Zeszyty Teoretyczne Rachunkowości, tom 71 (127), SKwP, Warszawa 2013, s. 227 242 Możliwość wykorzystania metodologii teorii ugruntowanej w badaniach naukowych w rachunkowości Elżbieta Izabela Szczepankiewicz Wprowadzenie Osoby prowadzące badania naukowe w obszarze nauk społecznych, w tym także w dziedzinie rachunkowości, ciągle poszukują nowych sposobów obserwacji i analizy rzeczywistości normatywnej, społecznej i organizacyjnej. W badaniach naukowych, w dziedzinie rachunkowości i dziedzinach pokrewnych, obok metod ilościowych, od wielu lat chętnie wykorzystuje się metody badań jakościowych. Jedną z metodologii dostarczającej podstaw do systematycznego przeprowadzenia badań empirycznych i analizy uzyskanych danych jakościowych jest nowa konstruktywistyczna metodologia teorii ugruntowanej opracowana w 2006 r. przez profesor socjologii Kathy Charmaz. Metodologia teorii ugruntowanej Charmaz wywodzi się z klasycznej koncepcji teorii ugruntowanej ogłoszonej w latach 60. ubiegłego wieku przez chicagowską szkołę socjologii 1. Twórcami klasycznej metodologii teorii ugruntowanej byli Barney Glaser i Anselm L. Strauss (1967). Teoria ta była dalej modyfikowana przez Glasera (1978, 1992, 1994, 2001, 2002, 2003), Straussa (1987), a także przez Straussa i Juliet Corbin (1990). Metodologię tę rozwijali też inni badacze, np. Bryan Turner (1992) czy Charmaz (2006, 2009). Metodologia teorii ugruntowanej Charmaz etymologicznie jest zaliczana do metod badań jakościowych, jednak zdaniem autorki niniejszego opracowania, ze względu na założenia tej teorii, można ją także wykorzystać do prowadzenia i oceny badań opartych na metodach analiz ilościowych. Celem opracowania jest przedstawienie istoty metody badań empirycznych opartej na metodologii teorii ugruntowanej Charmaz, a także możliwości wykorzystania tej metodologii w badaniach empirycznych nowych obszarów w dziedzinie rachunkowości. W pierwszej kolejności w opracowaniu dokonano klasyfikacji obszarów badań empirycznych w dziedzinie rachunkowości w ostatnich dwóch dekadach oraz przedstawiono syntetyczną charakterystykę metod prowadzenia badań naukowych. Uzasadniono również propozycję stosowania metodologii teorii ugruntowanej Charmaz. Następ- Dr Elżbieta Izabela Szczepankiewicz, adiunkt, Katedra Rachunkowości Uniwersytetu Ekonomicznego w Poznaniu, e-mail: elzbieta.szczepankiewicz@ue.poznan.pl 1 Chicagowski nurt socjologiczny w pierwszej połowie XX w. dał początek interakcjonizmowi symbolicznemu, pragmatyzmowi, pozytywizmowi i metodzie badań jakościowych.
228 Elżbieta Izabela Szczepankiewicz nie omówiono istotę klasycznej metodologii teorii ugruntowanej i zmodyfikowaną konstruktywistyczną metodologię zaproponowaną przez Charmaz. Zaproponowano również podstawowe kryteria oceny badań naukowych prowadzonych przy zastosowaniu metodologii teorii ugruntowanej. Wskazane kryteria mają uniwersalny charakter. Z tego względu, zdaniem autorki, mogą być one stosowane do samooceny prowadzonej przez badacza zarówno do oceny jakości badań naukowych, jak i sformułowanej przez niego teorii ugruntowanej w dziedzinie rachunkowości czy dziedzinach pokrewnych. Kryteria te mogłyby być również stosowane do ocen zewnętrznych. Metodą badawczą przyjętą w opracowaniu jest analiza literatury dotyczącej stosowania teorii ugruntowanej oraz wnioskowanie. 1. Obszary i metody badań empirycznych w rachunkowości Badania empiryczne w dziedzinie rachunkowości wymieniane w literaturze dzielone są według różnych grup lub obszarów, które ewoluowały w ciągu ostatnich dwóch dekad. Podstawowe obszary badań naukowych prowadzonych w dziedzinie rachunkowości sklasyfikowane według różnych autorów zaprezentowano w tabeli 1. Tabela 1. Badania empiryczne w dziedzinie rachunkowości według różnych autorów Autor R. Bricker (1993) G.I. White, A.C. Sondhi, D. Fried (2003) H.I. Wolk, J.L. Dodd, M.G. Tearney (2004) Obszary badań empirycznych badania dotyczące efektywności rynkowej badania dotyczące pozytywnej teorii rachunkowości badania dotyczące roli organizacji księgowych i społeczeństwa badania dotyczące procesu przetwarzania informacji badania w ramach rewizji finansowej badania dotyczące modelowania badania dotyczące historii rachunkowości eksperymentalne badania rachunkowości badania dotyczące systemu podatkowego inne aktywne obszary badań badania klasyczne badania dotyczące rynków kapitałowych, w tym m.in.: badania dotyczące efektywności rynku, nowoczesnej teorii portfolio, raportowania dla rynku, relacji zysk a stopa zwrotu z akcji badania dotyczące pozytywnej teorii rachunkowości, w tym m.in. badania dotyczące wymagań ujawnień księgowych, teorii agencji badania bazujące na modelu decyzyjnym, w tym badania dotyczące potrzeb informacyjnych użytkowników informacji dla celów decyzyjnych badania dotyczące rynków kapitałowych badania w ramach ekonomii informacji, w tym m.in.: badania dotyczące kosztów i korzyści przekazywania informacji księgowych
Możliwość wykorzystania metodologii teorii ugruntowanej w badaniach naukowych... 229 cd. tabela 1. Autor J. Godfrey, A. Hodgson, S. Holmes, A. Traca (2006) M. Kędzior (2011) Obszary badań empirycznych badania rachunkowości interesu publicznego, rachunkowości społecznej i badania dotyczące rachunkowości krytycznej, w tym m.in.: badania dotyczące roztrzygania konfliktów między przedsiębiorstwem a podmiotami społecznymi (pracownicy, konsumenci, opinia publiczna), społeczna rola księgowych badania dotyczące pozytywnej teorii rachunkowości badania dotyczące rynków kapitałowych, w tym m.in.: badania dotyczące hipotezy efektywnych rynków, wpływu zysków księgowych na ceny akcji, odpowiedzi rynków na zyski badania dotyczące pozytywnej teorii dyskrecji w rachunkowości, w tym m.in.: badania dotyczące teorii agencji, teorii kontaktów, perspektywy informacyjnej, procesu politycznego; badania behawioralne w rachunkowości, w tym m.in.: badania dotyczące przetwarzania informacji przez uczestników rynku, badania z wykorzystaniem modelu Brunswika Lensa, badania w zakresie podejmowania decyzji badania dotyczące normatywnej teorii rachunkowości, w tym: badania w zakresie etyczno-normatywnej teorii (początek XX w.), pragmatyczno- -normatywnej teorii (lata 50. do lat 70. XX w.), normatywno-etycznej teorii (lata 70. do lat 90. XX w.), warunkowo-normatywnej teorii badania dotyczące rynków kapitałowych, w tym m.in. badania dotyczące określenia wpływu ujawnionych informacji księgowych na ceny akcji, stopień reakcji rynków na zyski księgowe badania dotyczące pozytywnej teorii rachunkowości, w tym m.in. badania dotyczące hipotezy planu premiowego, hipotezy długu i kapitału własnego, hipotezy kosztów politycznych badania behawioralne w rachunkowości, w tym m.in. metoda badań z wykorzystaniem modelu Brunswika Lensa, metoda procesu graficznego, metody prawdopodobnych sądów opartych na badaniach jakościowych Źródło: opracowanie własne na podstawie Bricker (1993); White i in. (2003); Wolk i in. (2004); za: Kędzior (2011, s. 112 128). Badania empiryczne w naukach społecznych, w tym badania w dziedzinie rachunkowości i dziedzinach pokrewnych, prowadzi się z wykorzystaniem wielu metod. Badania naukowe w obszarach problemów rachunkowości prowadzi się np. wykorzystując następujące metody: intuicyjną, obserwacji naukowej, monograficzną, ankietową, wywiadu, krytyki źródeł, analizy krytycznej, statystyczną, analizy dedukcyjnej, analizy indukcyjnej, indywidualnych przypadków, sondażu diagnostycznego, weryfikacji, eksperymentalną. Metody te syntetycznie scharakteryzowano w tabeli 2.
