OBOZOWISKA, OSADY, WSIE. WROCŁAW WIDAWA 17

OBOZOWISKA, OSADY, WSIE. WROCŁAW WIDAWA 17

UNIWERSYTET WROCŁAWSKI Instytut Archeologii OBOZOWISKA, OSADY, WSIE. WROCŁAW WIDAWA 17 REDAKCJA MIROSŁAW MASOJĆ WROCŁAW 2014

Recenzent: prof. dr hab. Michał Kobusiewicz prof. dr hab. Stanisław Pazda prof. dr hab. Jerzy Piekalski Opracowanie redakcyjne: Maria Derwich Korekta: Karol Bykowski Opracowanie techniczne i skład komputerowy: Marek J. Ba ek Tłumaczenie streszczeń i podpisów pod ryciny: Bartłomiej Madejski Projekt okładki: Nicole Lenkow ISBN 978-83-61416-92-0 Uniwersytet Wrocławski Instytut Archeologii Wydanie książki dofinansowano ze środków Ministra Kultury i Dziedzictwa Narodowego Copyright by Uniwersytet Wrocławski Wrocław 2014 4

SPIS TREŚCI 1. Mirosław Masojć Wprowadzenie... 7 2. Janusz Badura Położenie geomorfologiczne i geologiczne stanowiska...13 3. Maciej Ehlert, Mirosław Masojć Obozowiska mezolityczne. Możliwości interpretacyjne otwartych stanowisk wczesnoholoceńskich zniszczonych przez procesy podepozycyjne....19 4. Mirosław Masojć Pozostałe materiały krzemienne na stanowisku...71 5. Ewa Dreczko, Marta Mozgała Ślady aktywności grup ludzkich młodszej epoki kamienia...79 6. Irena Lasak Materiał ruchomy z osady kultury łużyckiej...89 7. Macin Bohr Zabytki ruchome kultury przeworskiej...159 8. Justyna Baron Kompleks osadniczy z epoki brązu, młodszego okresu przedrzymskiego, okresu wpływów rzymskich i wędrówek ludów. Analiza obiektów nieruchomych...235 9. Aleksandra Pankiewicz Wieś wczesnośredniowieczna oraz ślady osadnictwa późnośredniowiecznego i nowożytnego...321 10. Paweł Zawadzki Relikty związane z II wojną światową...349 11. Agata Hałuszko Analiza antropologiczna materiału kostnego...359 12. Renata Abłamowicz Badania archeozoologiczne szczątków kostnych...367 13. Agata Sady Badania archeobotaniczne...395 14. Agata Sady Wyniki analizy odcisków roślinnych zachowanych na polepie...419 5

15. Beata Miazga Wyniki badań archeometrycznych wybranych zabytków brązowych oraz pozostałości z procesów hutniczych żelaza...425 16. Michał Borowski Wyniki badań petrograficznych materiałów kamiennych...439 17. Mirosław Furmanek, Marek Krąpiec, Tomasz Goslar, Mirosław Masojć Chronologia absolutna stanowiska...451 Inwentarz obiektów odkrytych na stanowisku...457 Plan zbiorczy stanowiska, ryc. 3 i 27 art. J. Baron (pod opaską) 6

RENATA ABŁAMOWICZ BADANIA ARCHEOZOOGICZNE SZCZĄTKÓW KOSTNYCH WSTĘP Przedmiotem opracowania są źródła archeozoologiczne pozyskane w trakcie badań wykopaliskowych przeprowadzonych na stanowisku Wrocław-Widawa 17 w latach 2007 2008. Materiał kostny pochodzi ze stanowiska wielokulturowego i jest datowany na następujące okresy: V okres epoki brązu (kultura łużycka), młodszy okres przedrzymski, okres wpływów rzymskich i wczesny okres wędrówek ludów (kultura przeworska) oraz wczesne średniowiecze. Poddany analizie materiał charakteryzował się złym stanem zachowania, był zniszczony i mocno rozdrobniony. Znaczna część szczątków zwierzęcych nosiła ślady opalenia oraz gryzienia przez drapieżniki. Wspomniane fakty w dużym stopniu ograniczyły możliwości identyfikacji gatunku, wieku, wielkości oraz płci zwierząt. METODY Materiały kostne poddano szczegółowym analizom archeozoologicznym. Złożyły się na nie: oznaczenia gatunkowe i anatomiczne, oszacowania ilościowe i pomiary, określenie wieku, płci i wielkości zwierząt oraz obserwacje śladów na kościach. W oszacowaniach ilościowych zastosowano metodę globalnej liczby szczątków (GLS), tj. rzeczywistej liczby zidentyfikowanych szczątków danego gatunku w materiale pozyskanym ze stanowiska. Posiłkowano się również metodą najmniejszej liczby osobników (Min), stosując ją do określenia liczby osobników w obrębie obiektów oraz warstwy. Wnioski dotyczące konsumpcji przeprowadzono na podstawie analiz rozkładu części ciała ssaków domowych konsumpcyjnych poprzez pogrupowanie pojedynczych fragmentów w zespoły kości wchodzące w skład podstawowych elementów tuszy (Sobociński 1977; Makowiecki 2001). Przybliżony wiek niektórych zwierząt określono na podstawie rozwoju i zużycia zębów według kryteriów zawartych w pracach Lutnickiego (1972), Müllera (1973) oraz Beneckego (1988). Do określenia wieku wykorzystano ponadto ocenę stopnia skostnienia szkieletu (Benecke 1988; Schmid 1972). Ocenę płci bydła przeprowadzono na podstawie kości śródstopia, obliczając z wartości pomiarów wskaźniki szerokościowo-długościowe. Otrzymane wartości indeksów, porównane z danymi opracowanymi dla bydła przez Całkina (1960), pozwoliły na ustalenie płci zwierząt, z których pochodziły kości śródstopia. Dla świni cechy płci zbadano, analizując kształt przekroju kłów dolnych oraz zarysu ich zębodołów (Habermehl 1975; Schmid 1972). Dla konia za kryterium wyróżnienia płci uznano obecność lub brak kłów (Lutnicki 1972). Badania osteometryczne wykonano według zaleceń Driesch (1976), stosując zaproponowane przez autorkę angielskie skróty punktów osteometrycznych. Wartości pomiarów podano w milimetrach. 367

RENATA ABŁAMOWICZ Wielkość zwierząt poszczególnych gatunków określono na podstawie obliczeń wysokości w kłębie (WH), którą wyrażono w centymetrach. Dla bydła wysokość w kłębie oszacowano na podstawie największej długości (GL) kości śródręcza, śródstopia oraz największej całkowitej długości bocznej (GLl) kości skokowej, posługując się współczynnikami Całkina (1960; 1970). Wynoszą one kolejno: dla kości śródręcza krów 5,98, dla kości śródstopia krów 5,34 i dla kości skokowej obu płci 1,83. Wysokość w kłębie świni oszacowano na podstawie wartości pomiaru największej całkowitej długości bocznej (GLl) kości skokowej, posługując się wskaźnikiem Teicherta, wynoszącym 17,90 (Teichert 1969). Przy zastosowaniu współczynników Teicherta (1969), takich samych jak dla świni, oszacowano wzrost dzika z wartości odpowiednich pomiarów kości skokowej. Wysokość w kłębie owcy ustalono, mnożąc największą, całkowitą długość boczną (GLl) kości skokowej przez współczynnik Teicherta (1975), wynoszący dla wymienionego elementu 22,68. Wysokość w kłębie konia obliczono na podstawie współczynników Kiesewaltera (1888). W odniesieniu do pozostałości owcy i kozy, ze względu na trudności w ich jednoznacznym rozróżnieniu wynikające głównie z podobieństwa morfologicznego elementów kośćca oraz dodatkowo znacznego rozdrobnienia badanych szczątków, w pracy zastosowano konwencjonalnie przyjęty w badaniach archeozoologicznych termin owca/koza (Lasota-Moskalewska 1997). Jedynie w pojedynczych przypadkach możliwe było rozdzielenie gatunkowe (Schramm 1967). Zakwalifikowanie kilku kości bydła oraz świni do grupy zwierząt domowych bądź dzikich nie było jednoznaczne. W tych przypadkach należy liczyć się z możliwością, że pochodziły one od sztuk o cechach przejściowych pomiędzy turem i bydłem oraz dzikiem i świnią. WYNIKI BADAŃ Wyniki analiz archeozoologicznych przedstawiono całościowo dla stanowiska, a w dalszej kolejności zostały one omówione oddzielnie dla obiektów w wydzielonych fazach chronologicznych oraz warstwach. DANE OGÓLNE W trakcie badań wydobyto 2720 szczątków kostnych ssaków oraz 1 fragment muszli małża. Zwierzęcy materiał kostny pochodzi ze 158 obiektów archeologicznych (99,9%) oraz z warstwy (0,1%). Udział procentowy wydzielonych grup zwierząt w poszczególnych fazach zasiedlania stanowiska ilustrują tab. 1 2 oraz ryc. 1. Na kulturę łużycką (KŁ) przypada 17,6% Tab. 1. Stanowisko Wrocław-Widawa 17. Zestawienie szczątków zwierząt według faz chronologicznych z obiektów oraz z warstwy Table 1. Site Wrocław-Widawa 17. Animal remains divided according to chronological phases from the objects and the layer Liczba obiektów Ssaki domowe Ssaki dzikie Ssaki domowe /dzikie Ssaki nieokreślone Bezkręgowce Razem n % Kultura łużycka 54 385 1 1 92 479 17,6 Kultura łużycka/ 9 11 3 14 0,5 przeworska Kultura przeworska 76 1443 118 45 440 2046 75,2 Wczesne średniowiecze 9 110 1 24 135 5,0 Pradzieje 2 6 6 0,2 Chronologia 8 34 3 37 1,4 nieokreślona Warstwa 2 1 1 4 0,1 Razem 158 1991 121 46 562 1 2721 100 368

BADANIA ARCHEOZOOGICZNE SZCZĄTKÓW KOSTNYCH Tab. 2. Stanowisko Wrocław-Widawa 17. Zestawienie szczątków zwierząt z obiektów oraz z warstwy Table 2. Site Wrocław-Widawa 17. Lusatian culture. Animal remains from the objects and the layer Grupa Ssaki domowe Ssaki dzikie Ssaki domowe/ dzikie Obiekty Warstwa Razem KŁ KŁ/KP KP WŚR PRA Ch. Nie. n % n n % n n % n n % n n % n n % n n % n n % n 385 80,4 67 11 78,6 9 1443 70,5 154 110 81,5 22 6 100 2 34 91,9 6 2 50 1 1991 73,17 261 1 0,2 1 118 5,8 16 1 0,7 1 1 25 1 121 4,45 19 1 0,2 1 45 2,2 3 46 1,69 4 92 19,2 3 21,4 440 21,5 24 17,8 3 8,1 562 20,65 Ssaki nieokreślone Bezkręgowce 1 25 1 0,04 Razem 479 100 69 14 100 9 2046 100 173 135 100 23 6 100 2 37 100 6 4 100 2 2721 100 284 369

