama prawidłowość dotyczy wszystkich województw. W roku tylko jedno województwo (mazowieckie) miało niewielkie saldo dodatnie. Jednakże do r. nastąpiła istotna poprawa i 8 województw miało salda dodatnie. Największe rozmiary imigracji (przekraczające 1000 osób) widzimy ostatnio w województwach: śląskim, małopolskim, dolnośląskim, mazowieckim, pomorskim, podkarpackim i opolskim, najmniejsze w świętokrzyskim i podlaskim. Wyjazdy na stałe do innych państw charakteryzują znacznie większe liczby, a ogólna liczebność emigrantów w 2006 r. wyniosła prawie 47 tys. osób. Skrajne wielkości stwierdzono w województwach świętokrzyskim (904 osoby) i śląskim (aż 9865 osób). Salda, w pozostałych województwach stanowiące różnicę między imigracją a emigracją wahają się między 474 osoby (zachodniopomorskie), a 8521 osób (śląskie). Wielkości te świadczą więc o wspomnianych wyżej: atrakcyjności i specyficznych rodzinnych powiązaniach. W miastach imigracja wykazuje rozpiętość od 150 osób w Świętokrzyskiem do ponad 1000 osób w Mazowieckiem (1190) i Śląskiem (1031), a emigracja od 659 w świętokrzyskim do 7993 osób w województwie śląskim. Na skutek takiego rozkładu imigracji i emigracji, migracje netto wykazują zróżnicowanie regionalne od 494 osób w zachodniopomorskim do 6962 osób w śląskim. Na obszarach wiejskich skala zróżnicowania była znacznie mniejsza. Rozmiary imigracji wahają się między 61 w województwie kujawsko-pomorskim a 436 osobami w Opolskiem. Emigracja w 2006 roku najniższe rozmiary (83 osoby) wykazała w zachodniopomorskim, zaś najwyższe (2519) w województwie opolskim. Jeszcze w roku 8 województw uzyskało salda dodatnie, a w 2006 roku tylko obszary wiejskie województwa zachodniopomorskiego wykazały +20 osób, natomiast wszystkie pozostałe miały wyniki ujemne, od 86 osób w Podlaskiem do 2083 w Opolskiem.

106 Eugeniusz Z. Zdrojewski, Małgorzata Guzińska Tabela 6. Migracje zagraniczne według województw Table 6. International migration by province Województwa Imigracja Emigracja Saldo Polska Dolnośląskie Kujawsko-pomorskie Lubelskie Lubuskie Łódzkie Małopolskie Mazowieckie Opolskie Podkarpackie Podlaskie Pomorskie Śląskie Świętokrzyskie Warmińsko-mazurskie Wielkopolskie Zachodniopomorskie Miasta Dolnośląskie Kujawsko-pomorskie Lubelskie Lubuskie Łódzkie Małopolskie Mazowieckie Opolskie Podkarpackie Podlaskie Pomorskie Śląskie Świętokrzyskie Warmińsko-mazurskie Wielkopolskie Zachodniopomorskie Wieś Dolnośląskie Kujawsko-pomorskie Lubelskie Lubuskie Łódzkie Małopolskie Mazowieckie Opolskie Podkarpackie Podlaskie Pomorskie Śląskie Świętokrzyskie Warmińsko-mazurskie Wielkopolskie Zachodniopomorskie 7525 756 244 155 277 283 831 1069 581 476 212 743 932 139 292 250 285 5511 598 174 83 199 246 550 944 225 275 153 598 734 97 210 198 227 2014 158 70 72 78 37 281 125 356 201 59 145 198 42 82 52 58 17424 1940 663 576 561 576 2076 1453 1010 1151 400 1453 2715 391 674 899 886 12378 1568 506 301 400 438 1159 1175 460 606 307 1194 2196 233 460 646 729 5046 372 157 275 161 138 917 278 550 545 93 259 519 158 214 253 157 21536 1946 821 240 424 393 1115 756 2742 527 304 1735 8702 222 644 314 651 18174 1799 729 210 360 385 872 715 1406 375 268 1566 8007 178 495 235 574 3362 147 92 30 64 8 243 41 1336 152 36 169 695 44 149 79 77 18620 2164 745 492 584 468 1311 636 2117 1040 469 1253 4349 326 744 1183 739 13866 1751 640 321 429 389 915 536 