PRZEMOC NA RÓŻNYCH ETAPACH ROZWOJU CZŁOWIEKA

PRZEMOC NA RÓŻNYCH ETAPACH ROZWOJU CZŁOWIEKA Zakończenie Antidotum na przemoc? 1

Dom rodzinny kojarzy się z bezpieczeństwem, ciepłem ogniska domowego, miłością i opieką, schronieniem przed złem zewnętrznego świata. Jednak dla wielu ludzi na świecie, także w Polsce, dom rodzinny to miejsce cierpienia, zagrożenia, poniżenia, lęku i rozpaczy. O przemocy w rodzinie jako o problemie społecznym zaczęto głośno mówić dopiero od niedawna, chociaż towarzyszy ona człowiekowi od początku cywilizacji. Termin ten używany jest dla określenia działań i zaniechań występujących w bliskich związkach. Najbardziej dostrzegalne, a przez to najczęściej wykrywane są przypadki ataku fizycznego, przybierającego formę wykorzystania przewagi fizycznej czy nadużycia seksualnego. Są to zachowania takie jak: szturchanie, kopanie, uderzanie, duszenie, przypalanie itp. Termin przemoc w rodzinie stosowany jest również dla określenia nękania psychicznego, które może objawiać się m.in. w postaci nawracającego znęcania się słownego, szykanowania, ograniczania i pozbawiania środków materialnych, finansowych i osobistych, kontrolowanie kontaktów z członkami rodziny i przyjaciółmi. Przemoc w rodzinie jest zjawiskiem wieloaspektowym, rozpatrywanym w czterech podstawowych perspektywach: prawnej, psychologicznej, moralnej i społecznej, w związku z tym jej przeciwdziałanie wymaga podejścia interdyscyplinarnego. Psychologiczna perspektywa patrzenia na zjawisko przemocy domowej podkreśla cierpienie i bezradność ofiary, zwraca uwagę na doznawane przez nią traumy i ich wpływ na dalsze funkcjonowanie, a także odsłania mechanizmy wewnętrzne i sytuacyjne sterujące przemocą oraz złożone procesy interakcji między ofiarą, a sprawcą. Psychologiczna analiza przemocy odgrywa podstawową rolę w pomaganiu osobom doświadczającym przemocy w wychodzeniu z roli ofiary oraz naprawianiu szkód, jakie przemoc poczyniła w ich życiu. Badanie zjawiska przemocy jest niezbędne, aby móc zaplanować skuteczne działania, mające na celu zniwelowanie sytuacji powodujących przemoc, a także wypracowanie realnych zmian w sposobie funkcjonowania ofiar i sprawców. Aby móc skutecznie zapobiegać przemocy w rodzinie oraz efektywnie zwalczać jej skutki konieczne poznania jej źródeł. Znacznie bardziej efektywne i skuteczne jest zwalczanie przyczyn patologii, a nie wyłączna koncentracja na usuwaniu jej skutków. 2