RENATA ABŁAMOWICZ Ryc. 1. Stanowisko Wrocław-Widawa 17. Udział szczątków zwierzęcych w wydzielonych fazach chronologicznych. N = 2721 Fig. 1. Site Wrocław-Widawa 17. Contribution of animal remains in individual chronological phases. N = 2721 wydobytych fragmentów kostnych ssaków z obrębu 54 obiektów. Na kulturę łużycką/kulturę przeworską (KŁ/KP) 0,5% elementów kostnych ssaków pozyskanych z 9 obiektów. Z obiektów datowanych na kulturę przeworską (KP) pochodzi 75,2% fragmentów kostnych ssaków wyróżnionych w 76 obiektach. Na okres wczesnego średniowiecza (WŚR) przypada 5% szczątków zwierzęcych zidentyfikowanych w 9 obiektach. Z 2 obiektów ogólnie datowanych na okres pradziejowy (PRA) pochodzi 0,2% ułamków kostnych ssaków. Z 8 obiektów o nieokreślonej chronologii (Ch. Nie.) pochodzi 1,4% szczątków kostnych ssaków. Pozostały odsetek kości zwierzęcych (0,1%) znaleziono w warstwie o niesprecyzowanej chronologii. SSAKI Przynależność gatunkową i anatomiczną ssaków oznaczono dla 2158 jednostek osteologicznych (79,3%), pochodzących od co najmniej 284 osobników (282 osobniki z obiektów, 2 z warstwy). Reszta to drobne odłamki bez charakterystycznych cech anatomicznych pozwalających na właściwe zidentyfikowanie gatunku. Z tych względów zaliczono je do grupy kości nieoznaczonych. Oznaczone kości ssaków reprezentują zwierzęta domowe (92,3%), dzikie (5,6%) oraz formy przejściowe (2,1%) (tab. 3). Wśród ssaków domowych wyróżniono: bydło Bos primigenius f. domestica, świnię Sus scrofa f. domestica, owcę/kozę Ovis orientalis f. domestica/capra aegagrus f. domestica, konia Equus ferus f. domestica, psa Canis lupus f. domestica oraz kota Felis silvestris f. domestica. Szczątki ssaków dzikich należą do następujących gatunków: tura Bos primigenius (Boj. 1827), dzika Sus scrofa (L., 1758), jelenia Cervus elaphus (L.,1758) oraz sarny Capreolus capreolus (L., 1758). Kilka kości pochodziło od sztuk o cechach przejściowych pomiędzy turem i bydłem oraz dzikiem i świnią. Z poddanego analizie zbioru 2720 kości ssaków wydzielono szczątki pokonsumpcyjne (89,9%) oraz te, które z uwagi na kontekst odkrycia zaliczono do symbolicznych (10,1%) (tab. 4). Szczątki kostne pokonsumpcyjne Są one reprezentowane przez 2446 jednostek osteologicznych. Świadczą o tym odnotowane na kościach ślady cięć ostrym narzędziem, które powstają przy rozbiorze tuszy i porcjowaniu mięsa. Wśród ssaków domowych można mówić o pięciu gatunkach, których mięso było spożywane, są to: bydło, świnia, owca, koza oraz koń. Kości innych gatunków zwierząt, pomimo że nie noszą takich wyraźnych śladów, mają również charakter pokonsumpcyjny. Są to najczęściej fragmenty trzonów i ich nasad. Uwagi te odnoszą się również do kości psa i kota. Podstawą do 370

BADANIA ARCHEOZOOGICZNE SZCZĄTKÓW KOSTNYCH Tab. 3. Stanowisko Wrocław-Widawa 17. Proporcje udziału ssaków domowych, dzikich oraz form przejściowych z obiektów oraz z warstwy Table 3. Site Wrocław-Widawa 17. Contribution of domestic and wild mammals as well as transitory forms from the objects and the layer Grupa Ssaki domowe Ssaki dzikie Ssaki domowe/ Obiekty Warstwa Razem KŁ KŁ/KP KP WŚR PRA Ch. Nie. n % n n % n n % n n % n n % n n % n n % n n % n 385 99,5 67 11 100 9 1443 89,9 154 110 99,1 22 6 100 2 34 100 6 2 66,7 1 1991 92,3 261 1 0,25 1 118 7,3 16 1 0,9 1 1 33,3 1 121 5,6 19 1 0,25 1 45 2,8 3 46 2,1 4 dzikie Razem 387 100 69 11 100 9 1606 100 173 111 100 23 6 100 2 34 100 6 3 100 2 2158 100 284 Tab. 4. Stanowisko Wrocław-Widawa 17. Kategorie kości ssaków z obiektów oraz z warstwy Table 4. Site Wrocław-Widawa 17. Categories of mammal bones from the objects and the layer Kategoria Obiekty KŁ KŁ/KP KP WŚR PRA Ch. Nie. - Warstwa Razem n % n n % n n % n n % n n % n n % n n % n n % n Szczątki 435 90,8 62 14 100 9 1816 88,8 167 135 100 23 6 100 2 37 100 6 3 100 2 2446 89,9 271 pokonsumpcyjne Szczątki 44 9,2 7 230 11,2 6 274 10,1 13 symboliczne Razem 479 100 69 14 100 9 2046 100 173 135 100 23 6 100 2 37 100 6 3 100 2 2720 100 284 371

RENATA ABŁAMOWICZ takich przypuszczeń, szczególnie w przypadku psa, jest występowanie pojedynczych kości noszących ślady pęknięć i uszkodzeń podobne do typowych śladów spotykanych na resztkach pokonsumpcyjnych wymienionych powyżej pięciu gatunków ssaków dostarczających mięsa. Szczątki kostne symboliczne Obok szczątków wyżej omówionej kategorii wyróżniono 274 kości, które uwzględniając kontekst ich odkrycia zaliczono do symbolicznych. Do omawianej grupy włączono następujące zespoły kości zwierzęcych: znaleziska szczątków 5 osobników zwierzęcych (bydła, świni, dzika/świni, owcy/kozy oraz konia) z fragmentem kości ludzkiej z obiektu 45, datowanego na kulturę łużycką; znaleziska szczątków 2 osobników zwierzęcych (bydła oraz świni) z ciałopalnego grobu ludzkiego (obiekt 1111), datowanego na kulturę łużycką; znaleziska szkieletów 2 psów z fragmentami kostnymi pojedynczych osobników bydła i konia z obiektu 112, datowanego na kulturę przeworską; znaleziska szczątków 2 osobników bydła z czaszką ludzką z obiektu 1098, datowanego na kulturę przeworską. BEZKRĘGOWCE Z całości materiału wyróżniono jedną muszlę małża pochodzącą z warstwy (tab. 1 2; ryc. 1). WYNIKI BADAŃ MATERIAŁU KOSTNEGO Z OBIEKTÓW KULTURY ŁUŻYCKIEJ (KŁ) Z obiektów datowanych na kulturę łużycką pochodzi 479 fragmentów kostnych ssaków odkrytych w obrębie 54 obiektów, co stanowi 17,6% całości zwierzęcego materiału kostnego (tab. 1 2). Przynależność gatunkową i anatomiczną oznaczono dla 387 jednostek osteologicznych z 41 obiektów (80,8%), reprezentujących co najmniej 69 osobników. W przypadku 13 obiektów rozpoznanie gatunkowe nie było możliwe, ponieważ kości pozbawione były cech anatomicznych. W obiektach najczęściej występowały elementy szkieletu należące do pojedynczych osobników (48,1%). W 8 obiektach odnotowano fragmenty kostne należące do 2 osobników, w 3 stwierdzono 3 osobniki, w 2 natomiast obiektach odnotowano raz 4, a raz 5 osobników (tab. 5). Objęte analizą materiały kostne w zdecydowanej większości stanowią zespół szczątków pokonsumpcyjnych. Największą liczbę kości ssaków, a zarazem osobników o takim właśnie charakterze, stwierdzono (poza obiektami o nieokreślonej funkcji) w obiekcie interpretowanym jako studnia (obiekt 727) oraz w paleniskach (obiekty: 17, 52, 77, 133, 189, 385, 590, 605). Ponadto szczątki tego typu odnotowano w budynkach (obiekty: 128, 574), w dołach posłupowych (obiekty: 89, 95, 100, 285, 363, 388, 707), w piecu do wypału ceramiki (obiekt 118) oraz w obiekcie interpretowanym jako depozyt (obiekt 130) (tab. 6). Jak się wydaje, nieco odmienny charakter symboliczny mają natomiast depozyty kostne z obiektu 1111, uznanego za grób ciałopalny. Z podobnym charakterem znaleziska być może należy również łączyć odkryte szczątki zwierzęce w jednym z obiektów, interpretowanym jako piec do wypału ceramiki (obiekt 45) (tab. 6). Szczątki kostne pokonsumpcyjne Do tej kategorii źródeł zaliczono 435 fragmentów kostnych ssaków, z czego oznaczono 353 jednostki osteologiczne (82%), reprezentujące 62 osobniki (tab. 4, 7). Wśród wyróżnionych zwierząt domowych (99,7%), dominuje bydło (31 osobników), dalej świnia (12 osobników), owca/koza (10 osobników, w tym raz owca) oraz koń i pies (po 4 osobniki). Zwierzęta dzikie reprezentowane są przez pojedynczego osobnika jelenia (0,3%) (tab. 7, ryc. 2). Pod względem anatomicznym znalezione kości bydła oraz świni reprezentowały praktycznie wszystkie odcinki szkieletu, w przypadku pozostałych gatunków natomiast niekompletny kościec (tab. 8). Podział tuszy na (wg Sobociński 1977): a) klasa I, określoną jako mniej wartościowe partie oraz odpady rzeźne. Zaliczono do niej: podklasę IA, jako głowę (czaszka i żuchwa z zębami); podklasę IB9 jako rękę i stopę, w skład której wchodzą kości nadgarstka, śródręcza, ste- 372

BADANIA ARCHEOZOOGICZNE SZCZĄTKÓW KOSTNYCH Tab. 5. Stanowisko Wrocław-Widawa 17. Liczba osobników zwierzęcych w obiektach w wydzielonych fazach chronologicznych Table 5. Site Wrocław-Widawa 17. Number of animal specimens in the objects in individual chronological phases Okres chronologiczny Liczba osobników w obiektach Liczba obiektów % KŁ 1 26 48,1 2 8 14,8 3 3 5,6 4 2 3,7 5 2 3,7 brak rozpoznania gatunkowego 13 24,1 Razem 69 54 100 KŁ/KP 1 7 77,8 2 1 11,1 brak rozpoznania gatunkowego 1 11,1 Razem 9 9 100 KP 1 30 39,5 2 11 14,5 3 8 10,5 4 10 13,2 5 2 2,6 6 2 2,6 7 1 1,3 9 2 2,6 10 1 1,3 brak rozpoznania gatunkowego 9 11,9 Razem 173 76 100 WŚR 2 2 22,2 3 5 55,6 4 1 11,1 brak rozpoznania gatunkowego 1 11,1 Razem 23 9 100 PRA 1 2 100 Razem 2 2 100 Ch. Nie. 1 4 50,0 2 1 12,5 brak rozpoznania gatunkowego 3 37,5 Razem 6 8 100 Łącznie 282 158 pu, śródstopia, człony palcowe oraz trzeszczki członów palcowych, b) klasę II, jako pełnowartościowe partie tuszy, do których zaliczono; podklasę IIA, jako partie ciała okolic kręgosłupa, rekonstruowane na podstawie kręgów; podklasę IIB, jako partie okolic klatki piersiowej, rekonstruowanej na podstawie żeber i mostka; podklasę IIC, jako partie kończyny piersiowej, odtwarzanej na podstawie łopatki, kości ramienia i przedramienia; podklasę IID, jako partie kończyny miednicznej, w skład której wchodzą kości miednicy, uda i podudzia. Z danych procentowych uzyskanych dla poszczególnych zespołów kości bydła z obiektów kultury łużyckiej wynika, że klasa I nieznacznie przeważa nad II, a udział szczątków podklasy IA jest najwyższy. Wśród szczątków klasy II dominują kości podklasy IIC (tab. 9). Analiza szczątków bydła pod kątem rozkładu tuszy pozwoliła odnotować obecność wszystkich elementów kośćca, jednak w zróżni- 373