230 Elżbieta Izabela Szczepankiewicz Tabela 2. Metody badań empirycznych w naukach społecznych Metoda Intuicyjna Obserwacji naukowej Monograficzna Ankietowa, wywiadu Krytyki źródeł Charakterystyka Często jest rozumiana jako forma wstępnego poznawania umysłowego, jeszcze niedoskonałego i tymczasowego. Intuicyjne myślenie jest potrzebne do uzasadnienia wyboru problemu badawczego, wyboru metody badawczej, wskazania założeń, ustalenia wstępnych hipotez. Polega na rozważeniu pojęć, założeń, przypuszczeń, projektów lub innych elementów problemu badawczego. Pozwala na tworzeniu pewnego zarysu, wstępnego rozumienia pojęć, związków i zjawisk. Intuicyjne myślenie towarzyszy jednak całemu procesowi pracy naukowej. Jest elementem każdej metody badań naukowych. Metoda ta może stać się dominującą w pracy naukowej o charakterze koncepcyjnym, przedstawiającym jedynie poglądy hipotetyczne na dany problem, szczególnie w przypadku, gdy naukowiec poprzestaje na przypuszczeniach i nie podejmuje próby ich sprawdzenia lub udowodnienia, a poglądy i przypuszczenia opiera na osobistym doświadczeniu. Najstarsza metoda badań naukowych. Jej elementy wykorzystuje się w wielu innych metodach badawczych. Obserwacja naukowa to proces uważnego i celowego poznawania badanych zjawisk za pomocą zmysłów, a jej rezultatem są spostrzeżenia naukowe. Jest celowym poszukiwaniem faktów. Wymaga określenia kwestii, na które odpowiedź znajduje się poprzez obserwację. Podczas obserwacji dokonuje się potwierdzenia lub zaprzeczenia hipotez/tez postawionych w problemie badawczym. Obserwacja nie ma wpływu na badane zjawisko, jak np. w metodzie eksperymentalnej. Zaliczana do metod obserwacji częściowej. Jej wynikiem jest szczegółowa analiza i wszechstronny opis pojedynczej jednostki albo określonej liczby jednostek charakterystycznych dla badanej zbiorowości statystycznej. Badanie najczęściej obejmuje bardzo szeroki zakres zagadnień w celu wnikliwej analizy przedmiotu badań. W badaniu uwzględnia się zarówno informacje w formie ilościowej, jak i jakościowej. W metodzie podmiot badania dobierany jest w sposób celowy i świadomy, bowiem na podstawie badania jednostki ocenia się całą zbiorowość. Do badań wybiera się zatem jednostkę typową, występującą powszechnie. Badania mogą objąć jednostki skrajne lub wiodące. Opis nie jest reprezentacyjny. Badania mają charakter niestatystyczny. Odmianą metody są różne typy eksploracji prowadzonej w terenie, z wykorzystaniem techniki obserwacji powierzchownej. Obarczona wysokim ryzykiem zniekształceń. Krytykowana jako mało naukowa. To metody badań naukowych, które polegają na postawieniu pytań ankietowanym/udzielającym wywiadu, a następnie na opracowaniu materiału z odpowiedzi. Odpowiedzi uzyskane z ankiet /wywiadu służą do rozwiązania określonego problemu badawczego. Badania ankietowe są podstawowym elementem metodologicznym w badaniach z zakresu nauk społecznych. Wyniki badań ankietowych są opracowywane statystycznie, interpretowane i objaśniane przez badacza. Metoda wywiadu jest rzadziej stosowana od metody ankietowej, często ma charakter badań uzupełniających. Odpowiedzi na pytania stawiane w wywiadzie mogą być mniej dokładne, nieprawdziwe lub zwodnicze. Metody ankietowe i wywiadu wymagają stosowania odpowiednich technik uzyskania prawdy w odpowiedziach. Wartość poznawcza obu metod w badaniach naukowych zależy od jakości przygotowanych ankiet/wywiadu oraz procesu prowadzania badań. Polega na stwierdzeniu autentyczności opisanych zjawisk, relacji, poprawności przyjętych metod, jakości źródeł danych empirycznych, wiarygodności wyników badań itp., w odniesieniu do warunków i przyczyn ich powstania. Wykorzystywana do poznania przebiegu minionej aktywności naukowej i jej wyników. Dotyczy przede wszystkim do badań źródeł o charakterze historycznym.