Przyczyny zachowań agresywnych u sprawcy przemocy: 1. Biologiczne związane z genetycznym, dziedzicznym uwarunkowaniem agresywności lub jako wynik mikrouszkodzenia mózgu. 2. Psychologiczne cechy osobowości sprawcy, takie jak: słaba kontrola emocji, niska samoocena, zaniżony poziom tolerancji na frustrację, skłonność do gniewu. Często sprawcą jest człowiek o rysach psychopatycznych z wyraźnymi deficytami w obszarze umiejętności związanymi z kompetencjami społecznymi oraz poczuciem empatii. 3. Środowiskowe akcentuje system norm funkcjonujących w danym środowisku rodzinnym, relacje wewnątrzrodzinne i stosowane metody wychowawcze. 4. Koło przemocy - cykl powtarzania się zachowań krzywdzących w następnych pokoleniach (przekaz transgeneracyjny). Doświadczenie przemocy warunkuje stosowanie różnych form przemocy w przyszłości bądź wchodzenie w rolę ofiary. Najbardziej skuteczną profilaktyką przemocy w rodzinie jest eliminowanie przyczyn kształtowania się zachowań agresywnych, które predysponują sprawców do budowania relacji rodzinnych w oparciu o przemoc, a więc podjęcie działań, które umożliwią prawidłowy rozwój osobowości człowieka. Osobowość kształtuje się przez całe życie, jednak szczególne znaczenie dla funkcjonowania jednostki ma okres wczesnego dzieciństwa, kiedy to następuje najbardziej intensywny rozwój układu nerwowego, a przez to utrwalanie się cech osobowościowych, schematów zachowania, a także postrzeganie relacji międzyludzkich. W tym okresie konieczne jest respektowanie najważniejszych potrzeb psychicznych dziecka takich, jak: potrzeba miłości i czułości, poczucia bezpieczeństwa, poznania świata, uznania i aprobaty, zabawy oraz modelowania pozytywnych wzorców zachowania. Na formowanie się osobowości ogromny wpływ mają rodzice, w dalszej kolejności rodzina, nauczyciele, gdyż to najbliższe otoczenie stymuluje rozwój mózgu, zostawia ślady pamięciowe, które determinują dalsze funkcjonowanie jednostki. W profilaktyce przemocy szczególnie ważne jest kształtowanie zachowań prospołecznych, poczucia empatii oraz pozytywnej samooceny, gdyż człowiek wyposażony w takie narzędzie jest w stanie poradzić sobie z trudnymi sytuacjami w sposób konstruktywny, uwzględniając dobro własne, ale i potrzeby otoczenia, 3

stosuje się do przyjętych norm społecznych, a także potrafi realnie spostrzegać rzeczywistość i budować satysfakcjonujące relacje z innymi ludźmi. Rozwijanie zdolności do rozumienia i kontroli emocji własnych i otoczenia, współodczuwania, poczucia własnej wartości oraz kompetencji społecznych chroni człowieka przed wchodzeniem zarówno w rolę sprawcy, jak i ofiary, a także umożliwia uwolnienie się z w/w ról. Osoba krzywdzona na skutek działania sprawcy traci empatię względem siebie, może nie rozpoznawać swoich uczuć i potrzeb, przestaje lubić siebie i bronić swoich granic, co silnie zaburza sferę kontaktów społecznych. Osoba stosująca przemoc również przejawia ogromne trudności w relacjach interpersonalnych, co jest ściśle związane z tym, że ma silną blokadę uczuć, niską świadomość i zdolność do rozpoznawania i kontrolowania stanów emocjonalnych. Brak konfrontacji z własnymi przeżyciami pozwala mu bezpiecznie trwać, gdyż uczucia byłyby zbyt bolesne. Prawdopodobnie już w dzieciństwie nauczył się nie czuć. Sprawca przemocy ma niejasny obraz siebie, bardzo mało zgodny z rzeczywistością, budowany w oparciu o lęk przed odrzuceniem i silną potrzebę uznania społecznego. Zarówno sprawca, jak i ofiara przejawia zniekształcenia w obrębie poczucia empatii, poczucia własnej wartości oraz kompetencji społecznych. Poniższa tabela przedstawia charakterystykę ofiary i sprawcy w zakresie w/w obszarów funkcjonowania człowieka, ukazuje różnice i podobieństwa w sposobie postrzegania i reagowania na świat wewnętrzny i zewnętrzny, na innych ludzi i siebie samego, najczęściej doświadczane uczucia i podejmowane zachowania. 4