RENATA ABŁAMOWICZ Tab. 6. Stanowisko Wrocław-Widawa 17. Zróżnicowanie funkcji i chronologii obiektów ze szczątkami ssaków. Skróty: GLS globalna liczba szczątków; Grób ciał. grób ciałopalny; l.o. liczba obiektów; Nieokr. nieokreślona; Obiekt hutn. obiekt hutniczy; Piec do wyp. cer. piec do wypału ceramiki Table 6. Site Wrocław-Widawa 17. Diversification of function and chronology of the objects with mammal remains Okres Budynek Dół posłupowy Palenisko Jama zasobowa Piec do wyp. cer. Obiekt hutn. Funkcja obiektu Prażak Dymarka Studnia Jama ofiarna Grób ciał. Depozyt Nieokr. GLS/l.o. GLS/l.o. GLS/l.o. GLS/l.o. GLS/l.o. GLS/l.o. GLS/l.o. GLS/l.o. GLS/l.o. GLS/l.o. GLS/l.o. GLS/l.o. GLS/l.o. KŁ 4/2 12/7 59/8 33/2 95/1 22/1 5/1 249/32 479/54 KŁ/KP 3/1 11/8 14/9 KP 177/11 28/4 124/8 106/5 2/1 1/1 4/1 968/13 230/2 406/30 2046/76 WŚR 135/9 135/9 PRA 1/1 5/1 6/2 Ch.Nie. 33/4 4/4 37/8 Razem 316/22 74/16 186/17 106/5 33/2 2/1 1/1 4/1 1063/14 230/2 22/1 5/1 675/75 2717/158 Razem 374

BADANIA ARCHEOZOOGICZNE SZCZĄTKÓW KOSTNYCH Tab. 7. Stanowisko Wrocław Widawa 17. Zestawienie szczątków pokonsumpcyjnych ssaków z obiektów oraz z warstwy Table 7. Site Wrocław Widawa 17. Post consumption remains from the objects and the layer Gatunki Obiekty KŁ KŁ/KP KP WŚR PRA Ch. Nie. Warstwa Razem Min GLS n % n n % n n % n n % n n % n n % n n % n n n Ssaki domowe Bydło 206 58,3 31 6 54,5 4 850 61,7 70 69 62,2 10 5 14,7 3 2 66,7 1 1138 119 Świnia 50 14,2 12 4 36,4 4 166 12,0 31 26 23,4 6 4 11,8 1 250 54 Owca/ koza 40 11,3 10 102 7,4 22 11 9,9 5 153 37 Koń 8 2,3 4 92 6,7 22 4 3,6 1 5 83,3 1 1 2,9 1 110 29 Pies 48 13,6 4 1 9,1 1 2 0,2 2 1 16,7 1 24 70,6 1 76 9 Kot 1 0,1 1 1 1 Razem 352 99,7 61 11 100 9 1213 88,1 148 110 99,1 22 6 100 2 34 100 6 2 66,7 1 1728 249 Ssaki dzikie Tur 21 1,5 4 21 4 Dzik 4 0,3 2 4 2 Jeleń 1 0,3 1 88 6,4 8 1 0,9 1 90 10 Sarna 5 0,4 2 1 33,3 1 6 3 Razem 1 0,3 1 118 8,6 16 1 0,9 1 1 33,3 1 121 19 Ssaki domowe/dzikie Tur/bydło 45 3,3 3 45 3 Razem 45 3,3 3 45 3 Łącznie 353 100 62 11 100 9 1376 100 167 111 100 23 6 100 2 34 100 6 3 100 2 1894 271 375

RENATA ABŁAMOWICZ Ryc. 2. Stanowisko Wrocław-Widawa 17. Kultura łużycka. Rozkład gatunkowy szczątków pokonsumpcyjnych ssaków w obiektach, według liczy osobników. N = 62 Fig. 2. Site Wrocław-Widawa 17. Lusatian culture. Distribution of species of post-consumption remains of mammals in the objects by the number of specimens. N = 62 cowanej frekwencji. Nadwyżki kości kończyny piersiowej nad kośćmi kończyny miednicznej wskazują na preferencję w spożyciu tej właśnie partii tuszy. Z uwagi na mocne rozdrobnienie materiału kostnego wnioski na temat wieku zwierząt są nieliczne. Odnoszą się one do bydła, świni oraz owcy/kozy (tab. 10). W przypadku pierwszego z wymienionych gatunków wiek określono, na podstawie stopnia skostnienia szkieletu, na ok. 15 20 miesięcy, natomiast w dwóch przypadkach na podstawie żuchwy na ok. 3,5 roku oraz w trzech na 3,5 5 lat. Śmiertelność świni oceniono na podstawie ośmiu obserwacji żuchw. Najmłodszego osobnika określono na 10 12 miesięcy, pozostałe sztuki były w wieku 16 24 miesięcy. Wiek owcy w odosobnionym przypadku, na podstawie żuchwy, określono na ok. 3 miesiące. Brak danych uniemożliwiał określenie płci. Wykonano nieliczne pomiary kości oznaczonych zwierząt. Zmierzono 11 fragmentów kości bydła, 2 świni, 4 owcy/kozy (tab. 11 13). Do pomiarów nadawały się również dwie kości konia oraz trzy psa. W pierwszym przypadku zmierzono największą szerokość końca dalszego (Bd) kości promieniowej, która wyniosła 66,2 mm oraz I człon palcowy, o następujących parametrach: największa długość (GL) 74,1 mm, największa szerokość końca bliższego (Bp) 50,0 mm, najmniejsza szerokość trzonu (SD) 33,0 mm, największa szerokość końca dalszego (Bd) 43,0 mm. Zmierzone kości psa to: kość promieniowa (Bp 19,2 mm, SD 15,0 mm), kość piszczelowa (Bd 20,0 mm) oraz kość piętowa (GL 54,0 mm). Wysokość w kłębie obliczono jedynie dla pojedynczego osobnika owcy/kozy z obiektu 546. Wartość wspomnianego parametru wynosi 63,5 cm. SZCZĄTKI KOSTNE SYMBOLICZNE Łącznie wyróżniono 44 fragmenty kostne ssaków należących do tej kategorii, oznaczono 34 jednostki osteologiczne (77,3%), reprezentujące 7 osobników (tab. 4). Wśród oznaczonych szczątków kostnych tej kategorii znalazły się pozostałości zwierząt domowych reprezentujących: bydło (2 osobniki), świnię (2 osobniki) oraz owcę/kozę i konia (po 1 osobniku). Ponadto w obiekcie 45 wyróżniono pojedynczą kość formy przejściowej pomiędzy dzikiem i świnią (tab. 14). Pod względem anatomicznym znalezione kości wyróżnionych zwierząt reprezentowały niekompletny kościec (tab. 15). Obiekt 45 (piec do wypału ceramiki) W obiekcie określonym jako piec do wypału ceramiki zidentyfikowano pojedyncze elementy szkieletu 5 osobników zwierzęcych: bydła, świ- 376

BADANIA ARCHEOZOOGICZNE SZCZĄTKÓW KOSTNYCH Tab. 8. Stanowisko Wrocław Widawa 17. Skład gatunkowy i anatomiczny kości ssaków o charakterze pokonsumpcyjnym Table 8. Site Wrocław Widawa 17. Composition of post consumption mammal bones according to species and anatomical features Obiekty Warstwa KŁ KŁ/KP KP WŚR PRA Ch. Nie. Kość Bydło Świnia Owca/koza Koń Pies Jeleń Bydło Świnia Pies Bydło Tur/bydło Świnia Owca/koza Koń Pies Kot Tur Dzik Jeleń Sarna Bydło Świnia Owca/koza Koń Jeleń Koń Pies Bydło Świnia Koń Pies Bydło Sarna Poroże 63 5 1 Możdżeń 6 29 42 1 1 2 2 K. czaszki 11 12 6 52 17 3 1 14 6 1 1 Żuchwa 27 3 9 1 10 60 35 8 2 1 6 10 3 2 Zęby 51 3 10 1 6 1 3 106 23 16 34 1 4 8 8 2 1 1 5 3 3 Kręgi 13 5 1 10 37 1 6 7 1 7 3 1 7 K. krzyżowa 3 1 Żebra 11 7 9 2 3 29 18 10 1 5 1 7 Łopatka 7 2 1 96 11 4 1 3 4 K. ramienna 29 3 6 1 123 20 9 14 2 6 1 1 K. promieniowa 11 3 1 1 27 2 3 2 1 1 1 K. łokciowa 14 3 1 3 15 2 3 4 4 K. miednicy 1 2 5 1 24 2 7 K. udowa 5 1 1 1 1 8 12 3 1 1 1 K. piszczelowa 2 5 1 46 6 26 4 3 10 1 1 2 K. strzałkowa 1 K. nadgarstka 1 2 1 3 K. śródręcza 3 2 47 2 2 14 1 1 1 K. rysikowa 2 K. stępu 3 1 1 2 35 2 4 1 11 1 1 1 K. śródstopia 8 2 1 100 6 6 8 2 1 2 Człony palcowe 3 2 12 2 6 3 1 1 2 1 Razem 206 50 40 8 48 1 6 4 1 850 45 166 102 92 2 1 21 4 88 5 69 26 11 4 1 5 1 5 4 1 24 2 1 377

RENATA ABŁAMOWICZ Tab. 9. Stanowisko Wrocław-Widawa 17. Kultura łużycka. Rozkład elementów kośćca bydła według klas i podklas tuszy Table 9. Site Wrocław-Widawa 17. Lusatian culture. Distribution of elements of ca le s skeleton according to carcass class and subclass Klasa Elementy kośćca i tuszy Bydło n % IA Kości głowy 95 46,1 IB Kości ręki i stopy 18 8,7 IA-IB Razem kości mniej wartościowej części tuszy oraz odpady rzeźne 113 54,8 IIA Kręgi 13 6,3 IIB Żebra 11 5,4 IIC Kości kończyny piersiowej 61 29,6 IID Kości kończyny miednicznej 8 3,9 IIA-IID Razem kości tuszy 93 45,2 Tab. 10. Stanowisko Wrocław Widawa 17. Struktura wieku bydła, świni oraz owcy/kozy Table 10. Site Wrocław Widawa 17. Structure of ca le s, pig s and sheep s/goat s age Wiek Szczątki pokonsumpcyjne Szczątki symboliczne KŁ KP WŚR KP obiekt 1098 n % n % n % n % Bydło Subadultus 1 16,7 9 32,1 (15 34 miesięcy) Adultus 5 83,3 19 67,9 2 100 2 100 (>34 miesięcy >10 lat Razem 6 100 28 100 2 100 2 100 Świnia Juvenil 1 12,5 (0 12 miesięcy) Subadultus 7 87,5 8 57,1 (12 24 miesięcy) Adultus 6 42,9 1 100 (2 >8 lat) Razem 8 100 14 100 1 100 Owca/koza Juvenil 1 100 2 15,4 (0 ok. 9 miesięcy) Subadultus 5 38,5 (10 24 miesięcy) Adultus 6 46,1 1 100 (>2 >7 lat) Razem 1 100 13 100 1 100 ni, owcy/kozy, konia oraz formy przejściowej pomiędzy dzikiem i świnią, a ponadto ludzką kość strzałkową. Z uwagi na charakter obiektu obecność w nim szczątków zwierzęcych, jak również kości ludzkiej może wskazywać na porzucenie pierwotnej funkcji obiektu i wtórne wykorzystanie go jako jamy o odmiennym rytualnym charakterze. Obiekty z kośćmi zwierzęcymi i ludzkimi znane są z licznych osad kultury łużyckiej, zarówno obronnych, jak i otwartych. Charakter i inwentarz większości takich jam kwalifikują je jako odpadkowe, jedynie obecność kości ludzkich (przy założeniu, że antropofagia była u plemion kultury łużyckiej głównie, jeśli nie wyłącznie, funkcją rytuału) pozwala niejako awansować je do rangi obiektów związanych z działaniami religijnymi (Węgrzynowicz 1982, s. 34). Pewną analogią dla znaleziska we Wrocławiu-Widawie jest stanowisko 3 w Strzelcach, w województwie kujawsko-pomorskim, gdzie 378

