OCHRONA PRAWNA KLIENTA NA RYNKU USŁUG BANKOWYCH Edyta Rutkowska-Tomaszewska Warszawa 2013
Wydanie publikacji zostało dofinansowane przez Wydział Prawa, Administracji i Ekonomii Uniwersytetu Wrocławskiego Stan prawny na 1 maja 2013 r. Recenzent Prof. dr hab. Eugenia Fojcik-Mastalska Wydawca Grzegorz Jarecki Redaktor prowadzący Marzena Molatta Opracowanie redakcyjne Anna Krzesz Łamanie Wolters Kluwer Polska Układ typograficzny Marta Baranowska Ta książka jest wspólnym dziełem twórcy i wydawcy. Prosimy, byś przestrzegał przysługujących im praw. Książkę możesz udostępnić osobom bliskim lub osobiście znanym, ale nie publikuj jej w internecie. Jeśli cytujesz fragmenty, nie zmieniaj ich treści i koniecznie zaznacz, czyje to dzieło. A jeśli musisz skopiować część, rób to jedynie na użytek osobisty. SZANUJMY PRAWO I WŁASNOŚĆ Więcej na www.legalnakultura.pl POLSKA IZBA KSI KI Copyright by Wolters Kluwer Polska SA, 2013 ISBN 978-83-264-4254-4 ISSN 1897-4392 Wydane przez: Wolters Kluwer Polska SA Redakcja Książek 01-231 Warszawa, ul. Płocka 5a tel. 22 535 82 00, fax 22 535 81 35 e-mail: ksiazki@wolterskluwer.pl www.wolterskluwer.pl księgarnia internetowa www.profinfo.pl
Temu, bez Którego nic nie byłoby możliwe, Któremu wszystko zawdzięczam. Szczególne podziękowania kieruję na ręce Pani Prof. Eugenii Fojcik-Mastalskiej za niebywałą umiejętność bycia Mistrzem i Matką, nie tylko w sferze naukowej, za cenne uwagi, które przyczyniły się do nadania ostatecznego kształtu tej książce. Moim Najbliższym jako zadośćuczynienie za brak Żony i Mamy.
Spis treści Wykaz ważniejszych skrótów / 15 Wstęp / 27 Rozdział I Bank na rynku usług finansowych / 39 1. Rynek finansowy i jego uczestnicy / 39 2. Bank jako instytucja zaufania publicznego / 47 3. Usługi finansowe a czynności bankowe / 56 4. Polityka w dziedzinie usług finansowych i ochrony konsumenta / 68 Podsumowanie / 87 Rozdział II Specyfika bankowych stosunków umownych / 91 1. Czynności bankowe, umowy bankowe a usługi bankowe / 91 2. Obrót bankowy a bankowy obrót konsumencki / 103 3. Typy umów w ramach działalności bankowej / 116 3.1. Umowa rachunku bankowego / 116 3.2. Umowy bankowe typu kredytowego / 121 3.3. Umowy o bankowe usługi płatnicze / 127 4. Problem miejsca regulacji prawnej umów bankowych / 134 5. Swoboda umów w kształtowaniu treści umów bankowych / 139 5.1. Pojęcie i zakres swobody umów / 139 5.2. Ograniczenia swobody umów w obrocie bankowym / 144 6. Samoregulacja w sektorze bankowym a sytuacja klienta / 148 Podsumowanie / 153 7
Spis treści Rozdział III Bankowe wzorce umowne / 157 1. Pojęcie i znaczenie wzorców umownych w obrocie bankowym / 157 2. Przesłanki mocy wiążącej wzorców umownych / 165 3. Kontrola bankowych wzorców umownych / 184 3.1. Kontrola wzorców umownych jako cywilnoprawna ochrona konsumenta przed stosowaniem niedozwolonych klauzul / 184 3.2. Kontrola indywidualna wzorców umownych / 186 3.3. Kontrola abstrakcyjna wzorców umownych postępowanie o uznanie postanowień wzorca za niedozwolone / 188 4. Niedozwolone klauzule umowne w bankowym obrocie konsumenckim / 197 5. Skutki posługiwania się niedozwolonymi klauzulami umownymi / 204 Podsumowanie / 215 Rozdział IV Mechanizmy ochrony prawnej w regulacji umów bankowych / 222 1. Mechanizmy ochronne w regulacji umowy rachunku bankowego / 222 1.1. Prawa i obowiązki posiadacza rachunku bankowego / 222 1.2. Prawa i obowiązki banku / 233 1.3. Zasady rozwiązywania umów rachunku bankowego i przedawnienie roszczeń / 244 2. Mechanizmy ochronne w bankowych umowach kredytowych / 251 2.1. Prawa i obowiązki kredytobiorcy / 251 2.2. Prawa i obowiązki banku / 259 2.3. Zasady rozwiązywania umów kredytowych / 263 2.4. Sytuacja upadłego konsumenta kredytobiorcy wobec banku / 277 2.5. Ochrona kredytobiorcy w zakresie ubezpieczeń bancassurance dotyczących stosunków kredytowych / 282 3. Mechanizmy ochronne w regulacji umów o bankowe usługi płatnicze / 289 3.1. Prawa i obowiązki użytkownika usługi płatniczej / 289 8
Spis treści 3.2. Prawa i obowiązki banku-dostawcy usługi płatniczej / 296 3.3. Zasady rozwiązywania umów o usługę płatniczą / 301 3.4. Odpowiedzialność za realizację transakcji płatniczych / 302 3.5. Odpowiedzialność za przeprowadzanie rozliczeń bankowych / 315 Podsumowanie / 322 Rozdział V Obowiązki informacyjne banków wobec klientów i sankcje za ich niedopełnienie / 326 1. Ochrona kontrahenta (klienta) poprzez przekazywanie informacji w zakresie usług bankowych / 326 2. Forma wypełnienia obowiązków informacyjnych / 331 3. Publicznoprawny obowiązek informacyjny banku i odpowiedzialność za jego wykonanie / 340 4. Zakres obowiązków informacyjnych dotyczących świadczenia usług bankowych / 343 4.1. 4.2. 4.3. 4.4. Regulacja prawna obowiązków informacyjnych / 343 Obowiązki informacyjne w zakresie umów bankowych (umów o świadczenie usług bankowych) w ustawie Prawo bankowe / 347 Obowiązki informacyjne w zakresie umów kredytu konsumenckiego w ustawie o kredycie konsumenckim / 349 Obowiązki informacyjne dotyczące umów o usługi bankowe zawieranych poza lokalem i na odległość w ustawie o ochronie niektórych praw konsumentów / 363 4.5. Obowiązki informacyjne banku wobec użytkownika usługi płatniczej w ustawie o usługach płatniczych / 371 5. Sankcje za niewykonanie obowiązków informacyjnych, skutki naruszania obowiązków informacyjnych / 379 5.1. Pojęcie i istota sankcji / 379 5.2. Sankcje o charakterze cywilnoprawnym / 381 5.3. Sankcje o charakterze administracyjnoprawnym / 389 5.4. Sankcje o charakterze karnym / 395 Podsumowanie / 400 9
Spis treści Rozdział VI Ochrona środków gromadzonych na rachunkach bankowych / 405 1. System gwarantowania depozytów przez Bankowy Fundusz Gwarancyjny / 405 1.1. Istota i cele gwarantowania depozytów / 405 1.2. Obowiązkowy system gwarantowania depozytów / 415 1.3. Umowny system gwarantowania depozytów / 422 2. Szczególna ochrona posiadaczy rachunków o charakterze oszczędnościowym / 424 2.1. Rachunki oszczędnościowe / 424 2.2. Dyspozycja wkładem na wypadek śmierci / 425 2.3. Inne wypłaty z rachunku po śmierci posiadacza rachunku oszczędnościowego / 429 2.4. Przywilej egzekucyjny posiadacza rachunku oszczędnościowego / 434 3. Odpowiedzialność banku za wypłatę środków z rachunku osobie nieuprawnionej / 444 4. Pośrednie mechanizmy i instrumenty ochrony depozytów / 452 4.1. Obowiązek posiadania adekwatnych funduszy własnych i zachowania płynności / 452 4.2. Pozostałe normy ostrożnościowe / 461 4.3. Procedury na gruncie prawa bankowego / 469 4.4. Działalność pomocowa i analityczna Bankowego Funduszu Gwarancyjnego / 480 4.5. Nadzór bankowy / 486 Podsumowanie / 501 Rozdział VII Szczególne obowiązki i uprawnienia banków a ochrona klienta / 505 1. Zakres i istota szczególnych obowiązków i uprawnień banków / 505 2. Obowiązek zachowania tajemnicy bankowej / 509 2.1. Zakres tajemnicy bankowej / 509 2.2. 2.3. Dostęp do informacji objętych tajemnicą bankową / 517 Zasady przetwarzania danych stanowiących tajemnicę bankową / 532 10