Możliwość wykorzystania metodologii teorii ugruntowanej w badaniach naukowych... 231 cd. tabeli 2. Metoda Analizy krytycznej Statystyczna Analizy dedukcyjnej Analizy indukcyjnej Indywidualnych przypadków Sondażu diagnostycznego Weryfikacji Eksperymentalna Źródło: opracowanie własne. Charakterystyka Odmiana krytyki źródeł. Metoda analizy i krytyki literatury przedmiotu jest bardzo powszechna w nauce. Jest stosowana do analizy prac naukowych i badań innych naukowców. Elementy analizy krytycznej są stosowane przez badaczy w badaniach własnych, w których celem jest przystosowanie nowego problemu do stanu wiedzy dotychczasowej. Niezbędnym etapem badań własnych jest analiza i krytyka piśmiennictwa. Wynikiem stosowania tej metody mogą być także publikacje, których źródłem nie są badania własne, lecz prace i badania innych naukowców. Wykorzystywana do poznania i opisu prawidłowości zachodzących w zakresie zjawisk masowych, ich zmienności, tendencji i przekształceń w czasie. Metodę tą wykorzystuje się do analiz i opisu problemów społecznych, ekonomicznych, demograficznych, socjologicznych i in. Źródła danych dostarczają np. roczniki statystyczne, komercyjne bazy danych i inne źródła. Część danych może dostarczać badanie własne metodą grup reprezentatywnych. Elementami tej metody są metoda reprezentatywna, statystyka opisowa oraz wnioskowanie statystyczne. Podczas analizy danych statystycznych wykorzystuje się wiele metod analitycznych np.: analizę wariancji, analizę korelacji, analizę regresji, analizę dyskryminacyjną, analizę szeregów czasowych i inne. Sposób rozumowania, który prowadzi do wyprowadzenia z jednego ogólnego lub więcej wniosków ogólnych (albo abstrakcyjnego pojęcia) ich następstwa logicznego, czyli wniosków szczegółowych. Potocznie jest to analiza od ogółu do szczegółu. Sposób rozumowania, który polega na dochodzeniu do praw/wniosków ogólnych na podstawie szeregu indywidualnych przypadków, eksperymentów i empirycznie stwierdzonych faktów. Jest to wyprowadzenie wniosków ogólnych z przesłanek, wynikających z analizy wielu przypadków. Potocznie analiza od szczegółu do ogółu. Zwana także studium indywidualnych przypadków. Nastawiona na diagnozę danego zjawiska lub przypadku w celu podjęcia określonych działań. Wynikiem jej jest możliwie dokładny, obiektywny i wielostronny opis zjawiska/przypadku w celu uzyskania wniosków empirycznych. Pogłębiona, wnikliwa i wielostronna analiza ma także w założeniu zastąpić znaczne ilości danych mogące być podstawą do opracowania statystycznego. Jest sposobem na zgromadzenie informacji o cechach funkcjonalnych lub strukturalnych albo dynamice badanych zjawisk społecznych. Sondaż służy gromadzeniu opinii i poglądów badanych zbiorowości, tendencji i kierunkach rozwoju danych zjawisk. W badaniach sondażowych najczęściej występujące techniki to: analiza dokumentów, ankieta, wywiad, badania panelowe. Polega na sprawdzaniu danych/czynności/koncepcji pod względem zgodności z prawdą. Potocznie weryfikacja to stwierdzenie, poświadczenie prawdziwości W naukach społecznych wykorzystywana jest do badań nad zjawiskami powtarzającymi się w takich samych warunkach lub w warunkach częściowo takich samych, m.in. do badań nad zjawiskami społecznymi, gospodarczymi, politycznymi. Eksperyment to proces czynnej modyfikacji zjawiska będącego przedmiotem badania. Badacz podczas eksperymentu naukowego dąży do poznania zależności przyczynowo-skutkowych pomiędzy składnikami albo warunkami funkcjonowania badanego zjawiska.
232 Elżbieta Izabela Szczepankiewicz W badaniach naukowych prowadzonych w różnych obszarach rachunkowości wykorzystuje się metodologie przystosowane do analizy danych ilościowych oraz metodologie analiz jakościowych. Potrzeba prowadzenia analiz jakościowych wynika z tego, że w ostatnich latach obserwujemy konieczność badań naukowych, które łączą obszary badawcze rachunkowości z problemami: rynków kapitałowych, w tym z problemami jakości, użyteczności sprawozdań finansowych i zakresu raportów dla różnych grup użytkowników, wyceny przedsiębiorstw, w tym jego ukrytych składników oraz inwestycji, efektywności i organizacji nadzoru korporacyjnego, jak i nadzoru zewnętrznego, w tym audytingu, społecznej odpowiedzialności przedsiębiorstw, zrównoważonego rozwoju, innych obszarów nauk społecznych. Powyższa problematyka wyraźnie wskazuje, że podczas badań naukowych w dziedzinie rachunkowości należy brać pod uwagę coraz większy wpływ zjawisk o charakterze jakościowym i behawioralnym na podejmowane problemy badawcze w dziedzinie rachunkowości. Zatem rośnie konieczność poszukiwania nowych metodologii możliwych do wykorzystania w badaniach empirycznych zjawisk o takim charakterze. Zdaniem autorki do badań naukowych m.in. o charakterze jakościowym czy behawioralnym można wykorzystać metodologię teorii ugruntowanej Charmaz. 2. Geneza klasycznej metodologii teorii ugruntowanej Teoria ugruntowana wykorzystywana jest przede wszystkim do badania rzeczywistości i zjawisk społecznych, zarówno w wymiarze społeczeństw, jak i pojedynczych organizacji. Klasyczna metodologia teorii ugruntowanej, opublikowana 1967 r., to wynik przemyśleń Glasera i Straussa na podstawie analiz z przeprowadzonych badań empirycznych w zakresie procesów pracy i organizacji instytucji opieki zdrowotnej. Metodologia była później używana przez innych teoretyków, m.in. w badaniach dotyczących (Konecki, 2000, rozdz. 2.2): kultury organizacji (Turner, 1971); systemu kontroli produkcji (Reeves, Turner, 1972); symbolicznego wymiaru organizacji (Smircich, 1983); kształtowania decyzji i działań kierownictwa organizacji handlowych (Czarniawska, 1981); procesów restrukturyzacji i uzdrawiania firm (Pandit, 1996). Metodologia teorii ugruntowanej była próbą opozycji wobec tradycyjnych, akademickich metod zza biurka oraz wobec zjawiska tzw. teoretycznego kapitalizmu (Glaser, 1978, s. 9 10), które uprawiają niektórzy teoretycy, wtłaczając usilnie adeptów nauk społecznych w utarte ścieżki i kanony opisu rzeczywistości społecznej, niszcząc przy tym ich innowacyjność i możliwości formułowania nowych teorii