OFIARA SPRAWCA EMPATIA utrata empatii względem siebie, odcięcie od własnych uczuć i potrzeb, trudności w rozpoznawaniu i nazywaniu własnych emocji, silna koncentracja na potrzebach sprawcy, brak zaufania do siebie i ludzi. brak zdolności do odczuwania empatii, niska świadomość i zdolność do rozpoznawania stanów emocjonalnych, zamrożenie uczuć, brak konfrontacji z własnymi uczuciami, silna koncentracja na własnych potrzebach, niska wrażliwość, brak zaufania do ludzi. POCZUCIE WŁASNEJ WARTOŚCI niskie poczucie wartości, zdecydowanie zaniżona samoocena, irracjonalne poczucie wstydu i winy, poczucie odpowiedzialności za zaistniałą sytuację, poczucie niższości, bycia gorszym, niezasługującym na uwagę, wsparcie, pomoc niejasny obraz siebie, obraz siebie niezgodny z rzeczywistością, niska samoocena, poczucie własnej wartości, lęk przed odrzuceniem, niepewność swojej pozycji w rodzinie, silna potrzeba uznania społecznego, lęk przed negatywną oceną siebie samego. KOMPETENCJE SPOŁECZNE wycofanie z kontaktów społecznych, trudności w komunikacji, nieufność, uległość, lęk przed porzuceniem, przekonania o sile sprawczej sprawcy, sieci kontaktów, możliwościach podjęcia różnych działań przy pomocy otoczenia, przekonanie o braku możliwości uzyskania wsparcia od otoczenia, brak umiejętności stawiania granic, tendencja do wchodzenia w relacje z osobami, które są krzywdzące, brak krytycyzmu wobec mitów dot. przemocy, zależność od drugiej osoby. obniżony poziom kompetencji społecznych, nieumiejętność nawiązywania i utrzymywania bliskich relacji, trudności w komunikowaniu się, silna potrzeba kontroli otoczenia, zaborczość, przywiązanie do hierarchiczności w relacji z ludźmi, sztywne zasady porządku, lęk przed negatywnymi ocenami społecznymi, lęk przed porzuceniem, zależność od drugiej osoby. 5

Rozpoznawanie i konstruktywne radzenie sobie z emocjami oraz zaspokajanie własnych potrzeb powoduje zmniejszenie poczucia żalu, a także wzrost poczucia własnej wartości. Rozwijanie empatii pozwala na zrozumienie siebie oraz drugiego człowieka, współodczuwanie, a w rezultacie skutkuje spadkiem tendencji do stawiania nieadekwatnych oczekiwań i krzywdzenia, natomiast wzrostu umiejętności kontroli własnych impulsów i wynikających z nich zachowań. Osoba o stabilnej samoocenie, zdolna do odczuwania empatii jest w stanie zmienić swoje nastawienie do innych ludzi na bardziej pozytywne i przyjazne. Ważne jest także, aby modyfikować, rozpowszechnione w społeczeństwie, patologiczne normy społeczne przyzwalające na przemoc. Podsumowując, rozwój empatii, wzmocnienie poczucia własnej wartości, a także rozwój kompetencji społecznych jest kluczowy, aby wyzwolić się z roli ofiary i sprawcy przemocy. KOMPETENCJE SPOŁECZNE Jednym ze sposobów zapobiegania agresji jest rozwijanie umiejętności interpersonalnych, dzięki którym człowiek dobrze funkcjonuje w społeczeństwie. Są one kształtowane w toku rozwoju człowieka poprzez kontakt z otoczeniem, dlatego też można je poddać treningowi i skutecznie wzmacniać. Dzięki prawidłowo ukształtowanym kompetencjom społecznym jednostka cieszy się właściwą samooceną, opartą na poczuciu własnej wartości, zaufaniu do siebie i świata. Słaba zdolność poznawania relacji międzyludzkich oraz błędne rozpoznawanie i ocenianie sytuacji społecznych może w konsekwencji prowadzić do utrwalania zachowań agresywnych i antyspołecznych oraz stosowania przemocy jako narzędzia do rozwiązywania problemów oraz wprowadzania porządku w otoczeniu. Z drugiej strony brak umiejętności radzenia sobie w kontaktach społecznych oraz właściwego interpretowania zachowań i intencji innych ludzi może przyczyniać się do wchodzenia w rolę ofiary Kompetencji społecznych nabieramy od najmłodszych lat będąc w relacji z rodzicem, opiekunem, rodzeństwem w procesie modelowania i naśladowania. 6