BADANIA ARCHEOZOOGICZNE SZCZĄTKÓW KOSTNYCH Tab. 11. Stanowisko Wrocław-Widawa 17. Kultura łużycka. Wymiary kości (w mm) bydła* Table 11. Site Wrocław-Widawa 17. Lusatian culture. Size (mm) of ca le s bones Processus cornualis HBC 125,0 Radius Bp 65,0 Tibia Bd 50,0 55,5 Metacarpus SD 27,0 Metatarsus Bd 49,0 Phalanx I GL 64,1 Bp 31,0 SD 26,0 Bd 24,0 29,0 Phalanx II GL 38,0 40,0 Bp 30,0 28,0 SD 25,0 23,5 Bd 26,5 24,5 Phalanx III DLS 59,1 Ld 44,8 pod podwalinami pieca również znaleziono szczątki ludzkie i zwierzęce (Kubasiewicz 1959). Tab. 12. Stanowisko Wrocław-Widawa 17. Kultura łużycka. Wymiary kości (w mm) świni Table 12. Site Wrocław-Widawa 17. Lusatian culture. Size (mm) of pig s bones GLP (31,0) GL 34,0 Bp 16,0 SD 12,0 Bd 14,0 Scapula Phalanx I Tab. 13. Stanowisko Wrocław-Widawa 17. Kultura łużycka. Wymiary kości (w mm) i wysokość w kłębie (w cm) owcy/kozy Table 13. Site Wrocław-Widawa 17. Lusatian culture. Size (mm) of sheep s/goat s bones and height (cm) in the withers Radius Bp 27,5 SD 18,2 Tibia SD 12,0 Bd 24,0 Talus GLl 28,0 GLm 27,0 WH 63,5 Obiekt 1111 (grób ciałopalny) W obiekcie zidentyfikowano obok naczynia ze spaloną czaszką ludzką w wieku infans I również pojedyncze elementy szkieletów 2 osobników zwierzęcych, należących do bydła oraz świni. Kontekst odkrytych szczątków kostnych w omawianym grobie wskazuje, iż najprawdopodobniej należy je łączyć z pozostałościami po stypie. Ze zjawiskiem występowania szczątków zwierzęcych w grobach ludzkich na stanowiskach związanych z kulturą łużycką mamy do czynienia przez cały okres jej trwania. Największe ich zgrupowanie znajduje się w zachodniej i południowej części kompleksu łużyckiego. W grobach zmarłych najczęściej rejestrowano pojedyncze fragmenty kości zwierząt hodowlanych, takich jak bydło, świnia oraz owca i koza. W większości przypadków uznawane są one za pozostałość wyposażenia (symboliczne pożywienie dla zmarłego) bądź za pozostałości uczty obrzędowej (stypy). Za pierwszą hipotezą przemawia m.in. ułożenie szczątków zwierzęcych obok popielnicy lub bezpośrednio przy zmarłym. Z pozostałościami stypy łączy się szczątki zwierzęce odnajdywane w zasypisku jamy grobowej w układzie chaotycznym, przypadkowym (Abłamowicz, Kubiak 1999, s. 41 90). WYNIKI BADAŃ MATERIAŁU KOSTNEGO Z OBIEKTÓW KULTURY ŁUŻYCKIEJ/KULTURY PRZEWORSKIEJ (KŁ/KP) * Wykaz skrótów w zastosowanych badaniach osteometrycznych podano na s. 393. Z obiektów datowanych na kulturę łużycką/ kulturę przeworską pochodzi zaledwie 14 fragmentów kostnych ssaków, odkrytych w obrębie 9 obiektów (0,5% całości zwierzęcego materiału kostnego) (tab. 1 2). Przynależność gatunkową i anatomiczną oznaczono dla 11 jednostek osteologicznych z 8 obiektów (78,6%), reprezentu- 379

RENATA ABŁAMOWICZ Tab. 14. Stanowisko Wrocław Widawa 17. Zestawienie szczątków symbolicznych ssaków z obiektów oraz z warstwy Table 14. Site Wrocław Widawa 17. Remains of symbolic mammals from the objects and the layer Gatunki Obiekty Warstwa Razem KŁ KŁ/KP KP WŚR PRA Ch. Nie. n % n n % n n % n n % n n % n n % n n % n n n Ssaki domowe Bydło 25 73,6 2 38 16,5 3 63 5 Świnia 6 17,7 2 6 2 Owca/koza 1 2,9 1 1 1 Koń 1 2,9 1 13 5,7 1 14 2 Pies 179 77,8 2 179 2 Razem 33 97,1 6 230 100 6 263 12 Ssaki domowe/dzikie Dzik/świnia 1 2,9 1 1 1 Razem 1 2,9 1 1 1 Łącznie 34 100 7 230 100 6 264 13 380

BADANIA ARCHEOZOOGICZNE SZCZĄTKÓW KOSTNYCH Tab. 15. Stanowisko Wrocław Widawa 17. Skład gatunkowy i anatomiczny kości ssaków o charakterze symbolicznym Table 15. Site Wrocław Widawa 17. Species and anatomical composition of bones of symbolic mammals Kość Bydło Świnia KŁ obiekt 45 Dzik/świnia Owca/koza Koń KŁ obiekt 1111 Bydło Świnia Bydło KP obiekt 112 Koń osobnik nr 1 Pies osobnik nr 2 KP obiekt 1098 Możdżeń 2 K. czaszki 22 11 7 Żuchwa 1 4 3 15 Zęby 1 3 1 1 15 3 9 Kręgi 6 59 10 K. krzyżowa 1 Żebra 5 2 3 1 21 Łopatka 1 8 K. ramienna 3 4 1 K. promieniowa 3 1 1 K. łokciowa 1 1 2 K. miednicy 4 K. udowa 1 3 1 K. piszczelowa 2 1 1 K. śródręcza 13 K. stępu 1 1 Człony palcowe 1 1 1 1 Razem 11 2 1 1 1 14 4 2 13 148 31 36 Bydło jących co najmniej 9 osobników. W przypadku jednego obiektu rozpoznanie gatunkowe nie było możliwe, ponieważ kości pozbawione były cech anatomicznych. W 7 obiektach stwierdzono elementy szkieletu należące do pojedynczych osobników (77,8%), a w odosobnionym obiekcie odnotowano fragmenty kostne należące do 2 osobników (tab. 5). Objęte analizą materiały kostne stanowią zespół szczątków pokonsumpcyjnych, zidentyfikowanych w palenisku (obiekt 680) oraz w obiektach o nieokreślonej funkcji (tab. 6). Oznaczone szczątki należały wyłącznie do zwierząt domowych: bydła (4 osobniki), świni (4 osobniki) oraz psa (1 osobnik) (tab. 7). Pod względem anatomicznym znalezione kości wyróżnionych zwierząt reprezentowały niekompletny kościec (tab. 8). Z uwagi na mocne rozdrobnienie materiału kostnego obserwacja wieku i płci nie była możliwa. Wykonano pojedyncze pomiary kości śródstopia bydła (SD 23 mm), kości promieniowej świni (Bp 34 mm) oraz kości udowej psa (SD 10,0 mm). WYNIKI BADAŃ MATERIAŁU KOSTNEGO Z OBIEKTÓW KULTURY PRZEWORSKIEJ (KP) Z obiektów kultury przeworskiej pochodzi 2046 fragmentów kostnych ssaków odkrytych w obrębie 76 obiektów, co stanowi 75,2% całości zwierzęcego materiału kostnego (tab. 1 2). Przynależność gatunkową i anatomiczną oznaczono dla 1606 jednostek osteologicznych z 67 obiektów (78,5%), reprezentujących co najmniej 173 osobniki. W przypadku 9 obiektów rozpoznanie gatunkowe nie było możliwe, ponieważ kości pozbawione były cech anatomicznych. W obiektach najczęściej znajdowano elementy szkieletu należące do pojedynczych osobników (39,5%), w 11 obiektach odnotowano fragmenty kostne należące do 2 osobników, w 8 do 3, w 10 do 381

RENATA ABŁAMOWICZ 4. W 2 obiektach zarejestrowano raz 5, raz 6 i raz 9 osobników. W pojedynczych przypadkach wyróżniono 7 i 10 osobników (tab. 5). Objęte analizą materiały kostne stanowią w większości zespół szczątków pokonsumpcyjnych. Największą liczbę kości ssaków z tej grupy, a zarazem osobników, stwierdzono (poza obiektami o nieokreślonej funkcji) w obiektach interpretowanych jako studnia (obiekty: 144, 308, 334, 339, 547, 556, 599, 610, 784, 786, 1084, 1132, 1158). Kości ssaków tej kategorii zidentyfikowano również w budynkach (obiekty: 10, 63, 352, 511, 847, 1001, 1011, 1017, 1077, 1112, 1135), w paleniskach (obiekty: 96, 102, 224, 272, 277, 309, 316, 362), w jamach zasobowych (obiekty: 2, 568, 782, 836, 1139) oraz w dołach posłupowych (obiekty: 167, 310, 1050, 1075). Pojedyncze szczątki o charakterze pokonsumpcyjnym znalazły się również w 3 obiektach związanych z produkcją hutniczą (obiekty: 351, 545, 796) (tab. 6). Szczątki kostne odkryte w obiektach 112 i 1098 zaliczono natomiast z uwagi na charakter i inwentarz do symbolicznych (tab. 6). Szczątki kostne ssaków zidentyfikowane w studniach zaliczono w niniejszym opracowaniu do pokonsumpcyjnych. Interpretacja tych obiektów nie należy jednak do jednoznacznych. Jamy tego typu mogły po zarzuceniu pierwotnej funkcji być wykorzystywane jako odpadkowe, ale również stanowić obiekty kultowe. Studnie, tak właśnie interpretowane, występują na terenie Europy już w epoce brązu, zdecydowana jednak ich większość pochodzi z początków naszej ery (Seyer 1976, s. 71). Najczęściej odkrywa się je na terenie osad, gdzie często występowało kilka studni kultowych (Gehrke, von Müller 1972). Ich zawartość tworzyły kości zwierzęce, ceramika, niekiedy także przedmioty drewniane i szczątki ludzkie. Wobec przytoczonych danych rodzi się więc pytanie, czy w przypadku studni odkrytych na stanowisku Wrocław-Widawa 17 mamy do czynienia z obiektami kultowymi, czy raczej pełniły one funkcję jam odpadkowych. W kontekście omawianych zagadnień na uwagę zasługuje zwłaszcza materiał kostny odkryty w studni 784, gdzie obok licznych pozostałości kości pokonsumpcyjnych kilku osobników zwierzęcych (bydła, świni, owcy/kozy, konia, tura, dzika oraz jelenia) znalazła się również czaszka samca konia w wieku ok. 5 6 lat. Warto podkreślić, że liczne znaleziska z terenu Europy wskazują na to, że w pradziejach często wykorzystywano łby zwierzęce w różnych zabiegach rytualnych. Społeczeństwa, w których życiu hodowla odgrywała zasadniczą rolę, musiały odczuwać dotkliwą sprzeczność pomiędzy koniecznością wyzbywania się zwierząt na potrzeby rytuałów wierzeniowych a chęcią nieponoszenia zbyt dużego uszczerbku w stadzie. Wykorzystanie łbów było więc rozwiązaniem umożliwiającym dopełnienie obowiązku stosunkowo małym kosztem. Biorąc pod uwagę przytoczone dane, nie można wykluczyć, iż w przypadku studni 784 mamy do czynienia z obiektem kultowym. SZCZĄTKI KOSTNE POKONSUMPCYJNE Do tej kategorii źródeł zaliczono łącznie 1816 fragmentów kostnych ssaków, z czego oznaczono 1376 jednostek osteologicznych (75,8%), reprezentujących 167 osobników (tab. 4). Wśród oznaczonych szczątków zwierząt domowych (88,1%) dominuje bydło (70 osobników), na drugim miejscu znalazła się świnia (31 osobników), a na trzecim owca/koza oraz koń (po 22 osobniki). Wydzielono dwie diagnostyczne kości owcy z obiektów 102 i 556. Dalsze pozycje zajmują pies (2 osobniki) oraz kot (1 osobnik). Zwierzęta dzikie (8,6%) są reprezentowane przez jelenia (8 osobników), tura (4 osobniki), dzika (2 osobniki) oraz sarnę (2 osobniki); 3 osobniki (3,3%) z obiektów 102, 362 oraz 786 pochodziły od sztuk o cechach przejściowych pomiędzy turem i bydłem (tab. 7). Pod względem anatomicznym zwierzęta domowe, oprócz kota i psa, były reprezentowane przez praktycznie wszystkie odcinki szkieletu. Pozostałe zwierzęta reprezentowały niekompletny kościec (tab. 8). Z danych procentowych uzyskanych dla poszczególnych zespołów kości bydła, świni oraz owcy/kozy z obiektów kultury przeworskiej wynika, że w przypadku dwóch pierwszych z wymienionych klasa I nieznacznie przeważa nad II, a udział szczątków podklasy IA jest najwyższy. Wśród szczątków klasy II dominują kości podklasy IIC. Z kolei dane procentowe odnoszące się do owcy/kozy wykazują przewagę szczątków klasy II nad I. Wśród zespołów z klasy II dominują szczątki podklasy IID, a w klasie I podklasy IA (tab. 16). Z uzyskanych danych wynika, że mięso zwierząt pochodziło ze wszystkich części ciała. Można przyjąć, że po uboju zwierząt całe ich tusze były spożywane, w przypadku bydła preferowano części z okolic kończyny piersio- 382