Spis treści 2.4. Odpowiedzialność za naruszenie tajemnicy bankowej / 538 3. Obowiązek przeciwdziałania praniu brudnych pieniędzy i odpowiedzialność wobec klienta za szkodę za wstrzymanie transakcji w wykonaniu obowiązku / 543 4. Dłużnik wobec przywilejów egzekucyjnych banku / 550 4.1. Charakter prawny dokumentów bankowych / 550 4.2. Potrącenie bankowe a sytuacja prawna dłużnika / 555 4.3. Przesłanki ustanowienia hipoteki bankowej / 558 4.4. Przesłanki wystawienia bankowych tytułów egzekucyjnych i odpowiedzialność za wadliwy bankowy tytuł egzekucyjny / 564 4.5. Ochrona dłużnika przed bankowym tytułem egzekucyjnym / 576 4.6. Bankowe tytuły egzekucyjne a najnowsze tendencje ochrony klienta / 586 5. Ochrona interesów dłużnika banku w transakcjach przelewu wierzytelności bankowych / 594 6. Zasada odpłatności za świadczenia banku a ograniczenia w zakresie pobierania odpłatności za usługi bankowe / 611 7. Zabezpieczenie wierzytelności bankowych a ochrona interesów klientów / 618 Podsumowanie / 625 Rozdział VIII Szczególne uprawnienia konsumentów w obrocie bankowym / 632 1. Pojęcie i istota szczególnych uprawnień konsumenta / 632 2. Konsumenckie prawo do odstąpienia od umowy w zakresie świadczenia usług bankowych / 637 2.1. Prawo odstąpienia od umowy zawieranej poza lokalem / 637 2.2. Prawo odstąpienia od umowy w zakresie usług finansowych świadczonych na odległość / 640 2.3. Prawo odstąpienia od umowy kredytu konsumenckiego / 645 2.4. Prawo odstąpienia od umowy o kartę płatniczą / 653 3. Prawo do przedterminowej spłaty kredytu konsumenckiego / 654 11
Spis treści 4. Roszczenia konsumentów z tytułu stosowania nieuczciwych praktyk rynkowych / 661 4.1. Pojęcie nieuczciwej praktyki rynkowej i przesłanki uznania praktyki rynkowej za nieuczciwą / 661 4.2. Przykłady nieuczciwych praktyk rynkowych na rynku usług bankowych / 669 4.3. Roszczenia konsumentów z ustawy o przeciwdziałaniu nieuczciwym praktykom rynkowym / 681 5. Prawo kredytobiorcy do spłaty kredytu walutowego w jego walucie / 687 Podsumowanie / 689 Rozdział IX Zadania Komisji Nadzoru Finansowego a sytuacja prawna klienta na rynku usług bankowych / 692 1. 2. 3. Cel, zakres i zadania nadzoru nad rynkiem finansowym / 692 Działania KNF na rzecz prawidłowego funkcjonowania rynku finansowego w zakresie ochrony interesów klientów (konsumentów) / 699 Współpraca KNF z innymi organami i instytucjami w celu ochrony interesów klientów usług bankowych (finansowych) / 708 4. Polubowne załatwianie sporów na rynku finansowym i rozpatrywanie skarg klientów / 720 5. Uprawnienia Przewodniczącego KNF / 724 6. Możliwość zastosowania środków nadzorczych wobec banków naruszających interesy klientów / 726 Podsumowanie / 729 Rozdział X Dochodzenie roszczeń z bankowych stosunków obligacyjnych / 732 1. Spory bankowe a sprawy o ochronę konsumentów / 732 2. Dochodzenie roszczeń w cywilnym postępowaniu sądowym / 747 2.1. Dochodzenie roszczeń w indywidualnym postępowaniu sądowym / 747 2.2. Dochodzenie roszczeń w cywilnym postępowaniu grupowym / 765 12
Spis treści 3. Alternatywne (pozasądowe) sposoby rozwiązywania sporów między bankiem a klientem / 772 3.1. Idea polubownego rozstrzygania sporów na rynku usług finansowych / 772 3.2. Dochodzenie roszczeń w postępowaniu przedsądowym przed Arbitrem Bankowym / 781 3.3. Dochodzenie roszczeń w postępowaniu przed sądami polubownymi / 787 Podsumowanie / 799 Konkluzje / 803 Literatura / 835 Wykaz aktów prawnych / 883 Orzecznictwo / 893 Inne źródła / 903 13
Wykaz ważniejszych skrótów Źródła prawa Prawo europejskie dyrektywa Rady z dnia 20 grudnia 1985 r. w sprawie ochrony konsumentów w odniesie- niu do umów zawartych poza lokalem przedsiębiorstwa (Dz. Urz. L 372 z 31.12.1985, s. 31 33) dyrektywa 85/577 dyrektywa 93/13 dyrektywa 97/7 dyrektywa 2002/65 dyrektywa 2004/39 dyrektywa Rady z dnia 5 kwietnia 1993 r. w sprawie nieuczciwych klauzul umów z konsumentami (Dz. Urz. WE L 95 z 21.04.1993, s. 29) dyrektywa Parlamentu Europejskiego i Rady z dnia 20 maja 1997 r. w sprawie ochrony konsumentów w przypadku umów zawieranych na odległość (Dz. Urz. L 144 z 04.06.1997, s. 19 27) dyrektywa Parlamentu Europejskiego i Rady z dnia 23 września 2002 r. dotycząca sprzeda- ży konsumentom usług finansowych na odległość oraz zmieniająca dyrektywę 90/619/EWG oraz dyrektywy 97/7/WE i 98/27/WE (Dz. Urz. WE L 271 z 09.10.2002, s. 16) dyrektywa Parlamentu Europejskiego i Rady z dnia 21 kwietnia 2004 r. w sprawie rynków instrumentów finansowych, zmieniająca dy- 15
Wykaz ważniejszych skrótów dyrektywa Parlamentu Europejskiego i Rady z dnia 11 maja 2005 r. dotycząca nieuczci- wych praktyk handlowych stosowanych przez przedsiębiorstwa wobec konsumentów na rynku wewnętrznym oraz zmieniająca dyrektywę Rady 84/450/EWG, dyrektywy 97/7/WE, 98/27/WE i 2002/65/WE Parlamentu Europejskiego i Rady oraz rozporządzenie (WE) nr 2006/2004 Parlamentu Europejskiego i Rady (Dz. Urz. UE 2005 L 149 z 11.06.2005, s. 22) dyrektywa 2005/29 dyrektywa 2006/48 dyrektywa 2006/73 dyrektywa 2006/114 dyrektywa 2007/64 rektywę Rady 85/611/EWG i 93/6/EWG i dyrektywę 2000/12/WE Parlamentu Europejskiego i Rady oraz uchylająca dyrektywę Rady 93/22/EWG (Dz. Urz. UE L 145 z 30.04.2004, s. 1), tzw. MiFID I dyrektywa Parlamentu Europejskiego i Rady 2006/48/UE z dnia 14 czerwca 2006 r. w sprawie podejmowania i prowadzenia działalności przez instytucje kredytowe (Dz. Urz. UE 2006 L 177 z 30.06.2006, s. 1) dyrektywa Komisji z dnia 10 sierpnia 2006 r. wprowadzająca środki wykonawcze do dyrek- tywy 2004/39/WE Parlamentu Europejskiego i Rady w odniesieniu do wymogów organizacyjnych i warunków prowadzenia działalności przez przedsiębiorstwa inwestycyjne oraz pojęć zdefiniowanych na potrzeby tejże dyrektywy (Dz. Urz. UE L 241 z. 02.09.2006, s. 26), tzw. MiFID II dyrektywa 2006/114/UE z dnia 12 grudnia 2006 r. dotycząca reklamy wprowadzającej w błąd i reklamy porównawczej (wersja ujednolicona) (Dz. Urz. UE L 376 z 27.12.2006, s. 21). dyrektywa Parlamentu Europejskiego i Rady z dnia 13 listopada 2007 r. w sprawie usług 16