Właściwe postawy rodzicielskie są podłożem przyszłych satysfakcjonujących kontaktów z ludźmi, natomiast jeśli rozwój dziecka przebiega w rodzinie dysfunkcyjnej, w której brak jest odpowiednich stymulacji oraz pozytywnych wzorców zachowań, w przyszłości pojawią się trudności w relacjach interpersonalnych. Warto więc, by ludzie od wczesnego dzieciństwa mieli możliwość uczenia się konstruktywnych, pozbawionych agresji sposobów radzenia sobie z sytuacjami trudnymi czy konfliktowymi. Należy pamiętać, że podstawą rozwoju kompetencji społecznych jest empatia. EMPATIA Empatia to zdolność do rozumienia stanów emocjonalnych innych osób, umiejętność przyjmowania różnych perspektyw postrzegania siebie oraz innych. Rozwija się stopniowo, już od momentu narodzin, dzięki wsparciu najbliższego otoczenia oraz doświadczaniu pozytywnych emocji w relacjach z ludźmi. Empatia jest elementarnym procesem leżącym u podłoża międzyludzkich interakcji i komunikacji. Empatia odgrywa istotną rolę w profilaktyce zachowań aspołecznych i agresywnych. Im więcej przejawiamy jej w stosunku do innych, tym trudniej nam wyrażać złość poprzez przemoc. Poczucie empatii zapobiega również występowaniu tendencji do dehumanizacji ofiary. Empatia będąca procesem emocjonalnego zestrojenia się z druga osobą, pełni ważne społeczne i informacyjne funkcje. Empatia stanowi jeden z podstawowych mechanizmów regulacji zachowań społecznych. Jej wysoki poziom wiąże się pozytywnie z działaniami na rzecz innych osób. Z kolei osoby o obniżonym poziomie empatii są bardziej skłonne do zachowań agresywnych i antyspołecznych. Dzięki zdolności do szybkiej poznawczej i afektywnej reakcji na emocje innych osób jesteśmy w stanie szybko i skutecznie reagować na wysyłane przez nich sygnały, co w konsekwencji umożliwia budowanie trwałych i satysfakcjonujących relacji interpersonalnych. Proces ten zachodzi głównie na płaszczyźnie emocjonalnej. Dzięki poznawczej interpretacji emocjonalnych komunikatów człowiek jest w stanie odczytywać znaczenia sytuacji społecznych, co z kolei wpływa na motywacje 7

oraz kierunek podejmowanych działań. Wyrażanie emocji dostarcza innym osobom informacji na temat tego, co przeżywa, ale także wpływa na ich zachowanie. Dzięki temu możliwe jest szybkie dopasowanie emocjonalne oraz reagowanie na sygnalizowane potrzeby. POZYTYWNA SAMOOCENA Samoocena, nazywana inaczej poczuciem własnej wartości, jest postawą wobec samego siebie. Związana jest z istotnymi nastawieniami i motywami, kierującymi ludzkim zachowaniem, przez co ma niezwykle istotny wpływ na różne obszary funkcjonowania człowieka. Człowiek wykształca poczucie własnej wartości od najmłodszych lat, na bazie kontaktów z rodzicami, rówieśnikami, otoczeniem. Osoby o niskiej samoocenie, w tym osoby uwikłane w przemoc domową, mają niską wiarę we własne możliwości oraz wrogo postrzegają świat i innych ludzi. Często doświadczają zaburzeń depresyjnych czy lękowych. Niska samoocena zwiększa ludzką podatność na zranienie, wykorzystanie, powoduje trudności komunikacyjne oraz wpływa na gorsze radzenie sobie z trudnościami życiowymi. Budowanie pozytywnej samooceny sprzyja sprawczości i zdrowemu stosunkowi do siebie, pozwala wyzwolić się z roli ofiary. Pozwala na emocjonalne oderwanie się od sprawcy przemocy. Dostarczenie ofiarom przemocy informacji na temat podstawowych mechanizmów psychologicznych przemocy w rodzinie oraz nazywanie i zaprzeczania stereotypom dotyczącym przemocy domowej jest kluczowe w terapii osób uwikłanych w przemoc. Przekazywanie wiedzy motywuje do podjęcia działań mających na celu rozwiązanie problemu, pozwala na zmniejszenie subiektywnego poczucia osamotnienia, bezradności, braku wpływu na sytuację. Z kolei budowanie jednoznacznego, adekwatnego obrazu własnej osoby u sprawcy przemocy przy jednoczesnym modyfikowaniu systemu fałszywych przekonań i rozwijaniu kompetencji społecznych, empatii, kontroli emocji, może znacznie zmienić jego stosunek do świata i ludzi, skłonić do poszukiwania innych możliwości rozwiązywania sytuacji konfliktowych w rodzinie niż przemoc. 8