Możliwość wykorzystania metodologii teorii ugruntowanej w badaniach naukowych... 233 (Konecki, 2000, rozdz. 2.2). W swoich pracach Glaser oraz Strauss postulowali, aby zwolennik metodologii ugruntowanej nie był teoretycznym niewolnikiem. Z tego względuuczony, który rozpoczyna badania naukowe w swojej dziedzinie, powinien maksymalnie ograniczyć prekonceptualizację swoich zamierzeń badawczych, by ważne problemy i zjawiska społeczne w danym obszarze nie umknęły podczas badania, oraz by stworzone pojęcia miały pełne odniesienia empiryczne. Powinien on rozpocząć studia z częściową ramą złożoną ze wstępnych pojęć. Zachęcają oni, by we wstępnej fazie badań, zanim sformułuje jakieś teoretyczne twierdzenie, dobrze skoncentrował się na dokładnym opisie cech zebranych danych empirycznych (np. z notatek z obserwacji, opisów organizacji, transkrypcji wywiadów swobodnych, opublikowanych raportów badawczych itp.) (Glaser, Strauss, 1967; 2009, s. 3 45; Glaser, 1978, s. 3 35; Charmaz, 2009, s. 216 220; Konecki, 2012, s. 13). Sformułowanie teorii przez osobę prowadzacą badania następuje na podstawie systematycznie zbieranych i analizowanych danych empirycznych. Budowanie teorii jest ściśle związane z długotrwałym procesem badawczym, bowiem hipotezy, pojęcia i własności tych pojęć, wyłaniają się stopniowo z zebranych danych poznawczych w trakcie systematycznie prowadzonych badań. Hipotezy i pojęcia w trakcie badań są często modyfikowane i odpowiednio weryfikowane. (Glaser, Strauss, 1967, 2009, s. 3 25; Glaser, 1978, 8 35). Zgodnie z tą metodologią badacz, na początku procesupoznawczego, nie zna jeszcze ważności tych pojęć dla badanego problemu, wyłoni się on bowiem dopiero w trakcie badania. Badacz nie wie również, czy pojęcia te staną się w jego teorii ugruntowanej częścią istotnych kategorii wyjaśniających. Dzięki procedurom tej metodologii badacz rozwija zdolność poszukiwania i odkrywania zjawisk, których na początku badań nie znał i nie poszukiwał (Glaser, Strauss, 1967, 2009, s. 5 48; Konecki, 2000, rozdz. 2.2). B. Glaser i A.L. Strauss podkreślają, że budowanie teorii ugruntowanej to proces, a nie weryfikacja wcześniej zbudowanych hipotez na podstawie później zebranych danych. Zbieranie danych, budowanie hipotez i ich weryfikacja nie są wyraźnie rozdzielone w czasie, jak ma to miejsce w tradycyjnych badaniach empirycznych, ale są procedurami, które wzajemnie wielokrotnie się przeplatają w czasie długiego procesu generowania teorii. Stopniowe budowanie teorii w trakcie długotrwałych badań pozwala lepiej ją przygotować do przyszłych zastosowań. Teoria ugruntowana powinna umożliwiać przewidywanie, wyjaśnianie i rozumienie zachowań społecznych, których dotyczy (Glaser, Strauss, 1967, 2009, s. 5 50). Teoria ugruntowana składa się z trzech głównych elementów: kategorii analitycznych; własności kategorii analitycznych oraz hipotez. Kategorie analityczne i ich własności podczas badania formułuje się w wyniku różnicowania elementów obserwowanej rzeczywistości lub zjawisk według jakiegoś ustalonego kryterium. Różnicowanie elementów według kryterium, to podstawowa czynność rozróżnienia wymiarów badanych zjawisk (Strauss, 1987, s.12 16). Własności kategorii to jej najbardziej konkretne cechy (np. idea, rzecz, osoba, zdarzenie, czynność, relacja). Własności mogą być skonceptualizowane i jednocześnie pozwalać na pewien obszar specyficzności
234 Elżbieta Izabela Szczepankiewicz wymaganej przez badacza dla celów jego badania. W trakcie formułowania kategorii badacz ustala powiązania pomiędzy kategoriami, czyli hipotezy. Podczas dalszych badań powiązania te są obserwowane jak one zachodzą. Hipotezy 2 przekształcają się w tezy, dla których ustalono warunki ich występowania. Są one weryfikowane w trakcie dalszych badań i generowania teorii. Weryfikacja odbywa się tu poprzez porównywanie warunków, przy których hipoteza/teza funkcjonuje w różnych grupach społecznych i/lub kontekstach. Hipoteza jest więc wstępną odpowiedzią na pytanie dotyczące jakiegoś związku pomiędzy pojęciami w danych warunkach (Strauss, 1987, s. 21). Weryfikacja hipotezy/tezy powinna odbywać się poprzez sprawdzanie tego typu relacji w różnorodnych warunkach, np. kulturowych, organizacyjnych. Dopiero sprawdzenie tych wszystkich warunków występowania hipotezy pozwala ją sformułować, bowiem jest ona w pełni ugruntowana. Aby wymogi te zostały spełnione, teoria ugruntowana (hipotezy, opis pojęciowy i propozycje teoretyczne) powinna spełniać następujące kryteria (Glaser, 1978, s. 4 6; Konecki, 2000, rozdz. 2.2): dostosowanie; wyjaśnianie zjawisk; istotność; modyfikowalność; powtarzalność (użyteczność). Kryteria te scharaktryzowano w tabeli 3. Tabela 3. Kryteria oceny teorii ugruntowanej według B. Glasera i A.L. Straussa Kryterium Dostosowanie Wyjaśnianie zjawisk Istotność Modyfikowalność Powtarzalność Charakterystyka kryteriów Teoria powinna być dostosowana, co oznacza, że kategorie analityczne są wypreparowane i odpowiadają bezpośrednio danym zebranym w trakcie badań, natomiast dane empiryczne nie są wymuszone lub wybierane, by przystosować je do wcześniej istniejących kategorii. Teoria powinna pracować, czyli wyjaśniać zachowania lub inne zjawiska objęte badaniem oraz pozwalać interpretować to, co się dzieje w obszarze rzeczowym lub empirycznym badań i analiz empirycznych, a także oraz pozwalać przewidywać to, co się zdarzy w przyszłości. Teoria powinna być istotna dla działalności osób w obszarze badanym, bowiem opisywane przez nią problemy i procesy społeczne wyłaniają się z obserwowanej rzeczywistości. Teoria powinna dać się zmodyfikować, jeśli jej generowanie trwało długi okres i pojawiły się oznaki jej niedopasowania lub nieistotności w badanym obszarze. Teoria powinna dać się odnieść do innych obszarów badawczych (formalnych lub rzeczowych) oraz zastosowanych tam metod badawczych. Źródło: opracowanie własne na podstawie Konecki (2000, rozdz. 2.2; 2012, s. 18, 20, 24, 34). Strauss (1987, s. 11 14) wskazuje, że każde badanie empiryczne wykorzystuje trzy metody, pomiędzy którymi istnieje relacja sekwencyjna. Jest to metoda indukcji, metoda dedukcji i weryfikacja. Przy czym na procesy indukcji, dedukcji czy weryfikacji 2 Hipoteza powinna być rozumiana jako twierdzenie bądź teza wskazująca na relacje pomiędzy pojęciami. Hipoteza w tradycyjnym sensie wymaga pomiaru siły związku pomiędzy zmiennymi, które mogą być skonceptualizowane. W metodologii teorii ugruntowanej nie chodzi o pomiar, a o ugruntowanie empiryczne i wskazanie na istnienie relacji pomiędzy pojęciami (Konecki, 2000, rozdz. 2.2.).