Wykaz ważniejszych skrótów dyrektywa 2008/48 dyrektywa Parlamentu Europejskiego i Rady z dnia 16 września 2009 r. w sprawie podej- mowania i prowadzenia działalności przez instytucje pieniądza elektronicznego oraz nadzoru ostrożnościowego nad ich działalnością, zmieniająca dyrektywy 2005/60/UE i 2006/48/UE oraz uchylająca dyrektywę 2000/46/WE (Dz. Urz. UE 2009 L 267 z 10.10.2009, s. 7) dyrektywa 2009/110 dyrektywa 2011/83 rozporządzenie Parlamentu Europejskiego i Rady z dnia 27 października 2004 r. w spra- wie współpracy między organami krajowymi odpowiedzialnymi za egzekwowanie przepisów prawa w zakresie ochrony konsumentów (Dz. Urz. UE L 364 z 09.12.2004, s. 1) rozporządzenie 2006/2004 rozporządzenie 1287/2006 płatniczych w ramach rynku wewnętrznego zmieniająca dyrektywy 97/7/WE, 2002/65/WE, 2005/60/UE i 2006/48/UE i uchylająca dyrektywę 97/5/WE (Dz. Urz. UE 2007 L 319 z 05.12.2007, s. 1) dyrektywa Parlamentu Europejskiego i Rady z dnia 23 kwietnia 2008 r. w sprawie umów o kredyt konsumencki oraz uchylająca dyrektywę Rady 87/102/EWG (Dz. Urz. UE 2008 L 133 z 22.05.2008, s. 66) dyrektywa Parlamentu Europejskiego i Rady z dnia 25 października 2011 r. w sprawie praw konsumentów, zmieniająca dyrektywę Rady 93/13/EWG i dyrektywę 1999/44/WE Parlamentu Europejskiego i Rady oraz uchylająca dyrektywę Rady 85/577/EWG i dyrektywę 97/7/WE Parlamentu Europejskiego i Rady (Dz. Urz. UE L 304 z 22.11.2011, s. 64) rozporządzenie Komisji Europejskiej z dnia 10 sierpnia 2006 r. wprowadzające środki wykonawcze do dyrektywy 2004/39/WE Parlamentu Europejskiego i Rady w odniesie- 17
Wykaz ważniejszych skrótów rozporządzenie 924/2009 TFUE TWE niu do zobowiązań przedsiębiorstw inwestycyjnych w zakresie prowadzenia rejestrów, sprawozdań z transakcji, przejrzystości rynkowej, dopuszczania instrumentów finansowych do obrotu oraz pojęć zdefiniowanych na potrzeby tejże dyrektywy, dyrektyw 2006/48/WE oraz 2006/49/WE (Dz. Urz. UE L 241 z 02.09.2006, s. 1) rozporządzenie Parlamentu Europejskiego i Rady (UE) z dnia 16 września 2009 r. w sprawie płatności transgranicznych we Wspólnocie oraz uchylające rozporządzenie (WE) nr 2560/2001 (Dz. Urz. UE L 266 z 09.10.2009. s. 11) Traktat o funkcjonowaniu Unii Europejskiej (wersja skonsolidowana, Dz. Urz. UE C 83 z 30.03.2010, s. 47) Traktat ustanawiający Wspólnotę Europejską (Dz. Urz. UE C 321E z 29.12.2006, s. 37) Prawo polskie k.c. k.k. Konstytucja RP k.p.a. k.p.c. ustawa z dnia 23 kwietnia 1964 r. Kodeks cywilny (Dz. U. Nr 16, poz. 93 z późn. zm.) ustawa z dnia 6 czerwca 1997 r. Kodeks karny (Dz. U. Nr 88, poz. 553 z późn. zm.) Konstytucja Rzeczypospolitej Polskiej z dnia 2 kwietnia 1997 r. (Dz. U. Nr 78, poz. 483 z późn. zm.) ustawa z dnia 14 czerwca 1960 r. Kodeks postępowania administracyjnego (tekst jedn.: Dz. U. z 2013 r. poz. 267) ustawa z dnia 17 listopada 1964 r. Kodeks postępowania cywilnego (Dz. U. Nr 43, poz. 296 z późn. zm.) 18
Wykaz ważniejszych skrótów ustawa z dnia 30 sierpnia 2002 r. Prawo o postępowaniu przed sądami administracyj- nymi (tekst jedn.: Dz. U. z 2012 r. poz. 270 z późn. zm.) k.p.k. k.p.w. k.s.h. k.w. o.p. p.p.s.a. p.u.n. pr. bank. r.p.f.i. u.d.r.p.g. ustawa z dnia 6 czerwca 1997 r. Kodeks postępowania karnego (Dz. U. Nr 89, poz. 555 z późn. zm.) ustawa z dnia 24 sierpnia 2001 r. Kodeks postępowania w sprawach o wykroczenia (tekst jedn.: Dz. U. z 2013 r. poz. 395). ustawa z 15 września 2000 r. Kodeks spółek handlowych (Dz. U. Nr 94, poz. 1037 z późn. zm.) ustawa z 20 maja 1971 r. Kodeks wykroczeń (tekst jedn.: Dz. U. z 2010 r. Nr 46, poz. 275 z późn. zm.) ustawa z dnia 29 sierpnia 1997 r. Ordynacja podatkowa (tekst jedn.: Dz. U. z 2012 r. poz. 749 z późn. zm.) ustawa z 28 lutego 2003 r. Prawo upadłościowe i naprawcze (tekst jedn.: Dz. U. z 2012 r. poz. 1112 z późn. zm.) ustawa z dnia 29 sierpnia 1997 r. Prawo bankowe (tekst jedn.: Dz. U. z 2012 r. poz. 1376 z późn. zm.) rozporządzenie Ministra Finansów z dnia 24 września 2012 r. w sprawie trybu i warun- ków postępowania firm inwestycyjnych, banków, o których mowa w art. 70 ust. 2 ustawy o obrocie instrumentami finansowymi, oraz banków powierniczych (Dz. U. z 2012 r. poz. 1078) ustawa z dnia 17 grudnia 2009 r. o dochodzeniu roszczeń w postępowaniu grupowym (Dz. U. z 2010 r. Nr 7, poz. 44) 19
Wykaz ważniejszych skrótów ustawa z dnia 15 kwietnia 2005 r. o nadzorze uzupełniającym nad instytucjami kredy- towymi, zakładami ubezpieczeń, zakładami reasekuracji i firmami inwestycyjnymi wchodzącymi w skład konglomeratu finansowego (Dz. U. Nr 83, poz. 719 z późn. zm.). u.d.u. u.e.i.p. u.f.i. u.k.k. u.k.k. z 2001 r. u.k.s.c. u.n.r.f. u.n.u. u.o.d.o. u.o.i.f. u.o.k.k. ustawa z 22 maja 2003 r. o działalności ubezpieczeniowej (tekst jedn.: Dz. U. z 2010 r. Nr 11, poz. 66 z późn. zm.) ustawa z dnia 12 września 2002 r. o elektronicznych instrumentach płatniczych (tekst jedn.: Dz. U. z 2012 r. poz. 1232) ustawa z dnia 27 maja 2004 r. o funduszach inwestycyjnych (Dz. U. Nr 146, poz. 1546 z późn. zm.) ustawa z dnia 12 maja 2011 r. o kredycie konsumenckim (Dz. U. Nr 126, poz. 715 z późn. zm.) ustawa z dnia 20 lipca 2001 r. o kredycie konsumenckim (Dz. U. Nr 100, poz. 1081 z późn. zm.) ustawa z dnia 28 lipca 2005 r. o kosztach sądowych w sprawach cywilnych (tekst jedn.: Dz. U. z 2010 r. Nr 90, poz. 594 z późn. zm.) ustawa z dnia 21 lipca 2006 r. o nadzorze nad rynkiem finansowym (tekst jedn.: Dz. U. z 2012 r. poz. 1149 z późn. zm. ustawa z dnia 29 sierpnia 1997 r. o ochronie danych osobowych (tekst jedn.: Dz. U. z 2002 r. Nr 101, poz. 926 z późn. zm.) ustawa z dnia 29 lipca 2005 r. o obrocie instrumentami finansowymi (tekst jedn.: Dz. U. z 2010 r. Nr 211, poz. 1384 z późn. zm.) ustawa z dnia 16 lutego 2007 r. o ochronie konkurencji i konsumentów (Dz. U. Nr 50, poz. 331 z późn. zm.) 20