Podsumowują, można stwierdzić, że do podstawowych czynników zapobiegających przemocy należy: * prawidłowy rozwój prenatalny i we wczesnym dzieciństwie, * silna więź z rodzicami nadzór i wsparcie, * dobre kompetencje wychowawcze rodziców, * pozytywne wzorce ról dostarczane przez znaczących dorosłych, * wsparcie społeczne w bliskim otoczeniu, * adekwatna, pozytywna samoocena, * umiejętności psychologiczne i społeczne, zwłaszcza rozpoznawania i kontroli emocji oraz konstruktywnego rozwiązywania problemów i konfliktów, * prawidłowy system wartości, pozytywne normy i przekonania (w tym dezaprobata dla agresji i przemocy, która jest uznawana za jeden z najważniejszych czynników chroniących), * miejsce zamieszkania w spokojnej dzielnicy z bezpiecznym sąsiedztwem, * dobre zdrowie fizyczne i psychiczne. Są to czynniki, które zabezpieczają daną osobę przed uwikłaniem w sytuację przemocy, gwarantują prawidłowy rozwój i funkcjonowanie człowieka. Do pewnego momentu są one od nas niezależne, wynikają z troski i odpowiedzialności rodziców, opiekunów, najbliższego otoczenia. W przypadku występowania przemocy w rodzinie, niezależnie czy jesteśmy jej bezpośrednimi uczestnikami czy świadkami, konieczne jest zgłoszenie się do odpowiedniej instytucji oraz specjalisty, gdzie można uzyskać różnego rodzaju wsparcie: informacyjne, prawne, psychologiczne, socjalne, medyczne. Poniżej przedstawiona jest tabelka z listą instytucji pomocowych w mieście Mińsk Mazowiecki wraz z wyszczególnieniem specjalistów, którzy są w nich dostępni. 9

WYKAZ INSTYTUCJI POMOCOWYCH MIAST MIŃSK MAZOWIECKI Lp NAZWA INSTYTUCJI 1 2 3 4 5 6 MIEJSKI OŚRODEK POMOCY SPOŁECZNEJ ZESPÓŁ INTERDYSCYPLINARNY DS.PRZECIWDZIAŁANIA PRZEMOCY W RODZINIE KOMENDA POWIATOWA POLICJI POWIATOWE CENTRUM POMOCY RODZINIE MIŃSKI PUNKT INFORMACYJNO- KONSULTACYJNY OŚRODEK INTERWENCJI KRYZYSOWEJ CARITAS DIECEZJI WARSZAWSKO- PRASKIEJ ADRES ul. Kościuszki 25A ul. Kościuszki 25A ul. Wyszyńskiego 15/17 ul. Konstytucji 3- go Maja 16 ul. Wyszyńskiego 30 A ul. Graniczna 8 TELEFON KONTAKTOWY (25) 758 22 24, mops@mopsmm.pl zi@mopsmm.pl.pl (25) 758 17 07 997, 112 - Numery alarmowe, 25 759 72 00 Oficer Dyżurny sekretariat@pcprminskamaz.pl (25) 756 40 26 (25) 758 53 33 (25) 758 47 12 698 749 389 telefon interwencyjny 7 SĄD REJONOWY ul. Okrzei 14 (25) 756 49 00 8 9 10 ODDZIAŁ RATUNKOWY SPZOZ PRZYCHODNIA REJONOWA OGÓLNOPOLSKIE POGOTOWIE DLA OFIAR PRZEMOCY W RODZINIE NIEBIESKA LINIA ul. Szpitalna 37 (25) 506 51 00 ul. Kościuszki 9 (25) 758 30 (01-05) ul. Korotyńskiego 13, 02-121 Warszawa (22) 823 96 64 (22) 668 70 00 pogotowie@niebieskalinia.pl, www.niebieskalinia.pl SPECJALIŚCI Pracownicy socjalni, psycholog psycholog, prawnik, mediator, doradca ds.rodziny, policjant psycholog, prawnik, specjalista ds. przeciwdziałania przemocy, terapeuta ds. uzależnień psycholog prawnik, kuratorzy zawodowi lekarz rodzinny, psychiatra, psycholog, terapeuta uzależnień prawnik, psycholog, pedagog, specjalista ds. przemocy w rodzinie 10