BADANIA ARCHEOZOOGICZNE SZCZĄTKÓW KOSTNYCH Ryc. 3. Stanowisko Wrocław-Widawa 17. Kultura przeworska. Rozkład gatunkowy szczątków pokonsumpcyjnych ssaków w obiektach, według liczby osobników. N = 167 Fig. 3. Site Wrocław-Widawa 17. Przeworsk culture. Distribution of species of post-consumption remains of mammals in the objects according to the number of specimens. N = 167 wej. Mięso świni oraz owcy/kozy natomiast było spożywane bez określonych preferencji, na co wskazuje brak większych różnic pomiędzy liczebnością kości kończyny piersiowej i miednicznej u tych gatunków. Z uwagi na mocne rozdrobnienie materiału kostnego obserwacje wieku zwierząt są nieliczne. Odnoszą się one do bydła, świni, owcy/kozy (tab. 10) oraz konia. Śmiertelność bydła oceniono na podstawie 28 obserwacji (ocena stopnia skostnienia szkieletu 14 sztuk; ocena żuchwy i szczęki 14 sztuk). Sporą grupę zabijanego stada tworzyły sztuki w wieku od 15 do 34 miesięcy subadultus. Osobniki wyrośnięte, o pełnej przydatności hodowlanej, zabijano, gdy osiągnęły wiek 3,5 7 lat. Ta grupa była najliczniejsza. Wiek świni oszacowano na podstawie oceny skostnienia szkieletu (8 przypadków) oraz na podstawie żuchwy (6 przypadków). Najmłodszą grupę tworzyły osobniki w wieku 16 24 miesięcy, a najstarszą w wieku 3,5 5 lat. Dla owcy/kozy wiek określono na podstawie oceny skostnienia szkieletu (8 przypadków) oraz na podstawie żuchwy (5 przypadków). Wśród tego Tab. 16. Stanowisko Wrocław-Widawa 17. Kultura przeworska. Rozkład elementów kośćca ssaków domowych konsumpcyjnych według klas i podklas tuszy Table 16. Site Wrocław-Widawa 17. Przeworsk culture. Distribution of elements of domestic mammals skeletons according to carcass class and subclass Klasa Elementy kośćca i tuszy Bydło Świnia Owca/koza n % n % n % IA Kości głowy 247 29,1 75 45,2 28 27,5 IB Kości ręki i stopy 195 22,9 11 6,6 9 8,8 IA IB Razem kości mniej wartościowej części tuszy 442 52,0 86 51,8 37 36,3 oraz odpady rzeźne IIA Kręgi 40 4,7 6 3,6 7 6,9 IIB Żebra 29 3,4 18 10,9 10 9,8 IIC Kości kończyny piersiowej 261 30,7 35 21,1 19 18,6 IID Kości kończyny miednicznej 78 9,2 21 12,6 29 28,4 IIA IID Razem kości tuszy 408 48,0 80 48,2 65 63,7 383

RENATA ABŁAMOWICZ gatunku najliczniejszą grupę stanowiły osobniki dorosłe (adultus) w wieku pomiędzy 2. a 4. rokiem życia. Najmniejszy udział stanowiły zwierzęta w wieku 4 8 miesięcy. W odosobnionym przypadku na podstawie oceny starcia zębów siecznych określono wiek konia na ok. 5 6 lat. Liczba określeń płci jest niewielka. W dwóch przypadkach odnoszą się one do bydła (obiekty 547 i 556). Ocenę płci dla tego gatunku przeprowadzono na podstawie kości śródstopia, które pochodziły od krów. Na podstawie oględzin żuchw świni stwierdzono osobnika męskiego (obiekt 14). W odosobnionym przypadku płeć konia, na podstawie obecności kłów, określono jako męską (obiekt 784). Dla zbioru kostnego oznaczonych zwierząt wykonano nieliczne pomiary kości (tab. 17 23). Zmierzono 101 fragmentów kości bydła, 8 świni, 9 owcy/kozy, 19 konia oraz pojedynczą kość piętową psa (GL 50,2 mm). Ponadto wykonano pomiary dla zwierząt dzikich: tura (3 kości), dzika (2 kości), jelenia (3 kości). Wysokość w kłębie dla bydła obliczono na podstawie 11 kości skokowych oraz 2 kości śródstopia. Najniższa wartość zbadanej cechy pokroju wynosi 95,2 cm, a najwyższa 140,9 cm. Różnica między najniższym a najwyższym osobnikiem wynosiła 45,7 cm. Rozpiętość pomiędzy średnimi wartościami w kłębie, obliczonymi na podstawie wymienionych kości, zawiera się w przedziale 103,1 106,6 cm. Wysokość bydła z obiektu 786, obliczona na podstawie kości skokowej, wyniosła 146,4 cm. W tym przypadku należy liczyć się z możliwością, iż może ona pochodzić od osobnika o cechach przejściowych pomiędzy turem i bydłem. Wysokość w kłębie świni obliczono na podstawie kości skokowych dla 2 osobników z obiektów 556 oraz 1064. Wartość wspomnianego parametru zawiera się w przedziale od 75,2 do 86,3 cm. Średnia obliczona z wymienionych kości wynosi 80,6 cm. Wysokość w kłębie konia z obiektu 789 obliczono na podstawie pojedynczej kości śródręcza. Wartość wspomnianego parametru wynosi 135,3 cm. SZCZĄTKI KOSTNE SYMBOLICZNE Łącznie wyróżniono 230 fragmentów kostnych ssaków należących do tej kategorii, oznaczonych w 100% gatunkowo i anatomicznie, reprezentujących 6 osobników (tab. 4). Wśród nich znalazły się pozostałości zwierząt domowych: bydła (3 osobniki), psa (2 osobniki) oraz konia (1 osobnik) (tab. 14). Pod względem anatomicznym kości wyróżnionych zwierząt, poza jednym z psów z obiektu 112, reprezentowały niekompletny kościec (tab. 15). Obiekt 112 (jama ofiarna) W jamie odkryto szkielety 2 dorosłych psów. Jeden z osobników, o zachowanym niemal całym szkielecie, ułożony był na brzuchu, z podgiętymi tylnymi kończynami. Drugi szkielet był niekompletny, a odkryte kości leżały w porządku nieanatomicznym. Dodatkowo w obiekcie zidentyfikowano pojedynczy ząb oraz ułamek członu palcowego bydła, a także fragmenty kości śródręcza konia (tab. 15). Być może stanowiły one swoisty dar dla pochowanych psów. Praktyki takie, w przypadku grobów zwierzęcych, są znane ze stanowisk pradziejowych (Abłamowicz, Kubiak 1999, s. 17 33). Z uwagi na zły stan zachowania kości zmierzono jedynie fragment kości promieniowej (Bp 19,0 mm, SD 14,0 mm) i kości piszczelowej (Bd 22,0 mm) psa oraz kość śródręcza konia (Bd 50,0 mm). Jednym z faktów kulturowych okresu przedrzymskiego i rzymskiego łączonym ze sferą wierzeniową jest zwyczaj składania w ofierze psów, występujący w tym okresie licznie na terenie ziem polskich, ale znany również z szerokiej sfery środkowoeuropejskiego Barbaricum. W znakomitej większości w tego typu pochówkach występują pojedyncze, całe szkielety, choć spotyka się również pochówki podwójne. Przypuszcza się, że psy były grzebane na terenie osad ze względu na ich rolę strażników domowego ogniska, a więc domu zarówno w sensie dosłownym, jak symbolicznym i magicznym, lub były zabijane i grzebane w charakterze ofiary zakładzinowej (Makiewicz 1993, s. 110 116). Obiekt 1098 (jama ofiarna) W jamie zidentyfikowano czaszkę ludzką oraz pojedyncze szczątki kostne 2 osobników bydła (tab. 15). Ich wiek określono na podstawie starcia dolnego zęba trzonowego M3 na 5 7 lat oraz na podstawie skostnienia kości promieniowej na ok. 3,5 4 lat (tab. 10). Zmierzono pojedynczą nasadę dalszą kości piszczelowej bydła (Bd 52,0 mm). Obiekty z kośćmi zwierzęcymi i ludzkimi, podobnie jak to miało miejsce w kręgu łużyckim, znane są również z obszaru kultury prze- 384

BADANIA ARCHEOZOOGICZNE SZCZĄTKÓW KOSTNYCH Tab. 17. Stanowisko Wrocław Widawa 17. Kultura przeworska. Wymiary kości (w mm) i wysokość w kłębie (w cm) bydła Table 17. Site Wrocław Widawa 17. Przeworsk culture. Size (mm) of ca le s bones and height (cm) in the withers Processus cornualis HBC (136,0) 128,0 155,0 175,0 126,0 190,0* Scapula SLC 33,1 46,0 48,5 44,0 (41,0) 41,0 42,0 GLP 59,0 60,0 56,0 (57,0) Humerus Bd 77,0 77,0 71,0 72,5 87,0 67,0 BT 74,0 73,0 66,0 65,0 (71,0) 73,0 60,0 63,0 Radius Bp (58,0) 73,0 73,0 76,0 73,0 Bd (68,1) (57,0) Os coxae LA 61,0 55,5 (64,0) 59,1 59,2 Tibia Bp (90,0) SD 33,2 Bd 59,0 47,5 52,5 51,0 53,5 50,2 (55,0) (55,0) 46,5 51,0 62,0 63,0 56,8 Metacarpus Bp 52,0 43,0 49,0 50,5 53,0 50,0 44,0 50,0 42,0 44,2 SD 28,0 24,7 29,0 27,5 26,0 30,0 26,0 26,2 Bd 48,0 47,0 Metatarsus GL 191,0 195,0 Bp 39,0 42,0 37,3 41,0 39,0 47,0 44,5 SD 22,2 22,0 22,5 21,0 27,0 25,0 25,2 20,0 Bd 51,0 44,0 46,0 48,0 Index: I 21,5 20,0 II 11,8 12,8 III 24,1 24,6 krowa krowa WH 102,0 104,1 Talus GLl 55,0 56,7 58,5 59,0 59,0 55,2 52,0 55,2 80,0* 53,0 77,0 60,0 GLm 49,4 51,0 53,0 54,0 51,9 46,0 57,0 52,0 75,0 48,5 72,5 56,0 WH 100,7 103,8 107,1 108,0 108,0 101,0 95,2 101,0 146,4 97,0 140,9 109,8 Calcaneus GL 118,0 Phalanx I GL 58,0 52,0 52,5 60,0 51,0 62,2 69,0 Bp 27,0 26,0 23,6 29,0 26,0 29,0 38,0 26,0 SD 24,0 22,4 20,5 24,0 27,0 26,0 32,0 Bd 28,0 24,0 24,0 27,0 23,0 29,2 33,0 Phalanx II GL 34,5 Bp 26,0 SD 21,0 Bd 21,3 Phalanx III DLS 65,2 56,2 Ld 49,0 48,0 * forma przejściowa 385