913 656 417 1005 3526 269 527 972 600 4754 413 105 171 155 79 396 100 1204 384 52 248 823 57 217 211 139-14011 -1190-577 -85-147 -110-284 +313-2161 -51-92 -992-7770 -83-352 -64-366 -12663-1201 -555-127 -161-139 -322 +229-1181 -100-115 -968-7273 -81-285 -37-347 -1348 +11-22 +42 +14 +29 +38 +84-980 +49 +23-24 -497-2 -67-27 -19-1196 -224-82 84-23 108 765 817-1107 111-69 200-1634 65-70 -284 147-1488 -183-134 -20-29 49 244 639-453 -50-110 189-1330 -36-67 -326 129 292-41 52 104 6 59 521 178-654 161 41 11-304 101-3 42 18 Źródło: Rocznik Demograficzny, GUS, Warszawa 2000, s. XLII; ibidem, 2010, s. 38-39 Source: Demographic Yearbook, CSO, Warsaw 2000, p. XLII, ibid, 2010, p. 38-39

Salda migracji jako 107 Bardziej wiarygodne i łatwiej porównywalne są uśrednione wielkości poziomu nasilenia migracji zagranicznych w dłuższych okresach, które dla województw ogółem wykonał cytowany wyżej A. Gałązka. Na podkreślenie zasługuje to, że w latach 2002-2006 poziom napływu i odpływu był kilkadziesiąt razy mniejszy aniżeli w przypadku migracji wewnętrznych. Otóż relatywnie najwyższe rozmiary imigracji w tym okresie w przeliczeniu na 1000 ludności wykazały województwa: opolskie (0,75), lubuskie (0,34), małopolskie (0,33) i podkarpackie (0,30), przy średniej krajowej wynoszącej 0,23. Minimalne wartości tego miernika zauważamy w województwach łódzkim i wielkopolskim (po 0,10) oraz w lubelskim i świętokrzyskim (po 0,11). Dwa województwa (śląskie i warmińsko-mazurskie) uzyskały po 0,23, a więc wynik równy średniej krajowej, a zachodniopomorskie bardzo zbliżone do tej wartości (0,22 ). Najwyższe rozmiary imigracji wykazały województwa przygraniczne. We wszystkich regionach (z wyjątkiem opolskiego, które stanowiło ewenement) przybysze z zagranicy stanowili znikome odsetki w stosunku do ogólnych liczb ludności. Wyższy poziom charakteryzował emigrację. Najwyższe wartości tego miernika występowały w województwach zachodnich i północnych, tj. w pomorskim (0,93), warmińsko-mazurskim (0,91) i dolnośląskim (0,82), lecz ewenementem w tej grupie są opolskie (4,01) i śląskie (1,67). Średnia krajowa w 2006 roku wynosiła 0,7. Najniższy poziom nasilenia emigracji miał miejsce w tzw. województwach środkowych kraju, tj. w: mazowieckim (0,15), łódzkim (0,23) i świętokrzyskim (0,23), a ponadto w lubelskim (0,24). Niewiele wyższą wartość wskaźnika wykazuje województwo wielkopolskie (0,43 ). Interesujące nas zachodniopomorskie uzyskało 0,46. Podobnie jak w przypadku migracji wewnętrznych, również w poziomie nasilenia rejestrowanych migracji zagranicznych obserwuje się intensyfikację tego procesu, zwłaszcza po stronie emigracji. Obszarami o wyraźnie zaznaczającym się charakterze emigracyjnym w 2006 roku stały się nie tylko regiony przygraniczne, lecz również województwa położone w centrum kraju. Najprawdopodobniej świadczy to o postępującej stabilizacji części emigrantów zagranicą, co definitywnie prowadzi do zmiany starego miejsca zamieszkania. Do końca r. przestrzenny obraz migracji zagranicznych uległ dość istotnym zmianom. Z danych tabeli 6 wynika, że dodatnie salda uzyskało aż 8 województw. Również miasta pięciu województw (łódzkie, małopolskie, mazowieckie, pomorskie i zachodniopomorskie) uzyskały salda dodatnie. Równocześnie na obszarach wiejskich kilku województw (dolnośląskie, opolskie, śląskie i warmińsko-mazurskie) odnotowano salda ujemne.