W ostatnich latach zmiany wprowadzone wraz z nowelizacją ustawy o przeciwdziałaniu przemocy w rodzinie umożliwiły podejmowanie różnorodnych działań zmierzających do skuteczniejszej ochrony osób dotkniętych przemocą w rodzinie oraz umożliwiły tworzenie lokalnych systemów przeciwdziałania przemocy w rodzinie. Jednym z głównych zadań gminy jest prowadzenie kampanii społecznych, podnoszących poziom wiedzy i świadomości społecznej, mających na celu walkę z mitami i stereotypami dotyczącymi przemocy w rodzinie. Udostępniany przez nas cykl rozważań na temat przemocy, tworzony w oparciu o współczesną naukę, ma na celu rozpowszechnienie wiedzy dotyczącej zagadnienia przemocy domowej, a przez to uwrażliwienie mieszkańców Mińska Mazowieckiego na trudności doświadczane przez osoby uwikłane w przemoc, zrozumienie ich niektórych reakcji oraz mechanizmów działania, a także zmniejszenia poczucia obojętności i braku współodpowiedzialności u świadków. Naszym dążeniem było również wskazanie możliwych form pomocy, instytucji, osób które mogą skutecznie pomóc w sytuacji, jak czasem się wydaje, bez wyjścia. Głęboko wierzymy, że poprzez działania informacyjne przyczyniamy się do ograniczania zjawiska przemocy w naszym mieście. OPRACOWANIE: ZESPÓŁ MONITORUJĄCY REALIZACJĘ MIEJSKIEGO PROGRAMU PRZECIWDZIAŁANIA PRZEMOCY W RODZINIE ORAZ OCHRONY OFIAR PRZEMOCY W MIEŚCIE MIŃSK MAZOWIECKI. 11

Źródła: 1. Aronson E., Akert Robin M., Wilson D. Tomothy, Psychologia społeczna. Serce i umysł., Poznań: Wydawnictwo Zysk i S-ka s.c. 2012. 2. Badura - Madej Wanda, Dobrzyńska - Mesterhazy Agnieszka, Przemoc w rodzinie: interwencja kryzysowa i psychoterapia., Kraków: Wydawnictwo Uniwersytetu Jagiellońskiego 2015. 3. Sylwia Kluczyńska, Dlaczego krzywdzimy, Niebieska Linia, nr 6, 2001. 4. Agnieszki Widery- Wysoczańskiej, Mechanizmy przemocy w rodzinie. Z pokolenia na pokolenie, Warszawa: Wydawnictwo Difin, 2010. 5. Anna Pilszy, Obraz psychopatologiczny sprawcy przemocy, W: Psychiatria Polska tom XLI, numer 6, strony 827 836, 2007. 6. Elliot Aronson, Człowiek Istota społeczna, Warszawa: Wydawnictwo PWN, 2009. 12