RENATA ABŁAMOWICZ Tab. 18. Stanowisko Wrocław Widawa 17. Kultura przeworska. Wymiary kości (w mm) i wysokość w kłębie (w cm) świni Table 18. Site Wrocław Widawa 17. Przeworsk culture. Size (mm) of pig s bones and height (cm) in withers Scapula SLC 21,0 27,0 26,2 GLP 35,5 Humerus BT 34,0 Os coxae LA 33,0 35,5 Talus GLl 42,0 48,2 GLm 37,0 38,2 WH 75,2 86,3 Tab. 20. Stanowisko Wrocław Widawa 17. Kultura przeworska. Wymiary kości (w mm) i wysokość w kłębie (w cm) konia Table 20. Site Wrocław Widawa 17. Przeworsk culture. Size (mm) of horse s bones and height (cm) in withers Cranium A P 524,0 Ect Ect 220,0 Radius SD 42,0 Bd 76,0 Os coxae LA 58,0 61,0 Tibia Bd 77,0 65,0 Metacarpus GL 219,0 Ll 211,0 Bp 49,0 SD 33,0 Bd 43,5 49,0 WH 135,3 Metatarsus Bp 47,0 (41,5) 43,5 SD 25,0 Bd 48,0 Talus GB 64,0 GH 60,0 Calcaneus GL 103,0 Phalanx I GL 85,5 83,1 85,0 73,0 Bp 57,0 58,2 46,0 SD 36,0 36,0 31,0 28,0 Bd 48,0 48,0 47,0 39,0 Phalanx II GL 49,0 SD 41,5 Bd 46,0 Tab. 19. Stanowisko Wrocław Widawa 17. Kultura przeworska. Wymiary kości (w mm) owcy/kozy Table 19. Site Wrocław Widawa 17. Przeworsk culture. Size (mm) of sheep s/goat s bones Scapula SLC 17,0 GLP 29,0 Humerus Bd 28,5 (32,0) 28,0 33,5 BT 26,0 32,0 Radius Bp 26,5 SD 16,5 Tibia Bd 28,0 24,0 Tab. 21. Stanowisko Wrocław-Widawa 17. Kultura przeworska. Wymiary kości (w mm) tura Table 21. Site Wrocław-Widawa 17. Przeworsk culture. Size (mm) of auroch s bones Processus cornualis HBC (250,0) Radius Bp (122,0) Metacarpus Bd 80,0 Tab. 22. Stanowisko Wrocław-Widawa 17. Kultura przeworska. Wymiary kości (w mm) i wysokość w kłębie (w cm) dzika Table 22. Site Wrocław-Widawa 17. Przeworsk culture. Size (mm) of boar s bones and height (cm) in the withers Bd 55,0 BT 44,0 GLl 56,0 GLm 51,0 WH 100,2 Humerus Talus Tab. 23. Stanowisko Wrocław-Widawa 17. Kultura przeworska. Wymiary kości (w mm) jelenia Table 23. Site Wrocław-Widawa 17. Przeworsk culture. Size (mm) of deer s bones Phalanx I GL 59,0 59,0 61,0 Bp 21,5 20,5 SD 16,0 16,0 16,2 Bd 19,0 20,0 19,0 worskiej. W większości przypadków obiekty te łączy się z działaniami religijnymi (Węgrzynowicz 1982, s. 88 90). 386

BADANIA ARCHEOZOOGICZNE SZCZĄTKÓW KOSTNYCH WYNIKI BADAŃ MATERIAŁU KOSTNEGO Z OBIEKTÓW WCZESNOŚREDNIOWIECZNYCH (WŚR) Z obiektów datowanych na okres wczesnego średniowiecza pochodzi 135 fragmentów kostnych ssaków odkrytych w obrębie 9 obiektów, co stanowi 5% całości zwierzęcego materiału kostnego (tab. 1 2). Przynależność gatunkową i anatomiczną oznaczono dla 111 jednostek osteologicznych z 8 obiektów (82,2%), reprezentujących co najmniej 23 osobniki. W przypadku jednego obiektu rozpoznanie gatunkowe nie było możliwe, ponieważ kości pozbawione były cech anatomicznych. W 2 obiektach występowały elementy szkieletu należące do 2 osobników, w 5 odnotowano fragmenty kostne należące do 3, a w jednym do 4 osobników (tab. 5). Wszystkie kości ssaków pochodziły z obiektów interpretowanych jako budynki (tab. 6). Objęte analizą materiały kostne stanowią zespół szczątków pokonsumpcyjnych. Wśród oznaczonych szczątków zwierząt domowych (99,1%) dominuje bydło (10 osobników), na drugim miejscu znalazła się świnia (6 osobników), a na trzecim owca/koza (5 osobników), dalszą pozycję zajmuje koń (1 osobnik). Zwierzęta dzikie (0,9%) reprezentuje pojedynczy osobnik jelenia (tab. 7, ryc. 4). Pod względem anatomicznym jedynie kości bydła reprezentowały praktycznie wszystkie odcinki szkieletu, pozostałe zaś gatunki niekompletny kościec (tab. 8). Z uwagi na mocne rozdrobnienie materiału kostnego obserwacje wieku zwierząt na podstawie żuchw są nieliczne. Odnoszą się one do bydła, świni oraz owcy/kozy. Wiek 2 osobników bydła określono na ok. 3,5 roku, świni na 2 3,5 roku, a owcy/kozy na 2 3 lata (tab. 10). Na podstawie oględzin żuchw świni stwierdzono osobniki męskie (obiekty 271, 945, 1048). Dla Tab. 24. Stanowisko Wrocław-Widawa 17. Wczesne średniowiecze. Wymiary kości (w mm) i wysokość w kłębie (w cm) bydła Table 24. Site Wrocław-Widawa 17. Early Middle Ages. Size (mm) of ca le s bones and height (cm) in the withers Bp 78,2 Bd 52,5 Bd 44,0 Bp 49,0 49,0 Bd 56,0 GLl 57,0 GLm 52,0 WH 104,3 SD 24,0 Bd 25,0 Radius Tibia Metacarpus Metatarsus Talus Phalanx I Ryc. 4. Stanowisko Wrocław-Widawa 17. Wczesne średniowiecze. Rozkład gatunkowy ssaków w obiektach, według liczby osobników. N = 23 Fig. 4. Site Wrocław-Widawa 17. Early Middle Ages. Distribution of species of mammals in the objects according to the number of specimens. N = 23 387

RENATA ABŁAMOWICZ Tab. 25. Stanowisko Wrocław-Widawa 17. Wczesne średniowiecze. Wymiary kości (w mm) owcy/kozy Table 25. Site Wrocław-Widawa 17. Early Middle Ages. Size (mm) of sheep s/goat s bones Bd 27,0 Bp 24,0 SD 12,0 Bd 25,6 GL 38,6 Bp 13,4 SD 9,9 Bd 11,5 Tibia Metacarpus Metatarsus Phalanx I zbioru kostnego oznaczonych zwierząt wykonano nieliczne pomiary kości (tab. 24 36). Zmierzono 7 fragmentów kości bydła, 4 owcy/kozy oraz 4 konia. Wysokość w kłębie bydła obliczono na podstawie kości skokowej dla pojedynczego osobnika z obiektu 945. Wartość wspomnianego parametru wynosiła 104,3 cm. Również dla pojedynczego osobnika konia z obiektu 271, na podstawie kości śródstopia, obliczono wy- Tab. 26. Stanowisko Wrocław-Widawa 17. Wczesne średniowiecze. Wymiary kości (w mm) i wysokość w kłębie (w cm) konia Table 26. Site Wrocław-Widawa 17. Early Middle Ages. Size (mm) of horse s bones and height (cm) in the withers GL 264.0 Ll 257,8 Bp 48,5 SD 30,0 Bd 47,0 WH 137,4 GL 82,0 Bp 52,0 SD 33,0 Bd 43,0 GL 45,0 Bp 50,5 SD 42,0 Bd 46,0 GL 61,0 GB 71,0 Metatarsus Phalanx I Phalanx II Phalanx III sokość w kłębie. Wartość parametru wynosiła 137,4 cm. WYNIKI BADAŃ MATERIAŁU KOSTNEGO Z OBIEKTÓW PRADZIEJOWYCH (PRA) Z obiektów datowanych na okres pradziejowy pochodzi zaledwie 6 fragmentów kostnych ssaków odkrytych w obrębie 2 obiektów, co stanowi 0,2% całości zwierzęcego materiału kostnego (tab. 1 2). Przynależność gatunkową i anatomiczną oznaczono w 100% (tab. 3). W obiektach występowały elementy szkieletu należące do pojedynczych osobników (tab. 5). Kości ssaków pochodziły z dołu posłupowego oraz z obiektu o nieokreślonej chronologii (tab. 6). Objęte analizą materiały kostne stanowią zespół szczątków pokonsumpcyjnych. Wśród oznaczonych szczątków znalazły się fragmenty kostne konia oraz psa (tab. 7). Pod względem anatomicznym wyróżnione gatunki reprezentują niekompletny kościec (tab. 8). Znikomy zbiór kości oraz ich rozdrobnienie uniemożliwiły przeprowadzenie analizy pod kątem wieku i płci zwierząt. Zmierzono fragment kości udowej psa (SD 15,0 mm). WYNIKI BADAŃ MATERIAŁU KOSTNEGO Z OBIEKTÓW O CHRONOGII NIEOKREŚNEJ (CH. NIE.) Z obiektów o nieokreślonej chronologii pochodzi 37 fragmentów kostnych ssaków odkrytych w obrębie 8 obiektów, co stanowi 1,4% całości zwierzęcego materiału kostnego (tab.1 2). Przynależność gatunkową i anatomiczną oznaczono dla 34 jednostek osteologicznych z 5 obiektów (91,9%), reprezentujących co najmniej 6 osobników. W przypadku 3 obiektów rozpoznanie gatunkowe nie było możliwe, ponieważ kości pozbawione były cech anatomicznych. W 4 obiektach występowały elementy szkieletu należące do pojedynczych 388