108 Eugeniusz Z. Zdrojewski, Małgorzata Guzińska Analizie poddano też podstawowe kierunki migracji zagranicznych (tab. 7). Imigranci (w r.), to przede wszystkim wcześniejsi mieszkańcy krajów europejskich, głównie Niemiec i Wielkiej Brytanii. Na trzecim miejscu znalazła się Ukraina, skąd na stałe przybyło 609 osób, na czwartym Holandia (518), na piątym Włochy (485 osób). Wśród przybyszów z pozostałych kontynentów są głównie imigranci ze Stanów Zjednoczonych (1823) i z Kanady (364 osób), z Australii (168 osób). Warto zauważyć, że imigracja z Wielkiej Brytanii przewyższyła liczbę przybyszów ze Stanów Zjednoczonych. Główny strumień emigracji prowadzi również do krajów europejskich (zwłaszcza do Niemiec i Wielkiej Brytanii), oraz do Ameryki Północnej i Środkowej, w tym przede wszystkim do Stanów Zjednoczonych (1961 osób w r.) i Kanady (571 osób). O wyborze Niemiec i Stanów Zjednoczonych decydowały przede wszystkim powiązania rodzinne. Wielka Brytania zachęciła imigrantów z Polski otwarciem rynku pracy po przyjęciu Polski do Unii Europejskiej. Godzi się podkreślić, że w 2006 roku Niemcy jako dotychczas główny kraj docelowy polskich emigrantów, utraciły dominującą pozycję na rzecz Wielkiej Brytanii. Zresztą warto tu zaznaczyć (co podkreślają niektórzy autorzy), iż rok 2006 był zdecydowanie odmienny od wielu wcześniejszych i późniejszych lat 7. W statystykach odnotowano najwyższą od 1959 roku imigrację i najwyższą od 1958 roku emigrację (sięgającą prawie 47 tys. osób). Ciekawostką jest również to, że właśnie w 2006 roku na czwartą pozycję (po Wielkiej Brytanii, Niemczech i Stanach Zjednoczonych) wysunęła się Irlandia (2307), wyprzedzając Kanadę, która dotychczas była jednym z tradycyjnych kierunków polskich emigrantów. Te cztery kraje, tj. Wielka Brytania, Niemcy, Stany Zjednoczone i Irlandia, przyjęły w 2006 roku ponad 83% polskich emigrantów. Spośród pozostałych krajów, które przyjęły na stałe emigrantów z Polski można wymienić: Niderlandy (925 osób), Włochy (891), Austrię (853), Hiszpanię (625), Szwecję (595), Francję (579), Australię (369) i Belgię (307 osób). 7 Sakson B., Migracje zagraniczne, Sytuacja demograficzna Polski, Raport 2006-2007, RRL, Warszawa 2007, s. 130.

Salda migracji jako 109 Tabela 7. Migracje zagraniczne ludności w Polsce na pobyt stały według kontynentów Table 7. International migration in Poland for permanent residence by continent Wyszczególnienie 2000 2001 2002 2003 2004 2005 2006 2007 2008 Imigracja Ogółem Europa W tym UE (15 krajów) W tym: Niemcy Wielka Brytania W tym UE (27 krajów) 1 Azja Afryka Ameryka Pn. Środk. Ameryka Południowa Oceania Nieustalony Kraj Ogółem Europa W tym UE (15 krajów) W tym: Niemcy Wielka Brytania W tym UE (27 krajów) 1 Azja Afryka Ameryka Pn. Środk. Ameryka Południowa Oceania Nieustalony Kraj 7331 4737 3845 2494 256 732 120 1530 46 162 4 26999 22914 22636 20472 189 43 38 3798 12 193 1 1 Dla lat 2004-2006 - 25 krajów 6625 4509 3448 2177 246 509 99 1304 48 111 45 23368 19476 19192 16900 208 35 48 3539 19 250 1 6587 4413 3575 2335 208 548 44 1372 31 105 74 24532 20485 20196 17806 254 40 39 3699 9 204 56 7048 4498 3503 2261 261 703 114 1581 41 110 1 Emigracja 20813 17294 17055 15013 282 26 17 3276 13 179 8 9495 6536 4261 2697 313 4451 893 164 1703 56 140 3 18877 15547 15292 12646 543 15354 39 21 3074 7 184 5 9364 6906 4710 2823 468 4892 572 100 1607 42 134 3 22242 18416 18047 12317 3072 18128 46 46 3460 18 244 12 10802 8270 6415 3227 1592 6531 388 125 1829 38 149 3 46936 41221 40446 14950 17996 40622 115 94 5067 20 413 6 14995 12040 10463 3913 3913 10594 379 121 2245 28 173 9 35480 31163 30229 13771 9165 30465 76 41 3912 16 264 8 Źródło: Rocznik Demograficzny, GUS, Warszawa 2007, s. 447; 2010, str. 435 Source: Demographic Yearbook, CSO, Warsaw 2007, p. 447, 2010, p. 435 15275 12324 10692 3174 4365 