Wykaz ważniejszych skrótów ustawa z dnia 2 marca 2000 r. o ochronie niektórych praw konsumentów oraz o odpo- wiedzialności za szkodę wyrządzoną przez produkt niebezpieczny (tekst jedn.: Dz. U. z 2012 r. poz. 1225) u.o.n.p.k. u.p.d.r.g. u.p.e.a u.p.n.p.r. u.p.p.p. u.r.f.p.b. u.s.d.g. u.ś.u.d.e. u.u.i.g. u.u.p. ustawa z dnia 17 grudnia 2009 r. o dochodzeniu roszczeń w postępowaniu grupowym (Dz. U. z 2010 r. Nr 7, poz. 44) ustawa z 17 czerwca 1966 r. o postępowaniu egzekucyjnym w administracji (tekst jedn.: Dz. U. z 2012 r. poz. 1015 z późn. zm.) ustawa z dnia 23 sierpnia 2007 r. o przeciwdziałaniu nieuczciwym praktykom rynkowym (Dz. U. Nr 171, poz. 1206) ustawa z dnia 16 listopada 2000 r. o przeciwdziałaniu praniu pieniędzy oraz finansowaniu terroryzmu (tekst jedn.: Dz. U. z 2010 r. Nr 46, poz. 276 z późn. zm.) ustawa z dnia 3 lutego 1993 r. o restrukturyzacji finansowej przedsiębiorstw i banków oraz o zmianie niektórych ustaw (Dz. U. Nr 18, poz. 82 z późn. zm.) ustawa z dnia 2 lipca 2004 r. o swobodzie działalności gospodarczej (tekst jedn.: Dz. U. z 2010 r. Nr 220, poz. 1447 z późn. zm.) ustawa z dnia 18 lipca 2002 r. o świadczeniu usług drogą elektroniczną (Dz. U. Nr 144, poz. 1204 z późn. zm.) ustawa z dnia 9 kwietnia 2010 r. o udostępnianiu informacji gospodarczych i wymianie danych gospodarczych (Dz. U. Nr 81, poz. 530 z późn. zm.) ustawa z dnia 19 sierpnia 2011 r. o usługach płatniczych (Dz. U. Nr 199, poz. 1175 z późn. zm.) 21
Wykaz ważniejszych skrótów u.z.n.k. ustawa o BFG ustawa o KSF ustawa o RPO ustawa z dnia 16 kwietnia 1993 r. o zwalczaniu nieuczciwej konkurencji (tekst jedn.: Dz. U. z 2003 r. Nr 153, poz. 1503 z późn. zm.) ustawa z dnia 14 grudnia 1994 r. o Bankowym Funduszu Gwarancyjnym (tekst jedn.: Dz. U. z 2009 r. Nr 84, poz. 711 z późn. zm.) ustawa z dnia 7 listopada 2008 r. o Komitecie Stabilności Finansowej (Dz. U. Nr 209, poz. 1317) ustawa z dnia 15 lipca 1987 r. o Rzeczniku Praw Obywatelskich (tekst jedn.: Dz. U. z 2001 r. Nr 14, poz. 147 z późn. zm.) Organy i instytucje BAK BIK EBC ETS/TSUE EWG FK KNB KNF NBP NSA OECD RPO SA SN Bankowy Arbitraż Konsumencki Biuro Informacji Kredytowej Europejski Bank Centralny Europejski Trybunał Sprawiedliwości, obecnie Trybunał Sprawiedliwości Unii Europejskiej Europejska Wspólnota Gospodarcza Federacja Konsumentów Komisja Nadzoru Bankowego Komisja Nadzoru Finansowego Narodowy Bank Polski Naczelny Sąd Administracyjny Organizacja Współpracy Gospodarczej i Rozwoju Rzecznik Praw Obywatelskich sąd apelacyjny Sąd Najwyższy 22
Wykaz ważniejszych skrótów SO SOKiK TK UOKiK WSA ZBP sąd okręgowy Sąd Ochrony Konkurencji i Konsumentów Trybunał Konstytucyjny Urząd Ochrony Konkurencji i Konsumentów wojewódzki sąd administracyjny Związek Banków Polskich Publikatory i czasopisma AUMCS AUWr. Biul. SN Dz. Urz. EPS GSP KPP KZS M.P. Mon. Praw. MPB NP ONSA OSA OSN OSNC OSNAPiUS Annales Universitatis Mariae Curie-Skłodowska Acta Universitatis Wratislaviensis Biuletyn SN Dziennik Urzędowy WE/UE Europejski Przegląd Sądowy Gdańskie Studia Prawnicze Kwartalnik Prawa Prywatnego Krakowskie Zeszyty Sądowe Monitor Polski Monitor Prawniczy Monitor Prawa Bankowego Nowe Prawo Orzecznictwo Naczelnego Sądu Administracyjnego Orzecznictwo Sądów Apelacyjnych Orzecznictwo Sądu Najwyższego Orzecznictwo Sądu Najwyższego. Izba Cywilna Orzecznictwo Sądu Najwyższego Izba Administracyjna, Pracy i Ubezpieczeń Społecznych 23
Wykaz ważniejszych skrótów OSNCK OSNC-ZD OSNP OSPiKA OTK PiP PPC PPE PPH PPiA PPP Pr. Bank. Pr. Spółek Prob. Egz. S. Prok. i Pr. PS PUE PUG R. Pr. RPEiS SC SI SP St. Pr.-Ek. TPP Orzecznictwo Sądu Najwyższego. Izba Cywilna i Izba Karna Orzecznictwo Sądu Najwyższego. Izba Cywilna Zbiór Dodatkowy Orzecznictwo Sądu Najwyższego. Izba Pracy, Ubezpieczeń Społecznych i Spraw Publicznych Orzecznictwo Sądów Polskich i Komisji Arbitrażowych Orzecznictwo Trybunału Konstytucyjnego Państwo i Prawo Polski Proces Cywilny Przegląd Prawa Egzekucyjnego Przegląd Prawa Handlowego Przegląd Prawa i Administracji Przegląd Prawa Publicznego Prawo Bankowe Prawo Spółek Problemy Egzekucji Sądowej Prokuratura i Prawo Przegląd Sądowy Przegląd Ustawodawstwa Europejskiego Przegląd Ustawodawstwa Gospodarczego Radca Prawny Ruch Prawniczy Ekonomiczny i Socjologiczny Studia Cywilistyczne Studia Iuridica Studia Prawnicze Studia Prawno-Ekonomiczne Transformacje Prawa Prywatnego 24
Wykaz ważniejszych skrótów Zb. Orz. Zb. Urz. ZNSA ZNUJ ZNUŁ Zbiory Orzecznictwa Trybunału Europejskiego Zbiór Urzędowy Zeszyty Naukowe Sądownictwa Administracyjnego Zeszyty Naukowe Uniwersytetu Jagiellońskiego Zeszyty Naukowe Uniwersytetu Łódzkiego Inne ADR b.t.e. EIP ODR Alternative Dispute Resolution (alternatywne metody rozstrzygania sporów, mediacja) bankowy tytuł egzekucyjny Elektroniczny Instrument Płatniczy Online Dispute Resolution 25
Wstęp Ochrona prawna klienta na rynku usług bankowych (i szerzej finansowym) obejmuje ochronę określonych dóbr i wartości niezbędnych do prawidłowego funkcjonowania i rozwoju tego rynku. Przede wszystkim, co warto podkreślić, zaczyna się ona od tworzenia prawa stanowienia reguł przyjmujących określone idee i założenia ochrony, a nawet jeszcze wcześniej od polityki legislacyjnej, na którą niewątpliwy wpływ ma konieczność dostosowania prawa krajowego do unijnego poprzez implementację dyrektyw odnoszących się do regulacji usług finansowych oraz ochrony konsumenta. Wreszcie polega ona także na stosowaniu prawa (orzekaniu, wykonywaniu orzeczeń sądowych oraz udzielaniu szeroko rozumianej pomocy prawnej) przez określone organy i instytucje. Ochrona prawna stanowi jedno z zadań państwa, a jej zakres jest doprecyzowany w przepisach materialnego prawa cywilnego, administracyjnego i karnego oraz prawa konsumenckiego. To ostatnie na skutek implementacji dyrektyw unijnych stało się trwałym i obszernym elementem prawa krajowego, idąc niejako w poprzek tradycyjnych gałęzi prawa. Prawo konsumenckie nie jest ani wyłącznie prawem cywilnym, handlowym, karnym, procesowym, finansowym, administracyjnym, konkurencji, ani socjalnym. Biorąc pod uwagę zakres regulowanej materii, nie ogranicza się do norm prywatnoprawnych, zawiera także kwestie procesowe i szerzej zagadnienia należące do prawa publicznego. Można więc przyjąć, że prawo konsumenckie jest interdyscyplinarne. Unormowania określające sposób działania przed organami ochrony prawnej zawarte są przede wszystkim w ustawach procesowych regulujących postępowanie cywilne, karne, administracyjne, sądowo-administracyjne oraz w innych aktach prawnych regulujących alternatywne sposoby rozwiązywania sporów przez organy pozasądowe, a także w przepisach prawa materialnego, które zawierają regulacje o charakte- 27