BADANIA ARCHEOZOOGICZNE SZCZĄTKÓW KOSTNYCH osobników, a w jednym przypadku odnotowano 2 osobniki (tab. 5). Zdecydowana większość szczątków kostnych pochodziła z obiektów interpretowanych jako doły posłupowe (tab. 6). Objęte analizą materiały kostne stanowią zespół szczątków pokonsumpcyjnych. Oznaczone szczątki należały wyłącznie do zwierząt domowych: bydła, reprezentowanego przez 3 osobniki, oraz pojedynczych świni, konia oraz psa (tab. 7). Pod względem anatomicznym wyróżnione gatunki reprezentują niekompletny kościec (tab. 8). Znikomy zbiór kości oraz ich rozdrobnienie uniemożliwiły przeprowadzenie analizy pod kątem wieku i płci zwierząt. Zmierzono jedynie fragment kości śródręcza (Bd 50,0 mm) i I człon palcowy (GL 83,0 mm, Bp 55,0 mm, SD 35,0 mm, Bd 45,0 mm) konia oraz dwie kości piszczelowe (Bp 33,0 mm; Bp 33,0 mm, SD 13,0 mm) psa. WYNIKI BADAŃ MATERIAŁU KOSTNEGO Z WARSTWY Nieznaczny odsetek (0,1%) oznaczonych kości zwierzęcych pochodzi z warstwy o nieokreślonej chronologii. Zidentyfikowano dwa fragmenty możdżenia bydła należące do pojedynczego osobnika oraz ułamek poroża sarny, które zaliczono do szczątków pokonsumpcyjnych (tab. 1 2, 7 8). Oprócz kości ssaków wyróżniono jedną muszlę małża (tab. 1 2). PODSUMOWANIE WYNIKÓW BADAŃ Poddane analizie źródła archeozoologiczne pochodzą z wielokulturowego stanowiska Wrocław-Widawa 17, województwo dolnośląskie. Materiał kostny jest datowany na V okres epoki brązu, młodszy okres przedrzymski, wpływów rzymskich i wczesny okres wędrówek ludów oraz wczesnośredniowiecze. W trakcie badań wydobyto 2717 kości ssaków ze 158 obiektów (reprezentujących co najmniej 282 osobniki) oraz 3 kości zwierzęce (należące do 2 osobników) i muszle małża z warstwy. Uwzględniając fakt, że badane źródła odzwierciedlają odmienne relacje kulturowe, wydzielono dwie kategorie szczątków kostnych. Do pierwszej grupy zaliczono szczątki pokonsumpcyjne, do drugiej natomiast szczątki o cechach symbolicznych. Kości należące do pierwszej z wymienionych kategorii stanowiły zdecydowaną większość (89,9%) i znaleziono je we wszystkich fazach chronologicznych stanowiska. Drugą grupę szczątków (10,1%) odnotowano w obiektach datowanych na kulturę łużycką oraz kulturę przeworską. W zespołach szczątków pokonsumpcyjnych wyróżniono ssaki domowe, dzikie oraz formy przejściowe pomiędzy turem i bydłem. Porównanie udziałów procentowych wskazuje na wyraźną dominację zwierząt domowych we wszystkich wydzielonych okresach zasiedlania stanowiska, co może świadczyć o znaczącej roli hodowli w dostarczaniu pożywienia mięsnego. Ssaki domowe reprezentowane są przez bydło, świnię, owcę i kozę, konia oraz psa i kota. Analiza rozkładu procentowego poszczególnych gatunków w wyróżnionych fazach wskazuje na pierwsze miejsce bydła i drugą pozycję świni. W materiałach datowanych na kulturę łużycką i okres wczesnośredniowieczny trzecie miejsce zajmuje owcą i koza, w kulturze przeworskiej natomiast na równorzędnej trzeciej pozycji obok owcy/kozy lokuje się również koń. Dalsze miejsca, uwzględniając wydzielone jednostki kulturowe, zajmują: koń i pies (kultura łużycka), pies i kot (kultura przeworska) oraz koń (wczesne średniowiecze). Koń ze zwierząt konsumpcyjnych dostarczał najmniej mięsa. Odnotowany wzrost udziału tego gatunku w materiałach datowanych na okres wpływów rzymskich mógł wynikać ze zwiększonego zainteresowania jego inną funkcją pierwotną. Z pewnością dzięki naturalnym predyspozycjom był on wykorzystywany do jazdy wierzchem. Zbyt mała liczba danych dotyczących wieku zwierząt domowych nie pozwala na formułowanie jednoznacznych wniosków ani dokonanie porównań preferencji istniejących w wydzielonych fazach. W przypadku bydła można stwierdzić, że sporą grupę zabijanego stada tworzyły sztuki w wieku od 15 do 34 miesięcy oraz osobniki wyrośnięte, o pełnej przydatności hodowlanej, kierowane na rzeź 389

RENATA ABŁAMOWICZ najczęściej w wieku 3,5 7 lat. Wśród świń najczęściej zabijano osobniki 16 24-miesięczne oraz dorosłe w wieku 3,5 5 lat. Wśród małych przeżuwaczy rozpiętość wiekowa zawierała się w granicach od ok. 3 miesięcy do ok. 3 4 lat. Wiek konia określono w odosobnionym przypadku na 5 6 lat. Obserwacje płci zwierząt są nieliczne. W dwóch przypadkach odnoszą się one do bydła stwierdzono krowy (kultura przeworska); w czterech do świni stwierdzono osobniki męskie (kultura przeworska, wczesne średniowiecze); w jednym do konia stwierdzono samca (kultura przeworska). Dane dotyczące wysokości w kłębie dla bydła odnoszą się zasadniczo do materiałów datowanych na kulturę przeworską. Średnia obliczona na podstawie kości śródstopia wynosi 103,1 cm, a z długości kości skokowych 106,6 cm. Oznacza to, iż bydło należało do formy, której opisana cecha pokroju uznawana jest w literaturze za charakterystyczną dla bydła w. krótkorogiego (Lasota-Moskalewska 1989). Zaznaczyć jednak należy, że wymiary niektórych kości mogą wskazywać na obecność w badanym zbiorze również osobników dużych rozmiarów. Ponadto wysokość w kłębie bydła obliczono dla pojedynczego osobnika z materiałów wczesnośredniowiecznych i wynosiła ona 104,3 cm. Pojedyncze dane na temat wysokości w kłębie dla świni uzyskano z materiałów kultury przeworskiej. Zawierają się one w przedziale od 75,2 cm do 86,3 cm. W przypadku owcy/kozy wysokość w kłębie wynoszącą 63,5 cm obliczono na podstawie pojedynczego egzemplarza kości skokowej z obiektu kultury łużyckiej. Również w odosobnionych przypadkach obliczono wysokość w kłębie konia z materiałów datowanych na kulturę przeworską oraz okres wczesnośredniowieczny i odpowiednio wyniosły one 135,3 cm oraz 137,4 cm. Wartości te są charakterystyczne dla koni poniżej średnich oraz średnich według klasyfikacji Vi a (1952), a według kryteriów przyjętych przez Kobrynia Tab. 27. Stanowisko Wrocław-Widawa 17. Kości ze śladami związanymi z konsumpcją Table 27. Site Wrocław-Widawa 17. Bones displaying traces of consumption Obiekt Chronologia Gatunek Rodzaj kości Opis 100 KŁ bydło żebro fragment ze śladami cięć ostrym narzędziem na powierzchni 385 KŁ bydło żebro fragment ze śladami cięć ostrym narzędziem na powierzchni 385 KŁ bydło wyrostek kolczysty kręgu piersiowego fragment ze śladami cięć ostrym narzędziem na powierzchni 46 KP koń człon palcowy I ślady cięć ostrym narzędziem na trzonie 144 KP bydło kość śródstopia fragment ze śladami cięć ostrym narzędziem na trzonie 308 KP bydło żuchwa fragment ze śladami cięć ostrym narzędziem na trzonie 547 KP bydło kość śródstopia fragment ze śladami cięć ostrym narzędziem na trzonie 547 KP bydło kość ramienna fragment ze śladami rąbania powyżej nasady dalszej 556 KP bydło możdżeń fragment ze śladami ostrego narzędzia u podstawy ślady skórowania 556 KP bydło możdżeń fragment ze śladami cięć ostrym narzędziem na powierzchni 784 KP bydło łopatka fragment ze śladami rąbania w okolicy szyjki 784 KP bydło kość ramienna fragment ze śladami cięć ostrym narzędziem powyżej nasady dalszej 786 KP bydło kość promieniowa i łokciowa fragment ze śladami cięć ostrym narzędziem poniżej nasady bliższej 847 KP świnia kość promieniowa fragment ze śladami cięć ostrym narzędziem poniżej nasady bliższej 1135 KP bydło kość udowa fragment ze śladami cięć ostrym narzędziem na główce 390

BADANIA ARCHEOZOOGICZNE SZCZĄTKÓW KOSTNYCH Tab. 28. Stanowisko Wrocław-Widawa 17. Kości ze śladami obróbki rękodzielniczej Table 28. Site Wrocław-Widawa 17. Bones displaying traces of handworking Obiekt Chronologia Gatunek Rodzaj kości Opis 35 KŁ nieoznaczony kość długa dłuto? fragment wiórowaty: jeden koniec łagodnie zaostrzony, w części cieniejącej ślady wygładzania 133 KŁ nieoznaczony kość długa szydło fragment wiórowaty: jeden koniec łagodnie zaostrzony, w części cieniejącej ślady wygładzania 201 KŁ jeleń poroże półfabrykat fragment pnia ze śladami ścinania powierzchni i wygładzania 727 KŁ bydło? łopatka bliżej nieokreślony przedmiot fragment wydrążenia panewkowego ze śladami wygładzania i otworkiem o śr. 5 mm 14 KP jeleń poroże półfabrykat fragment odnogi ze śladami cięcia na jednym z końców i wygładzania 144 KP bydło kość śródstopia fragment łyżwy ślady wygładzania na powierzchni przedniej i tylnej 334 KP bydło kość śródręcza łyżwa ślady wygładzania na powierzchni przedniej i tylnej 545 KP koń kość śródstopia łyżwa ślady wygładzania na powierzchni przedniej i tylnej 782 KP koń kość śródręcza fragment łyżwy ślady wygładzania na powierzchni przedniej 796 KP bydło kość śródstopia? dłuto? fragment wiórowaty: jeden koniec łagodnie zaostrzony, w części cieniejącej ślady wygładzania 1064 KP jeleń poroże półfabrykat fragment pnia ze śladami cięcia 1132 KP koń kość śródręcza fragment łyżwy ślady wygładzania na powierzchni przedniej i tylnej 1132 KP koń kość śródręcza łyżwa ślady wygładzania na powierzchni przedniej i tylnej Ar F30, ćw. C war. JSI jeleń poroże półfabrykat dwa fragmenty odnóg: na jednym z końców ślady cięć i wygładzania Ar E19, ćw. B war. JSI nieoznaczony kość długa półfabrykat fragment wiórowaty: na obu końcach ślady cięcia, na powierzchni zewnętrznej ślady wygładzania Ar I34, ćw. C war. JSII/wm1 bydło żebro bliżej nieokreślony przedmiot fragment ze śladami wygładzania na powierzchni Ar G33, ćw. C war. JSII/wm1 nieoznaczony kość długa dłuto? fragment wiórowaty: jeden koniec łagodnie zaostrzony, w części cieniejącej ślady wygładzania Ar A21, ćw. A war. JSII/wm1 nieoznaczony kość długa półfabrykat fragment wiórowaty: na obu końcach ślady cięcia, na powierzchni zewnętrznej ślady wygładzania Ar I22, ćw. B war. JSI nieoznaczony kość długa półfabrykat fragment wiórowaty: na obu końcach ślady cięcia, na powierzchni zewnętrznej ślady wygładzania Ar E36, ćw. B war. JSII/wm1 koń kość śródstopia fragment łyżwy ślady wygładzania na powierzchni przedniej i tylnej Ar I35, ćw. A war. JSII/wm1 bydło żebro bliżej nieokreślony przedmiot fragment ze śladami wygładzania na powierzchni Ar B19, ćw. A war. JSI nieoznaczony kość długa półfabrykat fragment wiórowaty: na obu końcach ślady cięcia, na powierzchni zewnętrznej ślady wygładzania 391