10840 360 117 2259 38 176 1 30140 25710 24706 11884 6565 24951 74 58 4010 23 261 4 17424 14369 12751 3175 5408 12954 485 153 2210 28 176 3 18620 15726 15137 7769 3502 15259 61 36 2539 12 244 2 Ogólne salda migracji Na ogólne zmiany stanu i gęstości zaludnienia danego terytorium oraz zróżnicowania się struktur ludności, istotny wpływ wywierają migracje wewnętrzne i zagraniczne rozpatrywane łącznie. Podstawowe znacznie mają tu migracje netto, czyli salda ogólne (łączne). Wymowa liczb zawartych w tabeli 8 jest jednoznaczna. Polska na skutek migracji zagranicznych tylko w latach -2006 utraciła łącznie ponad 470 tys. ludności. Na przemieszczeniach międzypaństwowych zyskały jedynie województwa: mazowieckie (97,2 tys.), małopolskie (20,6 tys.), wielkopolskie (14,9 tys.) i pomorskie (6,1 tys.). Wszystkie pozostałe województwa wykazały ujemne salda migracyjne. Stosunkowo najniższe ubytki migracyjne poniosły województwa lubuskie (-6,3 tys.) i zachodniopomorskie (-10,3 tys. osób). Na-

110 Eugeniusz Z. Zdrojewski, Małgorzata Guzińska tomiast relatywnie największe straty w stanie zaludnienia wykazują województwa: śląskie (-79,2 tys.), lubelskie (-34,4 tys.) i opolskie (-26,5 tys. osób). Duże zróżnicowanie ogólnych sald migracyjnych obserwujemy również uwzględniając podział na miasto i wieś. W przypadku miast migracje netto ze znakiem dodatnim widzimy tylko w województwie mazowieckim. Ten region w wyniku terytorialnej mobilności uzyskał +64,8 tys. ludności. Miasta pozostałych województw utraciły na skutek ruchu wędrówkowego od -3,4 tys. w województwie podlaskim i -10,5 tys. w warmińsko-mazurskim, aż do -100,8 tys. w województwie śląskim. Te 100 tys. to, jedno duże miasto. Miasta niektórych województw początkowo uzyskiwały salda dodatnie (kujawsko-pomorskie, lubelskie, podlaskie, pomorskie, wielkopolskie), lecz późniejsze ubytki były tak duże, że ostatecznie sumaryczne migracje netto wykazały znak ujemny. Obszary wiejskie łącznie w kraju uzyskały bilans dodatni. Przyrost migracyjny we wszystkich latach badanego okresu notowano w takich województwach jak: dolnośląskie, małopolskie, mazowieckie, pomorskie, śląskie i wielkopolskie. Zdecydowanie emigracyjny charakter miały obszary wiejskie w województwach: opolskim, podlaskim i warmińsko-mazurskim. Ekstremalne wielkości salda na wsi stwierdzamy w województwach: małopolskim (30,2 tys.) i warmińsko-mazurskim (-12,9 tys. osób). Ze względu na zróżnicowany poziom zaludnienia poszczególnych województw porównywanie liczb bezwzględnych nie daje właściwego poglądu na rolę migracji w przyroście rzeczywistym ludności. Cytowany już A. Gałązka obliczył też ogólne średnioroczne salda migracji dla 5-lecia 2002-2006 w przeliczeniu na 1000 ludności. To bardzo przydatne ustalenia, które tu warto wykorzystać. Wynika z nich, że najwyższe saldo dodatnie w tym okresie uzyskało województwo mazowieckie (2,84 ). Poza tym dodatni wynik uzyskały jeszcze tylko dwa województwa: małopolskie (0,50) i wielkopolskie (0,52). Są to regiony posiadające na swoim obszarze najdynamiczniej rozwijające się aglomeracje miejskie. Ośrodki tych regionów spełniają funkcje metropolitalne. One sprzyjają napływowi ludności. Wszystkie pozostałe województwa wykazały ujemne salda łączne, przy średniej krajowej wynoszącej 5. Rekordowo wysoki ubytek migracyjny charakteryzuje województwo opolskie (-6,35). Wysokie współczynniki, bo przekraczające 2 lub 3 osoby na każdy 1000 ludności cechuje też województwa: śląskie (-3,15), warmińsko-mazurskie (-2,63), lubelskie (- 2,23) i świętokrzyskie (-2,04). Więcej niż minus jeden promil wykazały następujące województwa: podlaskie (- 1,83), podkarpackie (6), kujawsko-pomorskie (-1,11), zachodniopomorskie (-1,11) i dolnośląskie (-1,05), a w trzech dostrzegamy salda poniżej -1; są to lubuskie (6), łódzkie (3) i pomorskie (-0,01).