Wstęp rze procesowym, zwłaszcza w zakresie rozkładu ciężaru dowodu. Priorytetową funkcją ochrony prawnej na gruncie prawa procesowego (postępowania cywilnego, postępowania karnego czy administracyjnego oraz sądowo-administracyjnego) jest realizacja norm prawa materialnego, co w całości decyduje dopiero o jej skuteczności i efektywności. Przedmiotem badań w niniejszym opracowaniu objęta została szeroko rozumiana, wieloaspektowa ochrona prawna klienta na rynku usług bankowych. Skoncentrowano się przede wszystkim na osobie konsumenta, gdyż w tym zakresie funkcja ochronna jest wyjątkowo eksponowana i nieodłącznie związana z prawem konsumenckim regulującym stosunki umowne konsumenta z przedsiębiorcą. Ich celem jest więc wskazanie możliwych przejawów (form), mechanizmów, instrumentów, instytucji tej ochrony, a także uwarunkowań determinujących jej skuteczność i efektywność lub jej brak. Współczesnemu prawu (nie tylko cywilnemu) nie jest obca idea wzmocnionej ochrony konsumenta, a obecnie coraz częściej nieprofesjonalnego uczestnika rynku (nie tylko konsumenta) jako słabszej strony stosunku prawnego (ze względów ekonomicznych, organizacyjnych, doświadczenia, umiejętności). Stało się to podstawą do wyodrębnienia prawa konsumenckiego i w jego ramach także szczególnego reżimu prawnego umów konsumenckich (także w bankowym obrocie konsumenckim). Obejmuje on zarówno zawieranie umów z udziałem wzorców umownych, jak i te, do których zawarcia dochodzi w szczególnych okolicznościach (np. umowa zawierana na odległość, umowa zawierana poza lokalem przedsiębiorstwa). Reguluje również treści umowy szczegółowej (np. kredytu konsumenckiego, umowy o usługę płatniczą, w tym o kartę płatniczą). Konsumencki status partnera profesjonalisty będzie miał decydujące znaczenie dla rozstrzygnięcia różnych zagadnień, m.in. przesłanek wiązania wzorcami umownymi, sposobu interpretacji niejednoznacznych postanowień wzorców umownych, konsekwencji posługiwania się niedozwolonymi klauzulami umownymi we wzorcach umownych, rozszerzonych obowiązków informacyjnych, ograniczeń w zakresie swobody kształtowania treści umów, stosowania praktyk naruszających zbiorowe interesy konsumentów oraz nieuczciwych praktyk rynkowych. Podmioty działające profesjonalnie na rynku finansowym, świadcząc usługi na rzecz klientów (instytucje finansowe, w tym również banki), mają przewagę nad konsumentem, a także innym niż konsument klientem nieprofesjonalnym. Posiadają one szeroką wiedzę na temat 28
Wstęp rynku, na którym prowadzą działalność, oraz proponowanych usług (mają więcej informacji niż druga strona kontraktu); dodatkowo, ponieważ zatrudniają sztab doradców i prawników, są doskonale rozeznane w sferze przepisów prawnych odnoszących się do oferowanych usług oraz przysługujących im środków ochrony ich praw. Wszystkie te elementy powodują, że mechanizmy rynkowe stają się zawodne w regulacji stosunków między instytucjami finansowymi a konsumentem. Wobec tego konieczna wydaje się ingerencja ustawodawcy w celu ograniczania tej przewagi i ochrony klienta. W związku z tym wydaje się, że należy w ogóle pozbawić dokumenty bankowe i dokumenty funduszy sekurytyzacyjnych statusu dokumentów urzędowych, a więc nie tylko w odniesieniu do konsumentów, lecz także innych podmiotów, w tym przedsiębiorców. Zgodnie bowiem z kierunkiem orzeczeń zaprezentowanym w kilku wyrokach TK (m.in. P 39/06, SK 20/07), przedsiębiorca jest profesjonalistą tylko w zakresie prowadzonej przez siebie działalności gospodarczej. Poza zakresem obejmującym rodzaj prowadzonej działalności gospodarczej nie jest on profesjonalistą. Profesjonalistą jest wtedy, kiedy prowadzi działalność gospodarczą, a nie kiedy występuje przed sądem. Nie można od niego wymagać innej staranności niż od zwykłego konsumenta. Przedsiębiorcy w większości to drobni handlowcy, przewoźnicy, usługodawcy. Trudno różnicować sytuację przed sądem cywilnym osoby fizycznej mającej osobisty rachunek w banku od sytuacji tej samej osoby, w przypadku gdy założyła rachunek na potrzeby swego niewielkiego, jednoosobowego przedsiębiorstwa. Usługi bankowe z uwagi na swoją specyfikę stanowią jeden z najważniejszych obiektów zainteresowania aktów prawnych regulujących świadczenie usług finansowych, które coraz częściej zaczynają mieć charakter kompleksowy. Chodzi tu zwłaszcza o ustawę o usługach płatniczych, która wprowadza ochronę użytkownika usługi płatniczej, a nie jedynie konsumenta. Jej przejawem są obowiązki informacyjne nałożone na dostawców usług płatniczych, prawa i obowiązki stron umowy o usługę płatniczą, zamieszczone zwłaszcza w dziale III ( Przejrzystość warunków i wymogów w zakresie informowania w odniesieniu do usług płatniczych ) i IV ( Prawa i obowiązki w odniesieniu do dostarczania usług płatniczych i korzystania z nich ). Reguluje ona także zakres odpowiedzialności dostawców z tytułu wykonywania usług płatniczych oraz zasady prowadzenia działalności przez instytucje płatnicze i biura usług płatniczych, w tym za pośrednictwem agentów tych podmiotów, a także zasady sprawowania nadzoru nad 29
Wstęp nimi. Wprowadza wiele rozwiązań charakterystycznych dla prawa konsumenckiego, w tym między innymi obowiązki informacyjne oraz zakaz pobierania opłat za niektóre czynności. Nie obejmuje ochroną jedynie konsumenta, choć warto jednocześnie zauważyć, że wzorem innych rozwiązań poziom jego ochrony jest podniesiony. Ponadto nie zawierają one jedynie norm o charakterze publicznoprawnym, regulujących prawne warunki dopuszczalności wykonywania takich usług przez instytucje finansowe (jak było dotychczas), ale coraz częściej także normy o charakterze prywatnoprawnym, dostrzegając potrzebę ingerencji ustawodawcy w sferę cywilnoprawną. Najczęściej polega ona na ingerencji w swobodę umów i w zasadę pacta sunt servanda oraz na wprowadzaniu zasady, że postanowienia umów o usługę finansową nie mogą być mniej korzystne dla ich odbiorców niż przepisy ustawy z sankcją nieważności i nakazem stosowania odpowiednich przepisów ustawy. Prawo umów konsumenckich w coraz większym stopniu odbiega od klasycznego prawa umów i wykazuje różnice między prawem umów konsumenckich a klasycznym prawem zobowiązań. W prawie umów konsumenckich zasada pacta sunt servanda traci na znaczeniu wobec powszechności przepisów pozwalających konsumentowi na bezwarunkowe odstąpienie od umowy i inne