Możliwość wykorzystania metodologii teorii ugruntowanej w badaniach naukowych... 235 mają wpływ różne rodzaje doświadczeń osobistych czy zawodowych badacza. Zasadniczą procedurą generowania teorii ugruntowanej jest indukcja. Stanowi ona podstawowy sposób teoretyzowania, prowadzący do sformułowania kategorii analitycznych, hipotezy i jej oceny (Glaser, Strauss, 1967, s. 5, 114). Natomiast analiza dedukcyjna służy do formułowania kategorii analitycznych (wyłonionych podczas indukcji) oraz konceptualnych wskazówek, gdzie dalej szukać grup lub podgrup porównawczych. Poprzez porównanie danych zbieranych w trakcie badań, badacz tworzy bardziej abstrakcyjne poziomy teoretycznych powiązań kategorii. Teoria jest budowana indukcyjnie, tj. w trakcie następujących po sobie etapów analizy danych empirycznych. Z tego względu metoda dedukcji powinna być podporządkowana w pełni metodzie indukcyjnej (Glaser, 1978). Z kolei Strauss (1987, s. 11 14) stwierdził, że dedukcja bez weryfikacji (a nawet negacji) prowadzi do zbyt powierzchownej analizy. Weryfikacja jest niemożliwa bez dedukcji, a dedukcja jest niemożliwa bez indukcji, a więc bez procesu badania, który prowadzi do sformułowania hipotez i pytań teoretycznych. Krzysztof T. Konecki (2000, rozdz.2.2) teorię ugruntowaną określa jako teorię średniego zasięgu, bowiem jej hipotezy i pojęcia wywodzą się z obserwacji i opisu ściśle wyodrębnionego dla badań obszaru empirycznego (Glaser, Strauss, 1967, s.1 2; Glaser 1978, s. 2). Z tego względu jest łatwa do operacjonalizacji i rozumienia użytych odniesień empirycznych. Teoria ugruntowana nie jest budowana metodą logicznie dedukcyjną opartą na wcześniej przyjętych aksjomatach, bądź założeniach, jak ma to miejsce, np. w teoriach Talcotta Parsonsa (1953) czy Roberta K. Mertona (2000). 3. Istota teorii ugruntowanej K. Charmaz Konstruktywistyczną odmianą klasycznego modelu Glasera i Straussa jest metodologia teorii ugruntowanej opracowana w 2006 r. przez Charmaz. Metodologia teorii ugruntowanej Charmaz to strategia badawczo-analityczna, która koncentruje się na generowaniu pojęć, hipotez i teorii na podstawie wielokrotnie ponawianych badań empirycznych. Badanie, z wykorzystaniem tej metodologii, jest systematycznym procesem, podczas którego badacz wielokrotnie (po przeprowadzonej analizie danych, w trakcie której postawił kolejne pytania) powraca do dalszego zbierania danych. Proces powrotów może powtarzać się kilkakrotnie, aż do momentu, kiedy badacz uzna, że można opracować pojęciowo oraz zdefiniować kategorie analityczne 3. 3 Kategoryzowanie to krok analityczny polegający na selekcji kodów ze względu na ich nadrzędne znaczenie lub na wyodrębnianiu wspólnych tematów i schematów widocznych w wielu kodach, celem stworzenia pojęcia analitycznego. Podczas kategoryzowania badacz podnosi analizę konceptualną z poziomu opisu na poziom bardziej abstrakcyjny i teoretyczny. Następnie definiuje własności kategorii, warunki, w jakich dana kategoria funkcjonuje, w jakich ulega zmianom oraz jej relacje z innymi kategoriami. Użytkownik metodologii zamienia najistotniejsze kategorie teoretyczne w pojęcia swojej teorii ugruntowanej (Charmaz, 2009, s. 240).
236 Elżbieta Izabela Szczepankiewicz Dane zebrane podczas badania są kodowane 4, a konceptualne aspekty danych opracowywane podczas samej analizy, aż do osiągnięcia nasycenia kategorii analitycznej. Nasycenie oznacza, że badacz nie dostrzega żadnych nowych konceptualnych własności kategorii i może ją opracować pojęciowo i zdefiniować (Charmaz, 2006; 2009, s. 147 149, 241; Konecki, 2012, s.13). Koncepcja Charmaz różni się od klasycznej teorii ugruntowanej tym, że Glaser (1978; 1992; 1994; 1998) przyjął, iż dane są obiektywne i są one zewnętrzne w stosunku do osoby prowadzącej badanie i czekają na niego w terenie. Można do nich dotrzeć poprzez stosowanie określonych procedur, a teoria ugruntowana na ich podstawie sama się wyłoni. Wystarczy uważnie analizować dane, stosować technikę ciągłego porównywania oraz teoretycznego pobierania próbek, a wówczas uzyskuje się gęstą i dobrze pracującą teorię ugruntowaną. (Glaser, 1998, za: Konecki 2012, s. 13). Glaser uważa też, że dane empiryczne po prostu istnieją, bo wszystko, co nas otacza to dane, oraz wszystko to, co pomaga badaczowi generować teorię ugruntowaną może stać się również danymi (Glaser, 2002). Wskazuje on również, że dane można uzyskać m.in. z transkrypcji z wywiadów terenowych, z poczynionych obserwacji, z literatury, z zastanych dokumentów (innych opublikowanych badań i statystyk), z materiałów tekstowych z gazet i internetu, czyli wszystkich źródeł danych, które inspirują badacza do generowania kategorii analitycznych i ich własności (Konecki, 2012, s. 14). Kathy Charmaz, proponując swoją koncepcję teorii ugruntowanej, sprzeciwia się klasycznemu założeniu neutralności badacza i obiektywności danych. Twierdzi ona, że dane są przez badacza konstruowane poprzez specyficzny sposób postrzegania przez niego rzeczywistości społecznej, co więcej są one zależne od działań i perspektywy teoretycznej, a także od wiedzy badacza oraz kontekstu badania. Twierdzi ona dalej, że teoria ugruntowana nie może się wyłaniać jako zupełnie niezależna od działań i wiedzy badacza. Decyzje badacza, co do tego, jakie metody badawcze wybierze w danej sytuacji i jego perspektywa metateoretyczna mają wpływ na uzyskiwanie danych, jak i na konstruowanie kategorii analitycznych. Z tego względu neutralny badacz nie istnieje. Jest on zanurzony w czasie i historii, a jego decyzje są kontekstualne i związane z określonym dyskursem naukowym, w który jest on w tym czasie zaangażowany 5 (Charmaz, 2006; 2009, s. 220 223, 237; Konecki, 2012, s. 13 14). 4 Kodowanie to proces definiowania treści danych. W przeciwieństwie do badaczy ilościowych, którzy dostosowują przyjęte z góry kategorie lub kody do danych, badacz stosujący tę metodologię tworzy kody jakościowe, definiując to, co zauważy w danych. Dlatego kody mają charakter emergentny wyłonią się w trakcie analizy danych. Kodowanie może zawieść badacza w nieprzewidziane obszary i prowokować niespodziewane pytania. Użytkownik teorii podąża za wskazówkami wyłaniającymi się z danych, nie zajmuje się wcześniej zaprojektowanymi problemami badawczymi, które mogą prowadzić w ślepy zaułek (Charmaz, 2009, s. 240). 5 Także w Polsce K.T. Konecki (2000), przed publikacją teorii przez K. Charmaz, prezentował stanowisko, że praca badacza stosującego metodologię teorii ugruntowanej może być społecznie uwarunkowana uprzednim nabyciem przez niego określonej wiedzy o charakterze kulturowym i społecznym.