Salda migracji jako 111 Tabela 8. Ogólne salda migracji według województw Table 8. General net migration by province Województwa Ogólne salda migracji na 1000 ludności a 2000 2001 2002 2003 2004 2005 2006 2007 2008 Polska Dolnośląskie Kujawsko-pomorskie Lubelskie Lubuskie Łódzkie Małopolskie Mazowieckie Opolskie Podkarpackie Podlaskie Pomorskie Śląskie Świętokrzyskie Warmińsko-mazurskie Wielkopolskie Zachodniopomorskie 0,5 1,4-2,0-0,8 0,5-1,7-1,6 0,5-1,0-0,6 0,6 1,8-3,4-1,3 0,2-2,5-1,6-1,7 0,4-0,3-1,7-1,0-0,6 0,8 2,0-3,5-1,1-1,2 0,4-1,9 0,7-0,6-1,0-0,6 1,0 2,4-4,3-1,5 0,3-1,9 0,6-0,8-0,8-0,6 1,1 2,7-4,0-1,2-1,6 0,5-2,0-1,9-1,5 0,6-0,2-2,0-0,6 1,0 2,8-3,2-1,0 0,9 0,7-0,8-0,3-0,6-1,0-2,2-0,6 1,0 2,9-3,0-1,1-1,6 0,5-1,9-1,7-2,2 0,7-1,0-1,3-1,7-3,0-1,6-1,1 0,4 3,0-4,6-1,9-2,4-2,6-2,7-3,5 0,2-1,1-1,1-2,6-1,2-0,8 0,8 2,9-3,9-1,5 0,6-2,3-2,7 0,6-1,0-0,8-2,0 2,2-3,2-1,1 0,6-1,5-2,2 0,3-0,8-0,0 0,3-1,9 1,3 2,4-1,7 1,3-1,0-1,7-1,9 0,5 Miasta Dolnośląskie Kujawsko-pomorskie Lubelskie Lubuskie Łódzkie Małopolskie Mazowieckie Opolskie Podkarpackie Podlaskie Pomorskie Śląskie Świętokrzyskie Warmińsko-mazurskie Wielkopolskie Zachodniopomorskie 0,6 0,2-0,2 2,1-3,2-1,3 2,3 0,1-2,9-0,1 0,7-0,3-1,5-0,6-1,3 2,2-3,9-1,9 0,9-3,7-2,4 0,1-1,1-1,7-1,9-0,8 0,2 2,5-4,5-2,8 0,6-0,1-3,1-2,8 0,1-1,1-2,0-2,6-2,2-1,3 2,6-5,9-3,6-0,3-0,8-3,2-4,4-1,7-2,5-2,5-3,5-1,9-1,7-1,0 2,6-5,8-4,3-3,4-5,1-2,3-2,5-3,5-4,5-2,9-2,4-1,1 2,3-4,9-4,2-2,0-1,6-3,3-5,6-2,3-2,9-3,5-4,6-2,5-2,3-0,6 2,8-4,6-4,0-2,2-1,3-3,2-4,8-2,4-2,0-2,2-2,6-3,4-4,5-5,5-3,2-2,9 2,7-6,3-4,5-2,7-2,7-4,1-6,0-3,7-2,7-2,2-2,7-3,3-4,0-5,5-3,3-3,1 1,9-6,2-3,4-2,8-2,7-3,9-5,7-3,0-3,2-2,3-2,4-3,0-4,0-2,3-2,6-1,5 1,5-4,8-3,2-2,4-3,0-4,4-2,4-3,1-2,0-3,0-3,5-2,3-2,3 1,5-3,8-3,2-2,0-1,2-2,6-4,6-2,8-2,9 a-zameldowanej na pobyt stały Źródło: Rocznik Demograficzny, GUS, Warszawa 2000, str. XLII XLIII; 2002, str. XLII- XLIII; 2002, str. XLII-XLIII; 2003, str. XXXVI-XXXVII; 2004, str. 36-37; 2005, str. 38-39; 2006, str. 38-39; 2007, str. 38-39; 2008, str. 38-39;, str. 38-39; 2010, str. 38-39 Source: Demographic Yearbook, CSO, Warsaw 2000, p. XLII-XLIII, 2002, p. XLII-XLIII, 2002, p. XLII-XLIII, 2003, p. XXXVI-XXXVII, 2004, p. 36-37, 2005, p. 1938-1939, 2006, p. 38-39, 2007, p. 38-39, 2008, p. 38-39,, p. 38-39, 2010, p. 38-39