jego szczególne uprawnienia, a obowiązek rozważnego działania stron umowy ustępuje zasadzie skutecznej, efektywnej ochrony konsumenta. Obowiązuje prokonsumencki rozkład ciężaru dowodu oraz forma pisemna umowy konsumenckiej, który jest coraz częściej rozszerzany na stosunki pozakonsumenckie, jak w przypadku regulacji usług płatniczych w ustawie o usługach płatniczych. Usługi bankowe charakteryzują się wyraźnie zwiększonym (w porównaniu z innymi) ryzykiem ekonomicznym i zagrożeniem naruszania interesów klientów będących nieprofesjonalnymi uczestnikami rynku. Związane jest to z ich cechami, takimi jak duży stopień trudności i skomplikowania tych usług spowodowany często pakietowym charakterem, deficyt informacji i transparencji. Praktyka pokazuje też, że zachowania podmiotów (banków) oferujących usługi finansowe, mimo wprowadzanych obowiązków informacyjnych, zakazu wprowadzania w błąd oraz emitowania nieuczciwych reklam, dalekie są od stanu równowagi, uczciwości, rzetelności, profesjonalizmu i poszanowania słusznego interesu klienta tak pożądanego przecież dla budowania zaufania nieprofesjonalnego uczestnika rynku do instytucji bankowych. 30
Wstęp Nieprofesjonalny klient usług bankowych (zwłaszcza konsument), często zaślepiony nieuczciwą reklamą, nierzetelną informacją i sytuacją życiową, staje się naiwnym odbiorcą oferowanych usług bankowych, nie zawsze potrafiąc ocenić prawidłowość umowy, zwłaszcza pod kątem zawarcia w niej postanowień niedozwolonych (abuzywnych) albo informacji wymaganych przez odpowiednie przepisy. Bywają sytuacje, że klient, chociaż posiada częściową wiedzę w tym zakresie, nie jest w stanie prześwietlić do końca wszystkich klauzul umownych i właściwie ich ocenić, a nawet gdyby to uczynił to z uwagi na niewielką siłę negocjacyjną z bankiem niewiele może uczynić, poza niezawarciem wadliwej umowy. Zagrożeniem dla jego interesów jest zwłaszcza manipulowanie informacją o odpłatności za świadczone usługi bankowe, w tym o stopie procentowej (problem zmiennego i nadmiernego oprocentowania), skali innych obciążeń finansowych dotyczących udzielanego kredytu i innych usług (opłaty, prowizje, koszty ustanowienia zabezpieczeń, w tym ubezpieczeń). Grożą mu również nieuzasadnione trudności lub obciążenia przy wycofywaniu się z umowy i uprzywilejowana pozycja banku jako wierzyciela. Niniejsza praca w sposób kompleksowy prezentuje wszelkie formy ochrony klienta na rynku usług bankowych (przede wszystkim nieprofesjonalnego uczestnika rynku finansowego niebędącego instytucją finansową, na rzecz którego świadczone są usługi bankowe). Analizie zostały poddane regulacje prawne właściwe dla funkcjonowania banków wynikające z prawa bankowego (a nawet szerzej prawa rynku finansowego obejmującego także prawo ubezpieczeń oraz prawo rynku kapitałowego). Przewidują one ochronę posiadacza rachunków bankowych (w tym rachunków oszczędnościowych), kredytobiorcy, użytkownika usług płatniczych (rozliczeniowych), dłużnika przed przywilejami egzekucyjnymi banków, a także w zakresie innych szczególnych uprawnień i obowiązków banków. Odnoszą się także do gwarantowania depozytów przez Bankowy Fundusz Gwarancyjny 1 oraz do tzw. ochrony pośredniej wynikającej z regulacji o charakterze publicznoprawnym w zakresie procedur bankowych, zarządzania ryzykiem i zachowania norm ostrożnościowych przez banki, wreszcie do szeroko rozumianego nadzoru bankowego, którego unormowanie, zwłaszcza 1 Ustawa z dnia 14 grudnia 1994 r. o Bankowym Funduszu Gwarancyjnym (tekst jedn.: Dz. U. z 2009 r. Nr 84, poz. 711 z późn. zm.). 31
Wstęp w zakresie ustrojowym, wynika także z ustawy o nadzorze nad rynkiem finansowym. Przedmiotem badań objęte zostały także przepisy zawarte w innych aktach prawnych znajdujących zastosowanie w obrocie powszechnym (nie tylko w bankowym), w tym te, które wynikają z ustaw konsumenckich tworzących tzw. prawo umów konsumenckich, tj. z ustawy o ochronie niektórych praw konsumentów (w zakresie umów zawieranych poza lokalem przedsiębiorstwa i na odległość), w kodeksowej regulacji wzorców umownych i klauzul niedozwolonych, a także ich sądowej kontroli, z ustawy o kredycie konsumenckim 2, z ustawy o ochronie konkurencji i konsumentów, z ustawy o przeciwdziałaniu nieuczciwym praktykom rynkowym, ale także z ustaw zawierających prokonsumenckie rozwiązania ustawy o elektronicznych instrumentach płatniczych (w zakresie regulacji bankowych kart płatniczych) i ustawy o usługach płatniczych. Badaniami objęte zostały ponadto akty zawierające normy typowo procesowe, regulujące przede wszystkim procedurę cywilną i administracyjną w zakresie dochodzenia roszczeń wynikających z bankowych stosunków obligacyjnych. Przeanalizowano również przepisy normujące zagadnienia związane z alternatywnymi metodami rozstrzygania sporów na rynku finansowym, które wynikają nie tylko z aktów samoregulacji w sektorze bankowym (regulaminy dotyczące funkcjonowania ciał polubownych), ale także z aktów tzw. soft law regulujących zasady dobrych praktyk na rynku usług bankowych. Już na wstępie rozważań wyjaśnienia wymaga użycie w niniejszej pracy w odniesieniu do stron umowy zawieranej z bankiem pojęcia klient, a nie dotychczas wykorzystywanego w przepisach pojęcia kontrahent. Ustawodawca coraz częściej w tekstach aktów prawnych używa właśnie tego pojęcia dla określenia zakresu regulacji i podmiotu ochrony, nie zawsze jednak je definiując. Przykładem takiego rozwiązania prawnego może być nieobjęta wprawdzie przedmiotem badań 3 ustawa o zwalczaniu nieuczciwej konkurencji, która normuje zapo- 2 Chodzi zarówno o obecnie obowiązującą ustawę z dnia 12 maja 2011 r. o kredycie konsumenckim, jak i o uchyloną, poprzednio obowiązującą ustawę z dnia 20 lipca 2001 r. o kredycie konsumenckim. 3 Ustawa ta nie przyznaje klientom czynnej legitymacji, gdyż dotyczy ona relacji przedsiębiorca przedsiębiorca. Z uwagi na to, że przedmiotem badań objęte są relacje między bankiem a klientem nieprofesjonalnym uczestnikiem rynku, na rzecz którego bank świadczy usługi, najczęściej na podstawie umów cywilnoprawnych, relacje profesjonalista profesjonalista na rynku finansowym nie zostały objęte analizą. 32