Możliwość wykorzystania metodologii teorii ugruntowanej w badaniach naukowych... 237 proh Metodologia teorii ugruntowanej Charmaz polega na stosowaniu metod ciągłego analizowania i porównywania oraz aktywnego zaangażowania się w proces badawczy osoby prowadzącej badanie. Pisanie not, porównywanie danych, opracowanych kodów i kategorii, pozwala na głębsze konceptualne ich zrozumienie, ponieważ osoba prowadząca badanie definiuje analityczne własności sformułowanych kategorii, a następnie przystępuje do ich drobiazgowej analizy. Prowadzona analiza danych służy do uzupełniania i kształtowania procesu zbierania następnych danych. Dlatego w badaniach opartych na tej metodologii celowo zostało zatarte (obecne w tradycyjnych badaniach) wyraźne wyodrębnienie etapów: zbierania danych oraz ich analizy. Prowadzona analiza nabiera teoretycznego charakteru po ustaleniu do jakiej kategorii distribution - teoretycznej należą określone dane. K. Charmaz podkreśla, że opracowanie danych staje się jeszcze bardziej teoretyczne w miarę badania kolejnych relacji między tymi kategoriami oraz podstawowymi aspektami więzi społecznych, związkami między wyborem a jego ograniczeniami, związkami między jednostkami oraz instytucjami czy też działaniami i strukturami. Metody porównawcze only wyposażają osobę prowadzącą badanie w podstawowe narzędzia, natomiast niezliczone interakcje występujące w wielu formach na różnych poziomach kształtują treść danej teorii ugruntowanej. Ostatecznie wyłaniająca się treść teorii ugruntowanej use wpływa na sposób, w jaki badacz wykorzystuje te narzędzia. Sformułowana teoria ugruntowana opiera się na interakcjach, które wywodzą się ze światopoglądu, punktów widzenia osoby prowadzącej badania oraz sytuacji w trakcie badań i obszarze analiz. Teoria ugruntowana opiera się także na interakcjach, które powstają między badaczem a danymi, wyłaniają się z jego idei i ponownie zachodzą na tym samym lub też na innym terenie badań, a także w trakcie konfrontacji z innymi dyscyplinami czy dziedzinami istotnymi dla osoby prowadzącej badania. Aby interakcja mogła w ogóle zaistnieć, personal badacz musi rozumieć sytuacje, w których się znajduje, oceniać zachodzące w jej obrębie zdarzenia i relacje oraz nadać im znaczenie i określić działania, wykorzystując język i odwołując się do kultury. Zatem interakcja ta ma charakter interpretacyjny. for Niewątpliwie badacz chcąc dokonać istotnego wkładu w naukę społeczną musi zapoznać się dokładnie z literaturą przedmiotu oraz z tą, która wykracza poza is granice danej dyscypliny, oraz wyraźnie określić miejsce własnej teorii ugruntowanej (Charmaz, 2009, s. 23 212). Najważniejsze elementy teorii Charmaz to: proces badawczy; problem badawczy; osoba prowadząca badania (badacz); analiza w badaniach; poziomy abstrakcji; kierunki analityczne i kryteria oceny. Elementy te prezentuje tabela 4. copy Proces konstruowania teorii ugruntowanej zaproponowany przez K. Charmaz, zaprezentowano na rysunku 1. Proces ten zmodyfikowany przez autorkę niniejszego opracowania w zakresie sprzężeń zwrotnych i niektórych etapów analizy danych empirycznych. This
Analiza pojęć oraz ogólne punkty widzenia w dyscyplinie i dyscyplinach pokrewnych Ponowne badanie wcześniejszych danych Dalsze teoretyczne pobieranie próbek w razie potrzeby - ibited. - ibited. - ibited. - This copy is for personal us 238 Elżbieta Izabela Szczepankiewicz Tabela 4. Charakterystyka elementów teorii ugruntowanej K. Charmaz Element teorii Charakterystyka elementu Proces badawczy Problem badawczy Badacz Analiza w badaniach Kolejne poziomy abstrakcji Kierunki analityczne Kryteria oceny Proces badawczy, którego celem jest skonstruowanie teorii ugruntowanej, ma elastyczny, interaktywny i otwarty charakter. Problem badawczy wpływa na wstępny wybór metod zbierania danych. Badacze są częścią badanego problemu; nie znajdują się poza nim. Analiza w badaniach opartych na metodologii teorii ugruntowanej nadaje kształt treści konceptualnej oraz wytycza kierunek badań; podczas wyłaniającej się analizy może zaistnieć konieczność zastosowania wielu metod zbierania danych oraz prowadzenia badań w kilku miejscach. Kolejne poziomy abstrakcji pojawiające się podczas analizy porównawczej stanowią istotę analizy prowadzącej do powstania teorii ugruntowanej. Kierunki analityczne powstają na podstawie tego, jak badacz reaguje na dokonane przez siebie porównania i wyłaniające się analizy oraz jak je interpretuje, a nie w wyniku zewnętrznych zaleceń. Kryteria ogólne i kryteria szczegółowe oceny badań i wyłonionej teorii ugruntowanej. Źródło: opracowanie własne na podstawie Charmaz (2009, s. 228 229). Rysunek 1. Proces konstruowania teorii ugruntowanej Pisanie wstępnej wersji pracy naukowej Integrowanie not początkowych i umieszczanie na diagramach Pisanie not teoretycznych i dopracowywanie pojęć Tworzenie pewnych kategorii pojęć teoretycznych Teoretyczne pobieranie próbek Noty zaawansowane doskonalenie kategorii konceptualnych Zbieranie danych kodowanie skoncentrowane Noty i podnoszenie kodów do poziomu wstępnych kategorii Kodowanie kategorii i dalsze zbieranie danych Problem badawczy i stawianie pytań badawczych Źródło: opracowanie własne na podstawie Charmaz (2009, s. 19).