112 Eugeniusz Z. Zdrojewski, Małgorzata Guzińska cd. Tabela 8. Ogólne salda migracji według województw Table 8. General net migration by province Województwa Wieś Dolnośląskie Kujawsko-pomorskie Lubelskie Lubuskie Łódzkie Małopolskie Mazowieckie Opolskie Podkarpackie Podlaskie Pomorskie Śląskie Świętokrzyskie Warmińsko-mazurskie Wielkopolskie Zachodniopomorskie Ogólne salda migracji na 1000 ludności a 2000 2001 2002 2003 2004 2005 2006 2007 2008-0,3 1,7-2,0-2,7-0,1-1,0-1,9 0,1-0,3-5,0 1,5 2,9-1,5-3,9 0,3 0,1 1,5-0,3-1,9 0,7-0,2 1,7 1,1-2,9-0,3-4,4 1,4 2,0-3,3 0,9-0,2 0,2 1,5 0,5-1,6 0,6-0,2 1,4 1,2-2,3 0,1-3,6 1,5 1,6-3,4 1,4 0,4 1,0 2,6 1,3-1,1 1,2 0,6 2,3 2,1-2,6 0,1-3,2 2,6 2,3 0,3-3,1 2,3 1,1 1,9 3,5 2,3 1,8 1,8 3,1 2,9-2,0 0,9 4,4 3,2 0,7 3,3 2,2 2,7 4,4 3,9 0,1 4,1 2,8 3,0 3,7 1,1 6,0 3,6 1,5 4,1 3,8 2,0 3,0 2,9-0,2 2,6 2,2 2,5 3,2-1,3 0,8-0,8 4,2 3,3 0,8 4,2 1,7 1,7 4,0 2,6 1,3 2,0 2,6 3,5-2,7-0,1 4,2 2,8 0,0-3,4 3,8 1,4 2,8 6,1 3,2-0,2 2,5 3,3 3,4 4,6-0,2-1,1 7,0 4,3 0,6 5,4 1,7 2,3 4,4 2,6 2,2 2,7 2,8 3,6-1,5 0,3 0,0 4,6 3,7 0,3 4,8 1,9 2,8 5,7 2,8-0,6 2,7 2,8 3,3 3,9 0,6 0,7-0,6 5,9 4,6 0,8-0,8 4,8 2,3 a-zameldowanej na pobyt stały Źródło: Rocznik Demograficzny, GUS, Warszawa 2000, str. XLII-XLIII; 2002, str. XLII- XLIII; 2002, str. XLII-XLIII; 2003, str. XXXVI-XXXVII; 2004, str. 36-37; 2005, str. 38-39; 2006, str. 38-39; 2007, str. 38-39; 2008, str. 38-39;, str. 38-39; 2010, str. 38-39 Source: Demographic Yearbook, CSO, Warsaw 2000, p. XLII-XLIII, 2002, p. XLII-XLIII, 2002, p. XLII-XLIII, 2003, p. XXXVI-XXXVII, 2004, p. 36-37, 2005, p. 1938-1939, 2006, p. 38-39, 2007, p. 38-39, 2008, p. 38-39,, p. 38-39, 2010, p. 38-39 Porównując średnioroczne wartości poziomu miernika z lat 2002-2006 ze współczynnikami z 2005 i 2006 roku stwierdzamy postępujące pogarszanie się ogólnego salda migracji. Oznacza to, iż ruch wędrówkowy odgrywa coraz bardziej negatywną rolę w rozwoju liczebnym ludności kraju. Na niekorzystnym poziomie kształtuje się również przyrost naturalny. Nic więc dziwnego, że ogólny stan populacji maleje. Łącznie w latach - Polska utraciła prawie 510 tys. ludności (tab. 8). Analiza bezwzględnych i względnych rozmiarów migracji wewnętrznych i zagranicznych jest wielce przydatna dla oceny zmian sytuacji demograficznej zarówno w kraju jak i regionach. Jest to szczególnie ważne w okresie burzliwych przemian społeczno-gospodarczych. Rozmieszczenie potencjałów gospodarczego i demograficznego kształtowanego podczas przeszło 40-letniego