Wstęp bieganie i zwalczanie nieuczciwej konkurencji w działalności gospodarczej, w szczególności produkcji przemysłowej i rolnej, budownictwie, handlu i usługach w interesie publicznym, przedsiębiorców oraz klientów (art. 1). Posługuje się także tym pojęciem w ogólnej definicji legalnej czynu nieuczciwej konkurencji, wskazując, że jest nim działanie sprzeczne z prawem lub dobrymi obyczajami, które zagraża lub narusza interes innego przedsiębiorcy lub klienta (art. 3), a także w katalogu czynów nieuczciwej konkurencji. Inne akty prawne posługujące się pojęciem klient definiują je, a nawet klasyfikują (na klienta detalicznego i profesjonalnego, przyznając im różny poziom ochrony). Przykładem takiego rozwiązania są akty prawne implementujące MiFID 4 w zakresie ochrony inwestora, tj. ustawa o obrocie instrumentami finansowymi wraz z rozporządzeniem wykonawczym do niej 5 oraz ustawa o funduszach inwestycyjnych również wraz z rozporządzeniem wykonawczym 6. Rozporządzenie Ministra Finansów w sprawie trybu i warunków postępowania firm inwestycyjnych, banków wykonujących działalność maklerską oraz banków powierniczych definiuje klienta 7 jako osobę 4 Na MiFID (Markets in Financial Instruments Directive) składają się trzy unijne regulacje: dyrektywa 2004/39 (MiFID I); dyrektywa 2006/73 (MiFID II); rozporządzenie nr 1287/2006 (akt wykonawczy). 5 Rozporządzenie Ministra Finansów z dnia 24 września 2012 r. w sprawie trybu i warunków postępowania firm inwestycyjnych, banków, o których mowa w art. 70 ust. 2 ustawy o obrocie instrumentami finansowymi, oraz banków powierniczych (Dz. U. poz. 1078). Chodzi tu o banki, które wykonują działalność maklerską zdefiniowaną art. 69 ust. 2 u.o.i.f., obejmującą wykonywanie czynności polegających m.in. na przyjmowaniu i przekazywaniu zleceń nabycia lub zbycia instrumentów finansowych; wykonywaniu zleceń na rachunek dającego zlecenia; nabywaniu lub zbywaniu na własny rachunek instrumentów finansowych; zarządzaniu portfelami, w skład których wchodzi jeden lub większa liczba instrumentów finansowych; doradztwie inwestycyjnym. 6 Rozporządzenie Ministra Finansów z dnia 20 listopada 2009 r. w sprawie postępowania towarzystw funduszy inwestycyjnych wykonujących działalność w zakresie zarządzania portfelami, w skład których wchodzi jeden lub większa liczba instrumentów finansowych lub doradztwa inwestycyjnego (Dz. U. Nr 207, poz. 1595), które jednak nie dotyczy banków. 7 Zob. 2 pkt 6 r.p.f.i. Pojęcie klient pozostaje także w relacji z pojęciem usługi maklerskiej i umowy o świadczenie usług maklerskich. Usługa maklerska to wykonywanie przez firmę inwestycyjną lub bank na rzecz klienta czynności wskazanych w art. 69 ust. 2 i 4 u.o.i.f. mieszczących się w pojęciu działalności maklerskiej ( 2 pkt 4 r.p.f.i.). Z kolei umowa o świadczenie usług maklerskich to umowa, na podstawie której świad- 33
Wstęp fizyczną, osobę prawną lub jednostkę organizacyjną nieposiadającą osobowości prawnej, która zawarła z firmą inwestycyjną lub bankiem umowę o świadczenie usług maklerskich, lub z bankiem powierniczym umowę o prowadzenie rachunku papierów wartościowych. Natomiast ustawa o obrocie instrumentami finansowymi w słowniczku ustawowym zawiera definicję klienta profesjonalnego (art. 3 pkt 39b). Jest to podmiot, na którego rzecz jest lub ma być świadczona co najmniej jedna z usług mieszczących się w pojęciu działalności maklerskiej, który posiada doświadczenie i wiedzę pozwalające na podejmowanie właściwych decyzji inwestycyjnych, jak również na właściwą ocenę ryzyka związanego z tymi decyzjami, który jest: bankiem, firmą inwestycyjną, zakładem ubezpieczeń, funduszem inwestycyjnym lub towarzystwem funduszy inwestycyjnych. W ustawie tej zawarto też definicję klienta detalicznego (art. 3 pkt 39c u.o.i.f.) jako podmiotu niebędącego klientem profesjonalnym, na którego rzecz jest lub ma być świadczona taka usługa. Ponadto w zależności od potrzeb klienta ustawa przewiduje możliwość zmiany ustawowej kategorii klienta i objęcia go tym samym, niższym lub wyższym poziomem ochrony (art. 3a u.o.i.f.) na zasadach i przy spełnieniu warunków określonych w rozporządzeniu Ministra Finansów sprawie trybu i warunków postępowania firm inwestycyjnych, banków wykonujących działalność maklerską oraz banków powierniczych. Warto także zwrócić uwagę, że pojęcia klient (zamiennie nieprofesjonalny uczestnik rynku finansowego ewentualnie odbiorca usług finansowych ) używa Komisja Nadzoru Finansowego w swoich publikacjach, sprawozdaniach z działalności za kolejne lata 8, a przede wszystkim w wydawanych uchwałach dotyczących świadczenia usług finansowych. Chodzi tu zwłaszcza o uchwałę dotyczącą reklamowania usług bankowych 9 oraz uchwałę dotyczącą rozpatrywania reklamacji przez instytucje finansowe 10. Trzeba też zaznaczyć, że Komisja nie zawsze ogranicza pojęcie klient do pojęcia konsument. czone są przez firmę inwestycyjną lub bank, o którym mowa w art. 70 ust. 2 u.o.i.f., usługi maklerskie ( 2 pkt 5 r.p.f.i.). 8 Dostępne na stronie www. knf. gov. pl. 9 Uchwała KNF z dnia 2 października 2008 w sprawie zasad reklamowania usług bankowych, dostępna na stronie www. knf. gov. pl. 10 Uchwała KNF z dnia 10 maja 2011 r. Zasady rozpatrywania reklamacji przez instytucje finansowe, dostępna na stronie www. knf. gov. pl. W tym przypadku termin reklamacja oznacza każde wystąpienie kierowane do instytucji finansowej przez jej klienta będącego konsumentem, odnoszące się do jego zastrzeżeń dotyczących usług świadczonych przez instytucję finansową lub jej działalności. 34
Wstęp Pojęcie klient (lub klient indywidualny ) występuje też często w aktach samoregulacji w sektorze bankowym (m.in. Regulamin Bankowego Arbitrażu Konsumenckiego, Zasady Dobrej Praktyki Bankowej dostępne na stronie www. zbp. pl). Używane jest tam na określenie konsumenta osoby fizycznej, która zawiera umowę z bankiem w celu niezwiązanym z działalnością gospodarczą, korzystając z usług bankowych lub z poszczególnych ich typów (np. kredyt lub pożyczka zabezpieczona hipotecznie). Jak się wydaje, zamęt występujący w odniesieniu do definiowania pojęcia klient, tzn. używanie różnych określeń na oznaczenie często jedynie konsumenta, wprowadza zupełnie niepotrzebne zamieszanie i wątpliwości co do tego, kto klientem w efekcie jest i jaki jest w danym przypadku zakres ochrony. Należałoby zatem uporządkować terminologię w celu zapewnienia jednolitości i spójności przepisów. Można powiedzieć, że zarówno w unijnych, jak i w krajowych aktach prawnych regulujących świadczenie usług finansowych pojęcie klient oznacza podmiot, na rzecz