RENATA ABŁAMOWICZ (1984) dla klasy koni średnio niskich i średnio wysokich. Na liście ssaków dzikich znalazły się takie gatunki, jak: jeleń, tur, dzik oraz sarna. Największy ich odsetek uzyskano dla materiałów datowanych na okres rzymski. W obiektach z kultury łużyckiej i wczesnego średniowiecza potwierdzono jedynie pojedyncze osobniki jelenia. Marginalny ich udział w tych okresach pozwala przypuszczać, że odgrywały znikomą rolę w dostarczaniu pożywienia mięsnego. Z wymienionych wyżej gatunków najliczniej reprezentowany był jeleń, a dalej tur, dzik i sarna. Z pewnością ich obecność w materiałach z okresu rzymskiego, zwłaszcza w przypadku jelenia, wiązała się z wykorzystywaniem nie tylko mięsa i tłuszczu, ale i wszystkich innych produktów ubocznych, w szczególności kości do produkcji przedmiotów codziennego użytku. W grupie kości pokonsumpcyjnych znalazły się również sztuki reprezentujące formy przejściowe pomiędzy turem i bydłem. Przypadki takie odnotowano w obiektach 102, 362 i 786, datowanych na okres wpływów rzymskich. Drugą wydzieloną kategorią z badanego zbioru, obok szczątków pokonsumpcyjnych, są kości, które z uwagi na kontekst odkrycia zaliczono do symbolicznych. Do grupy tej włączono zespoły kości z kultury łużyckiej oraz kultury przeworskiej. W przypadku pierwszej z wymienionych szczątki tego typu wyróżniono w ludzkim grobie ciałopalnym oraz w obiekcie interpretowanym jako piec do wypału ceramiki. O ile praktyki związane z wkładaniem do grobów ludzkich szczątków zwierzęcych będących pozostałością wyposażenia bądź stypy są zjawiskiem stosunkowo częstym, odnotowywanym w różnych kręgach kulturowych, o tyle pewne kontrowersje budzi obecność kości ludzkiej i zwierzęcych w piecu. Odkryty inwentarz może wskazywać na porzucenie pierwotnej funkcji obiektu i wtórne wykorzystanie go jako jamy o odmiennym rytualnym charakterze. Z kultury przeworskiej do omawianej grupy zaliczono szkieletowy pochówek dwóch psów oraz obiekt, w którym obok czaszki ludzkiej znalazły się fragmenty zwierzęce. Charakter obu znalezisk wpisuje się w tradycję kulturową istniejącą w tym okresie na ziemiach polskich. Wśród wyróżnionych zwierząt w grupie określonej jako symboliczna znalazły się ssaki domowe reprezentujące w przypadku kultury łużyckiej: bydło, świnię, owcę/kozę oraz konia. Ponadto zidentyfikowano osobnika reprezentującego formę przejściową pomiędzy dzikiem i świnią. W kulturze przeworskiej oznaczone kości należały do bydła, psa oraz konia. Wyróżnienie w obrębie kultury łużyckiej oraz przeworskiej materiałów kostnych dwóch odmiennych charakterów skłania do przyjęcia hipotezy o ofiarnym charakterze pewnych obszarów zbadanego stanowiska. ANALIZA KOŚCI WYDZIENYCH Z materiałów kostnych ze stanowiska Wrocław-Widawa 17 wydzielono kości ze śladami pochodzenia antropogenicznego oraz zmianami patologicznymi. KOŚCI ZE ŚLADAMI POCHODZENIA ANTROPOGENICZNEGO Przeprowadzone badania kości pod kątem identyfikacji śladów pochodzenia antropogenicznego pozwoliły na wydzielenie kilku kości ze śladami związanymi z konsumpcją (tab. 27) oraz ze śladami obróbki rękodzielniczej (tab. 28). Wśród pierwszych znalazły się fragmenty noszące ślady skórowania, porcjowania tuszy oraz ćwiartowania mięsa. Kości noszące ślady obróbki rękodzielniczej można podzielić na półfabrykaty i konkretne przedmioty. Pierwsza kategoria znalezisk powstała w procesie wstępnej obróbki surowca. Należą do nich kości zwierząt domowych oraz poroże jelenia, na których widoczne były jedynie ślady odcinania lub wygładzania. Wśród kości, które w wyniku obróbki rękodzielniczej stały się konkretnymi przedmiotami, wyróżniono dłuta, szydło oraz łyżwy. Dłuta oraz szydło zostały wykonane z kości długich (w jednym przypadku z kości śródstopia bydła). Łyżwy zrobione zostały z kości śródręcza i śródstopia bydła oraz konia. KOŚCI ZE ZMIANAMI PATOGICZNYMI Z materiałów kostnych ze stanowiska Wrocław-Widawa 17 wydzielono jeden ząb trzonowy górny (M3) bydła ze zmianami patologicznymi. Ząb posiadał nierównomierną powierzchnię trącą, która prawdopodobnie powstała na skutek karmienia zwierzęcia nieurozmaiconym pożywieniem (Lasota-Moskalewska 1997). Znalezisko pochodzi z obiektu 102, datowanego na czasy kultury przeworskiej. 392

BADANIA ARCHEOZOOGICZNE SZCZĄTKÓW KOSTNYCH WYKAZ SKRÓTÓW ZASTOSOWANYCH W BADANIACH OSTEOMETRYCZNYCH (TAB. 11 13, 17 26); WARTOŚCI POMIARÓW PODANO W MILIMETRACH, WYSOKOŚĆ W KŁĘBIE WYRAŻONO W CENTYMETRACH: A-P długość całkowita czaszki Bd największa szerokość końca dalszego Bp największa szerokość końca bliższego BT największa szerokość bloczka DLS największa długość podeszwowa Ect Ect największa szerokość czaszki GB największa szerokość GH największa wysokość (= długość); mierzona u konia GL największa długość GLl największa długość boczna GLm największa długość przyśrodkowa GLP największa długość wyrostka stawowego HBC obwód możdżenia u podstawy LA długość panewki, włączając wargi Ld długość powierzchni grzbietowej Ll długość boczna SD najmniejsza szerokość trzonu SLC najmniejsza długość szyjki łopatki WH wysokość w kłębie LITERATURA Abłamowicz R., Kubiak H. 1999 Analiza osteologiczna szczątków zwierzęcych z cmentarzysk kultury łużyckiej w dorzeczu Odry i Wisły, Katowice. Benecke N. 1988 Archäozoologische Untersuchungen an Tierknochen aus frühmi elalterlichen Siedlung von Menzlin, Schwerin. Całkin W.I. 1960 Izmienčivost metapodij i jejo značenije dlja izučenija krupnogo rogotogo skota drevnosti, Bjulleten Moskowskowo Obščestwa Ispytatelej Prirody. Otdel Biologičeskij, t. 65, z. 1, s. 109 126. 1970 Drevnejšie domašnie Źivotnyje vostočnoj Europy, Moskva. Driesch A. von den 1976 A guide to the measurement of animal bones from archaeological sites, Harvard. Gehrke W., von Müller A. 1972 Germanische Brunnenopfer in den Lasszinswiesen, Ausgrabungen in Berlin, t. 3, s. 77 89, Berlin. Habermehl K.H. 1975 Die Alterbestimmung bei Haus- und Labortieren, Berlin. Kiesewalter L. 1888 Skele messungen am Pferden als Beitrag zur theorischen Grundlage der Beurteilungslehre des Pferdes, Leipzig. Kobryń H. 1984 Zmiany niektórych cech morfologicznych konia w świetle badań kostnych materiałów wykopaliskowych z obszaru Polski, Warszawa. Kubasiewicz M. 1959 Szczątki zwierzęce z okresu halsztackiego ze Strzelec (stan. 3) w pow. mogileńskim, Przegląd Archeologiczny, t. 12, s. 123 124. Lasota-Moskalewska A. 1997 Podstawy archeozoologii. Szczątki ssaków, Warszawa. 1989 Differences in the body size of ca le in the archaeozoological materials in the Polish Territories, Przegląd Archeologiczny, t. 36, s. 89 95. Lutnicki W. 1972 Uzębienie zwierząt domowych, Warszawa. Makiewicz T. 1993 Odkrycia w. grobów psów w Polsce i ich sakralne znaczenie, (w:) M. Kwapiński, H. Paner (red.), Wierzenia przedchrześcijańskie na ziemiach polskich, s. 110 117, Gdańsk. Makowiecki D. 1960 Hodowla i użytkowanie zwierząt na Ostrowie Lednickim w średniowieczu. Studium archeozoologiczne. Biblioteka Studiów Lednickich, t. VI, Poznań. Müller H.H. 1973 Das Tierknochenmaterial aus den frühgeschichtlichen Siedlungen von Tornow, Kr. Calau, (w:) J. Herrmann (red.), Die Germanischen und slawischen Siedlungen und das mi elalterliche Dorf von Tornow, Kr. Calau, Schriften zur Ur- und Frühgeschichte, 26, s. 267 310. Schmid E. 1972 Atlas of animal bones for prehistorians, archaeologists and Quaternary geologists, Amsterdam-London- -New York. Schramm Z. 1967 Różnice morfologiczne niektórych kości kozy i owcy, Roczniki Wyższej Szkoły Rolniczej w Poznaniu, 36, s. 107 133. Seyer R. 1976 Zur Besiedlungsgeschichte im nördlichen Mi elelbe- -Havel-Gebiet um den Beginn unserer Zeitrechnung, Schriften zur Ur- und Frühgeschichte, t. 29. Sobociński M. 1977 Surowce zwierzęce. Elementy anatomii i fizjologii zwierząt domowych, Wrocław-Warszawa. Teichert M. 1969 Osteometrische Untersuchungen zur Berechnung der Widerristhöhe bei vor- und frühgeschichtlichen Schweinen, Kühn Archiv 83, s. 237 292. 1975 Osteometrische Untersuchungen zur Berrechnung der Widerristhöhe bei Schafen, (w:) A.T. Clason (red.), Archaeozoological studies, Amsterdam, s. 51 69. Vi V.O. 1952 Lošadi Pazyrykskich Kurganov, Sovetskaja Archeologia, 16, s. 163 205. Węgrzynowicz T. 1982 Szczątki zwierzęce jako wyraz wierzeń w czasach ciałopalenia zwłok, Warszawa. 393

RENATA ABŁAMOWICZ RENATA ABŁAMOWICZ ARCHAEOZOOGICAL EXAMINATION OF BONE REMAINS This study is devoted to archaeozoological sources excavated at site Wrocław-Widawa 17 in 2007 2008. The chronology of the bone material acquired at the multi-cultural site dates to the Bronze Age and the early Iron Age (Lusatian culture), the period of Roman influence (Przeworsk culture) and the early Middle Ages. Examination of animal bone remains contributed to the recreation of the proportions of animal species present at consecutive stages of the site s se lement, thus prompting the discussion on the type of meat consumed by its inhabitants. An important element of the analysis was the discovery of anatomical composition of the examined deposit, corroborating the quality and distribution of the consumed meat. Osteometric analysis of the bones and the age of slaughtered animals clarified the issues of animal breeding of the time. Excavations provided 2717 bones of mammals in 158 objects (representing at least 282 animals) as well as 3 animal bones (belonging to two specimens) and a mussel shell found in the layer. Considering the fact that examined sources reflect different cultural relations, the remains were divided into two categories. The first includes the post-consumption remains, the other the remains with symbolic properties. The former constituted a decisive majority of bones (89.9%) from all the site s chronological phases, while the remains from the latter category (10.1%) were encountered in the objects dated to Lusatian and Przeworsk cultures. The assemblages with post-consumption remains included those of domestic mammals, wild mammals and the transitional forms between the ca le and the aurochs. Comparison of percentage contributions proves that domestic animals distinctly predominated during all the periods of the site s settlement, which may corroborate a significant role of animal breeding in providing meet for consumption. Domestic mammals are represented by the ca le, pig, sheep, goat, horse, dog and cat. The analysis of percentage distribution of individual species in particular phases shows that the ca le and the pig, respectively, were the most important. Wild mammals were represented by the deer, aurochs, boar and roe deer. Their highest percentage was observed in the material dated to the period of Roman influence. The objects from Lusatian culture and the early Middle Ages provided only occasional specimens of deer. Their marginal contribution in these periods prompts the conclusion that they played a very modest role in providing meet for consumption. The group of postconsumption bones also included those belonging to the transitional forms between the ca le and the aurochs. Such cases were observed in the objects dated to the period of Roman influence. Beside the post-consumption remains, the other category distinguished in the examined inventory are the bones that were classified as symbolic, due to the context in which they were encountered. This group includes Lusatian and Przeworsk culture bone assemblages. The animals from the symbolic group include domestic mammals, which in the case of Lusatian culture are represented by the ca le, pig, sheep/goat and horse. Additionally, a specimen representing a transitional form between the pig and the boar was identified. The bones observed in the context of Przeworsk culture belonged to the ca le, dog and horse. Existence of bone material of two distinctly different characteristics within the context of Lusatian and Przeworsk cultures prompts a hypothesis that certain parts of the excavated site had a sacrifice character. Taphonomic examination resulted in separating bones displaying traces of anthropogenic features and pathological changes, thus constituting the premises for recreating environmental conditions and the customs cultivated in everyday life by the population of that time. 394