Salda migracji jako 113 funkcjonowania gospodarki centralnie administrowanej nie odpowiada współczesnym wymogom. Musiało więc dojść do uruchomienia procesów dostosowawczych w tym zakresie. Mechanizmy gospodarki rynkowej wyzwalają silne procesy polaryzacji rozwoju. W Polsce począwszy od początku lat 90., przemiany te są dodatkowo wzmacniane realizowanym programem restrukturyzacji i modernizacji gospodarki. Wraz z tymi zjawiskami występują procesy, które pojawiły się w wyniku przystąpienia Polski do Unii Europejskiej. Chodzi tu nie tylko o otwarcie rynków pracy przez większość krajów UE, lecz także o większe inwestycje realizowane w kraju z udziałem kapitału zagranicznego. Wszystko to wpływa modyfikująco na dotychczasowe kierunki i nasilenie migracji. W takich uwarunkowaniach ruch wędrówkowy ludności oznacza proces dostosowawczy potencjału demograficznego do potencjału gospodarczego. Znając ogólne rezultaty przestrzennej mobilności mieszkańców poszczególnych regionów w dłuższym przedziale czasowym (-), w tym zwłaszcza przemieszczeń międzywojewódzkich i zagranicznych, podjęto tu próbę dokonania odpowiedniej typologii województw oraz wydzielenia większych obszarów napływu i odpływu ludności. K. Dziewoński analizując swego czasu strukturę przestrzenną wędrówek międzywojewódzkich, wyodrębnił trzy następujące grupy województw: ośrodki (obszary) napływu, obszary o względnym zrównoważeniu napływu i odpływu oraz obszary charakteryzujące się odpływem ludności 8. Jako regiony o względnym zrównoważeniu napływu i odpływu, autor ten uznał województwa, w których salda migracji stałych w ciągu roku ukształtowały się poniżej jednej osoby na 1000 ludności. Nawiązując do klasyfikacji dokonanej przez tego autora, podjęto tu próbę wyodrębnienia analogicznych trzech grup jednostek podziału terytorialnego, przy czym do województw grupy środkowej (zrównoważenia napływu i odpływu) zakwalifikowano te spośród całego ich zbioru, które uzyskały wynik równy lub nieco większy albo mniejszy od jednej osoby (+/- jedna osoba) na 1000 ludności. Zaprezentowane wyżej ogólne salda migracji w układzie regionalnym, pozwalają na zaliczenie: województwa mazowieckiego, a także małopolskiego i pomorskiego do obszarów napływowych; województw: dolnośląskiego, kujawsko-pomorskiego, lubuskiego, łódzkiego, podkarpackiego, wielkopolskiego i zachodniopomorskiego do obszarów o względnym zrównoważeniu napływu i odpływu; pozostałych 6 województw, tj.: lubelskiego, opolskiego, podlaskie- 8 Dziewoński K., Przestrzenne zróżnicowanie migracji w Polsce, Narodowy Spis Powszechny 1978 jako źródło informacji o imigracjach, GUS, Warszawa, s. 68-69.