którego jest (lub może być) świadczona usługa na podstawie najczęściej umowy, będąca źródłem trwającego w czasie stosunku prawnego. Z uwagi na to, że w niniejszej pracy przedmiotem badań objęte są nie tylko relacje banku z kontrahentem (stroną umowy) będącym nieprofesjonalnym uczestnikiem rynku finansowego, czyli niebędącym profesjonalistą na rynku finansowym (instytucją finansową), a więc zarówno konsumentem, jak i przedsiębiorcą korzystającym z usług instytucji finansowych (usług finansowych), ale także przypadki korzystania z usług bankowych tylko doraźnie nie zawierając umowy i nie nawiązując stosunku prawnego o charakterze ciągłym, a także etap przedkontraktowy, jak też po zawarciu umowy (a nawet po jej wykonaniu) Autorka posłużyła się szerszą definicją klienta. Pod pojęciem tym rozumie się zatem nieprofesjonalnego uczestnika rynku finansowego, na rzecz którego bank (lub inna instytucja finansowa) świadczy usługi, który odpowiada wskazanej definicji klienta detalicznego nieposiadającego doświadczenia i wiedzy pozwalającej na podejmowanie właściwych decyzji i oceny związanego z nimi ryzyka. Podejście takie jest tym bardziej uzasadnione, że pojęcie to stało się już instytucją języka nie tylko prawniczego, ale przede wszystkim prawnego. Na relacje banku z klientem nie można jedynie patrzeć przez pryzmat reguł cywilnoprawnych (zwłaszcza tradycyjnie rozumianych: równości stron i swobody umów). 35
Wstęp Praca ma charakter interdyscyplinarny i wieloaspektowy, w sposób kompleksowy prezentując poszczególne rozwiązania, np. obowiązki informacyjne banku wobec klientów (najbardziej rozbudowane wobec konsumentów). Zapewnienie prawdziwej, rzetelnej i wyczerpującej informacji jest wyrazem kształtowanego przez unijne ustawodawstwo modelu ochrony zwłaszcza tzw. konsumenta rozsądnego. Tylko właściwie zorientowany, świadomy swojej sytuacji ekonomicznej, prawnej oraz gospodarczej i możliwości z niej wynikających klient może świadomie i swobodnie podejmować decyzje gospodarcze, obciążające go określoną odpowiedzialnością i ryzykiem zmiany realiów gospodarczych. Zamierzeniem Autorki jest również zbadanie, czy klienci lub tylko konsumenci usług finansowych korzystają na szeroką skalę z sądowych i pozasądowych metod rozstrzygania sporów. Czy dochodzą w ten sposób swoich roszczeń wynikających ze stosunków umownych z bankiem? Jakie kategorie spraw są poddawane pod rozstrzygnięcie sądów i innych instytucji alternatywnego rozstrzygania sporów i jakie rozstrzygnięcia są podejmowane, a tym samym jaka jest tzw. linia orzecznicza? Czy stosowane są przy tym tzw. reguły deontologii zawodowej obowiązujące na rynku finansowym? Celem niniejszej pracy jest także przedstawienie problematyki związanej z ochroną praw i interesów klientów banków w ujęciu instytucjonalnym, ze wskazaniem możliwych podmiotów, a także instrumentów prawnych, środków, mechanizmów, jakimi mogą posługiwać się dane instytucje w celu ochrony nieprofesjonalnego uczestnika rynku finansowego. Chodzi o zbadanie, czy instytucje prawne powołane do ochrony praw i interesów konsumenta w obrocie bankowym spełniają swoje zadania w dostateczny sposób? Czy są dostatecznie aktywne i skuteczne? Czy możliwa i konieczna (w kontekście rozszerzonych zadań Komisji Nadzoru Finansowego) jest w tym zakresie aktywność podejmowana w ramach typowo rozumianego nadzoru bankowego? Tak szeroko zakreślony obszar badawczy powoduje, że nie jest możliwa szczegółowa analiza wszystkich problemów związanych z usługami bankowymi, a jedynie wskazanie rozwiązań wynikających z regulacji prawnych, które służą ochronie klienta. Z tych też powodów dla realizacji celów badawczych oraz zachowania jasności rozważań konieczne jest zastosowanie pewnych uproszczeń. 36
Wstęp Z uwagi na zachodzące na rynku finansowym procesy globalizacji i integracji 11, zacierają się różnice sektorowe. Mimo to obszar badań został ograniczony do sektora bankowego jako najbardziej rozwiniętego sektora usług finansowych oraz działalności usługowej rdzennie bankowej. Chodzi o typowo bankową działalność depozytowo-kredytową i umowy o świadczenie usług w tym zakresie (tj. umowy bankowe, umowy o usługi bankowe). Skupiono się wobec tego tylko na umowach rachunku bankowego, umowach kredytowych oraz umowach w zakresie usług płatniczych (rozliczeniowych). W niezbędnym zakresie uwzględniono powiązania międzysektorowe. Zasygnalizowano także przejawy ochrony klienta na rynku usług inwestycyjnych i ubezpieczeniowych, gdyż banki także świadczą tego typu usługi, bezpośrednio lub pośrednio współpracując w ramach grup (holdingów) na rynku z innymi instytucjami finansowymi. Szerokie ujęcie rozpatrywanej problematyki podyktowane jest specyfiką działalności banku jako szczególnej kategorii przedsiębiorcy świadczącego usługi bankowe na rynku finansowym, ale także specyfiką wymogów stawianych bankom jako instytucjom zaufania publicznego, od których wymagana jest szczególna staranność zawodowa w relacjach z kontrahentami. Celem rozprawy jest zatem nie tylko analiza całości czy nawet systemu regulacji prawnych dotyczących ochrony klientów, ale także ich typizacja oraz ocena jakości legislacji w tym zakresie, kompletności systemu ochrony, jej zakresu podmiotowego i jej skuteczności w praktyce stosowania prawa (cel ogólny). Autorka postawiła sobie także za cel odpowiedź na pytania: czy regulacje ochronne są konieczne, a jeśli tak to czy te istniejące są wystarczające? Czy trzeba nimi obejmować jedynie konsumenta, czy także szerzej nieprofesjonalnego uczestnika rynku finansowego? Na ile rynek usług bankowych (rynek usług finansowych) rządzi się swoimi prawami, które wymagają odrębnych od powszechnych (ogólnych) zasad ochrony klienta? Czy i na ile jest to podyktowane 11 Integracja światowych rynków finansowych przejawia się w dwóch aspektach: integracji transgranicznej (w ramach UE polega to na możliwości korzystania z usług podmiotów z siedzibą w innych krajach członkowskich dzięki tzw. zasadzie jednolitego paszportu europejskiego) oraz integracji międzysektorowej (polegającej na zacieraniu się granic między sektorem bankowym, ubezpieczeniowym i inwestycyjnym oraz powstawaniu konglomeratów finansowych, które dążą do oferowania klientom jak najszerszej palety usług). Rynki finansowe są coraz bardziej powiązane przez wymianę towarów i usług, a także przepływ kapitałów i technologii. 37