Możliwość wykorzystania metodologii teorii ugruntowanej w badaniach naukowych... 239 4. Podstawowe kryteria do oceny badań naukowych prowadzonych przy zastosowaniu teorii ugruntowanej Charmaz Niezwykle ważnym elementem pracy naukowej jest ocena sformułowanej teorii ugruntowanej. K. Charmaz (2009, s. 234 235) proponuje cztery ewaluacyjne kryteria oceny przeprowadzonych empirycznych badań jakościowych przy zastosowaniu teorii ugruntowanej. Są to następujące kryteria: wiarygodność; oryginalność; oddźwięk i użyteczność. Wskazuje ona również, że solidne połączenie oryginalności pracy badawczej i wiarygodności badań zwiększa jej oddźwięk i użyteczność w praktyce społecznej oraz wpływa korzystnie na kolejną cechę, czyli wpływ teorii na naukę i świat. Dla każdego z wyżej wymienionych czterech kryteriów oceny ogólnych Charmaz (2009, s. 234 235) sformułowała również kryteria szczegółowe, które pomagają zarówno w analizie jakości badań empirycznych, jak i analizie efektu tych badań, czyli sformułowanej teorii ugruntowanej, niezależnie od dziedziny badań, której ona dotyczy. Charmaz podkreśla również, że jeśli do opisu teorii ugruntowanej doda się wartości estetyczne, to sformułowana teoria może dotrzeć do wielu odbiorców. Wskazuje przy tym kryteria, które dotyczą estetyki pisania. Podkreśla, że pisząc pracę naukową, oprócz prezentowania swoich teoretycznych twierdzeń i racji naukowych, osoba prowadząca badania powinna stosować zasady estetyczne i właściwe narzędzia retoryczne. Pisanie ma charakter intuicyjny, wymaga inwencji i nie polega jedynie na samym opisywaniu przyczyn, warunków, kategorii i konsekwencji lub zarysu procesów przedstawiających analizę jakiejś głównej kwestii (Charmaz, 2009, s. 235). Zdaniem autorki niniejszego opracowania, zaproponowane przez Charmaz kryteria ogólne i szczegółowe można w niewielkim stopniu rozszerzyć i stosować do oceny wyników badań naukowych prowadzonych w naukach społecznych, w tym w dziedzinie rachunkowości i dziedzinach pokrewnych. Przykładowe kryteria ogólne i szczegółowe do oceny badań naukowych oraz teorii ugruntowanych prowadzonych w dziedzinie rachunkowości, opracowane przez autorkę niniejszego artykułu, na podstawie kryteriów oceny koncepcji Charmaz, przedstawione zostały w tabeli 5. Zdaniem autorki zaprezentowane w tabeli 5 kryteria oceny mogą być dalej rozszerzane lub modyfikowane. Szczególnie mogą być one przydatne: 1) osobie prowadzącej badania z wykorzystaniem koncepcji teorii ugruntowanej do samooceny badania i sformułowanej własnej teorii ugruntowanej; 2) osobie recenzującej sformułowaną teorię ugruntowaną; 3) środowisku naukowemu, jeśli teoria ugruntowana sformułowana przez osobę badającą da początek innym nowym kierunkom badań lub badaniom w innych dziedzinach, a także stosowaniu jej wyników w praktyce jednostek gospodarczych.
240 Elżbieta Izabela Szczepankiewicz Tabela 5. Przykładowe kryteria główne i kryteria szczegółowe oceny badań naukowych i formułowanych teorii ugruntowanych prowadzonych w dziedzinie rachunkowości Kryterium główne Wiarygodność badań Oryginalność problemu badawczego i oryginalność wyników badań Skuteczność i znaczenie badań oraz oddźwięk badań w środowisku Użyteczność badań Wpływ teorii ugruntowanej na naukę i świat Kryteria szczegółowe Czy osiągnięto bezpośrednią i dokładną znajomość przedmiotu, podmiotu, problemu badań? Czy zebrane dane podczas badań w wystarczającym stopniu uzasadniają hipotezy/tezy i twierdzenia osoby prowadzącej badania? (przy czym konieczne jest rozważenie zakresu, ilości oraz wnikliwości obserwacji zawartych w zebranych danych)? Czy zostały przeprowadzone systematyczne porównania między przeprowadzonymi obserwacjami (badaniami) empirycznymi i między sformułowanymi pojęciami/ kategoriami analitycznymi? Czy sformułowane podczas badania pojęcia/kategorie analityczne obejmują uzasadniony i dostatecznie szeroki zakres obserwacji empirycznych? Czy istnieją mocne logiczne związki między zgromadzonymi podczas badań danymi oraz przeprowadzoną na ich podstawie argumentacją i analizą? Czy przeprowadzone badania zawierają wystarczająca ilość dowodów, które uzasadnią sformułowane twierdzenia przez osobę prowadzącą badania, w taki sposób, aby czytelnik opracowania wyników badań mógł sformułować własną niezależną ocenę i zgodzić się z owymi twierdzeniami? Czy stworzone w wyniku prowadzonych badań pojęcia/kategorie analityczne są nowe? Czy badania pokazują nowe spojrzenie na sformułowany problem badawczy? Czy przeprowadzona analiza pozwala na nową konceptualną interpretację zgromadzonych danych? Na czym polega społeczne i teoretyczne znaczenie opracowania? W jaki sposób dana teoria ugruntowana kwestionuje, poszerza lub udoskonala powszechnie przyjęte idee, pojęcia i praktyki? Czy pojęcia/kategorie analityczne w pełni ukazują badane doświadczenie? Czy zostały wykryte zarówno skrajne, niestabilne czy oczywiste znaczenia kategorii analitycznych? Czy zostały zaznaczone związki między większymi społecznościami lub instytucjami a życiem jednostek, jeśli wskazywały na to dane? Czy według uczestników badań empirycznych dana teoria ugruntowana ma sens? Czy dana analiza pozwala im na głębsze zrozumienie istotności badanego problemu, relacji, związków w skali mikro, a także zależności społecznych, gospodarczych i innych w skali makro w zależności do badanego problemu? Czy przeprowadzona analiza pozwala na interpretacje, które mogą być wykorzystane przez podmiot badania (jednostki gospodarcze/ludzi) w praktyce gospodarczej/życiu codziennym? Czy w kategoriach analitycznych sformułowanych przez osobę przeprowadzającą badania można zauważyć jakieś ogólne procesy/trendy? Jeśli tak, czy owe ogólne procesy/trendy zostały poddane analizie pod katem ukrytych implikacji? Czy dana teoria ugruntowana sformułowana przez osobę badającą może dać początek innym nowym kierunkom badań, a także badaniom w innych dziedzinach? Jaki wpływ ma dana teoria ugruntowana na wiedzę obecną? Jaki jest jej wkład w rozwój dziedziny rachunkowości i dziedzin pokrewnych, czy proces tworzenia lepszego świata? Źródło: opracowanie własne na podstawie Charmaz (2009, s. 234 235).
Możliwość wykorzystania metodologii teorii ugruntowanej w badaniach naukowych... 241 Autorka wyraża również pogląd, że kryteria powyższe mogą być także wykorzystane do oceny nowych formułowanych teorii przez osoby prowadzące badania naukowe nie tylko opierając się na metodologii teorii ugruntowanej Charmaz. Mogłyby być one stosowane w różnych dziedzinach nauk społecznych i to zarówno do oceny badań prowadzonych metodami jakościowymi, jak i ilościowymi. Rozważyć można również, czy powyżej zaproponowanym kryteriom ogólnym, a także kryteriom szczegółowym, należałoby przypisać wagi istotności. Warto by również przeprowadzić dyskusję, czy kryteria te mogłyby się stać nieformalnymi lub formalnymi standardami samooceny dla osoby prowadzącej badania naukowe oraz kryteriami dodatkowymi na potrzeby oceny zewnętrznej prac naukowych. Wnioski końcowe Zdaniem autorki, wykorzystanie metodologii teorii ugruntowanej w badaniach naukowych w dziedzinie rachunkowości jako nauce społecznej, może wywrzeć znaczący wpływ na rozwój tej dziedziny. Warunkiem koniecznym badań z wykorzystaniem metodologii Charmaz w rachunkowości są jednak racjonalne refleksje i pryncypialne przekonania, które pozwolą pragmatycznie konceptualizować istotne elementy dla rzeczowego obszaru badań (Charmaz, 2009, s. 236) i sformułowania nowych teorii ugruntowanych, które swoje znaczenie właściwie przekażą odbiorcom. Wersja konstruktywistyczna teorii ugruntowanej zaproponowana przez Charmaz pokazuje, że badania prowadzone zgodnie z jej koncepcją mogą nawiązywać do przeszłości, pozwalają zbadać teraźniejszość i uwzględnić przyszłość. Należy podkreślić, że zaproponowany przez Charmaz proces konstruowania teorii ugruntowanej jest zdyscyplinowany i zależny od emergencji oraz uwzględnia wartości estetyczne i retoryczne przy przekazywaniu odbiorcom obrazu badanej rzeczywistości. Niewątpliwie świadczy to o wysokiej wartości tej koncepcji. Literatura Bricker R. (1993), Toward understanding academic research, CPA Journal, vol. 63, issue 2. Charmaz K. (2006), Constructing Grounded Theory. A Practical Guide Through Qualitative Analysis, Sage, London. Charmaz K. (2009), Teoria ugruntowana. Praktyczny przewodnik po analizie jakościowej, Wydawnictwo Naukowe PWN, Warszawa. Glaser B., Strauss A.L. (1967) Discovery of Grounded Theory: Strategies for Qualitative Research, Aldine, Chicago. Glaser B., Strauss A.L. (2009) Odkrywanie teorii ugruntowanej. Strategie badania jakościowego, Nomos, Kraków. Glaser B. (1978), Theoretical Sensitivity, Sociology Press, Mill Valley, CA. Glaser B.G. (1992), Basics of Grounded Theory Analysis, Sociology Press, Mill Valley, CA. Glaser B.G., ed., (1994), More Grounded Theory, Sociology Press, Mill Valley, CA.
242 Elżbieta Izabela Szczepankiewicz Glaser B.G. (2001), The Grounded Theory Perspective: Conceptualization Contrasted with Description, Sociology Press, Mill Valley, CA. Glaser B.G. (2003), Conceptualization Contrasted with Description, Sociology Press, Mill Valley, CA. Kędzior M. (2011), Międzynarodowa struktura kapitału przedsiębiorstw. Ujęcie rachunkowości i finansów, Wydawnictwo C.H. Beck, Warszawa 2011. Merton R.K. (2002), Teoria socjologiczna i struktura społeczna, Wydawnictwo Naukowe PWN, Warszawa. Parsons T. (1953), The Social Systems, Free Press, Glencoe, IL. Strauss A.L., Corbin J. (1990), Basics of Qualitative Research: Grounded Theory Procedures and Techniques, Sage, Newbury Park, CA. Strauss A.L. (1987), Qualitative Analysis for Social Scientists, Cambridge University Press, New York. Turner B.S. (1992), Regulating Bodies: Essays in Medical Sociology, Routledge, London. White G.I., Sondhi A.C., Fried D. (2003), The Analysis and Use of Financial Statement, Wiley, New York. Wolk H.I., Dodd J.L., Tearney M.G. (2004), Accounting Theory, Conceptual Issues in a Political and Economic Environment, Thomson South Western, Norwalk, CT. Źródła internetowe Glaser B. (2002), Constructivist grounded theory? Forum Qualitative Sozialforschung/Forum: Qualitative Social Research, vol. 3, no. 3, http://www.qualitative-research.net/fqs/fqs-eng.htm (dostęp 30.11.2007). Konecki K.T. (2000), Studia z metodologii badań jakościowych. Teoria ugruntowana, Wydawnictwo Naukowe PWN, Warszawa, rozdz. 2.2, http://qsr.webd.pl/kkonecki/publikacje/publikacja2.html/ publikacja 18_1.doc (dostęp 12.03.2013). Konecki K.T. (2012), Wizualna teoria ugruntowana. Podstawowe zasady i procedury, Przegląd Socjologii Jakościowej, t. VIII, nr 1, www.przegladsocjologiijakosciowej.org Streszczenie W opracowaniu przeprowadzono analizę obszarów badań naukowych w dziedzinie rachunkowości oraz metod badań naukowych. W artykule zawarto propozycję wykorzystania teorii ugruntowanej w badaniach naukowych dotyczących nowych problemów rachunkowości. Opisano kryteria oceny badań naukowych i teorii ugruntowanej. We wnioskach wskazano, że należy podjąć dyskusję, czy te kryteria oceny można wykorzystać do oceny badań naukowych w naukach społecznych. Metodami badawczymi przyjętymi w opracowaniu są analiza literatury w przedmiocie stosowania teorii ugruntowanej oraz wnioskowanie. Słowa kluczowe: teoria ugruntowana, analiza jakościowa, metody badań naukowych, rachunkowość. Summary Possibilities of grounded theory methodology in accounting research The aim of this paper is to analyze of areas of research in the field of accounting and methods of research. The article includes a proposal for the use of grounded theory in research on new accounting issues. It also describes criteria for evaluating research and grounded theory. Main conclusions drawn from this study are that it is necessary to undertake discussion to what extent these evaluation criteria can be used to evaluate research in the social sciences. The research method adopted in the study is analysis of the literature on the application of grounded theory and inference. Keywords: grounded theory, qualitative analysis, research methods, accounting.