Andrzej Rychlik arychlik@ics.p.lodz.pl Instytut Informatyki, Politechnika Łódzka, Łódź Katedra Informatyki, Politechnika Radomska, Radom Wpływ konstrukcji prawa autorskiego na budowę społeczeństwa informacyjnego Aktualna konstrukcja prawa autorskiego obowiązująca w Rzeczypospolitej Polskiej nie sprzyja budowie i rozwojowi społeczeństwa informacyjnego w naszej ojczyźnie. Ze względu na brak rzeczywistej opozycji w bieżącej kadencji sejmu i senatu RP nie podjęto realnych prac naprawy tego prawa. Uczelnie wyższe również nie są zainteresowane w inicjatywie ustawodawczej porządkującej ochronę obrotu własnościami intelektualnymi tak, aby sprzyjało ono stymulacji przekształcania relacji pomiędzy naszymi obywatelami w kierunku społeczeństwa informacyjnego. Konferencje naukowe poświęcone tej tematyce proponują tylko rozwiązania drobnych problemów, które de facto wzmacniają obowiązujący system prawny i w konsekwencji opóźniają lub wręcz uniemożliwiają poważniejsze reformy. Własność intelektualna Obrót własnością intelektualną jest w Rzeczypospolitej regulowany kilkoma ustawami. Najważniejsze z nich to ustawa o prawie autorskim [2], prawo własności przemysłowej [3] oraz ustawa o ochronie baz danych [4]. Ustawy te dały delegacje do wydania kilkunastu rozporządzeń regulujących kwestie szczegółowe. Własność intelektualna w każdej z tych ustaw jest zdefiniowana w sposób bardzo precyzyjny dla potrzeb danej ustawy. W ustawie o prawie autorskim i prawach pokrewnych dla potrzeb definicji własności intelektualnej wprowadzono pojęcie przedmiotu ochrony, czyli utworu i podmiotu, czyli twórcy. Art. 1 Przedmiotem prawa autorskiego jest każdy przejaw działalności twórczej o indywidualnym charakterze ustalony w jakiejkolwiek postaci, niezależnie od wartości i sposobu wyrażenia (utwór). Dla porównania ustawa prawo własności przemysłowej chroni wynalazek dopiero po uzyskaniu na niego patentu przez twórcę. Natomiast art. 1 ustawy o ochronie baz danych ma brzmienie: Bazy danych podlegają ochronie określonej w ustawie niezależnie od ochrony przyznanej na podstawie ustawy o prawie autorskim i prawach pokrewnych bazom danych spełniającym cechy utworu, czyli są takie bazy danych, które nie są utworami a jednocześnie są chronione, jako własność intelektualna odrębną ustawą. Podmiot prawa autorskiego zdefiniowany jest w art. 8 ustawy o prawie autorskim i prawach pokrewnych: 1. Prawo autorskie przysługuje twórcy, o ile ustawa nie stanowi inaczej. 2. Domniemywa się, że twórcą jest osoba, której nazwisko w tym charakterze uwidoczniono na egzemplarzach utworu lub której autorstwo podano do publicznej wiadomości w jakikolwiek inny sposób w związku z rozpowszechnieniem utworu. 3. Dopóki twórca nie ujawnił swojego autorstwa, w wykonywaniu prawa autorskiego zstępuje go producent lub wydawca, a w razie braku właściwa organizacja zbiorowego zarządzania prawami autorskimi. Oprócz ogólnych regulacji dotyczących ochrony własności 11
intelektualnej ustawy zawierają przepisy szczegółowe dotyczące pewnych klas utworów: programów komputerowych, utworów audiowizualnych w obszarze praw autorskich, czy praw do artystycznych wykonań, fonogramów i wideogramów, nadań programów pierwszych wydań oraz wydań naukowych i krytycznych na polu praw pokrewnych. W nowelizacjach ustaw obserwujemy ogromną dynamikę na tym polu. Ciągle zmieniane są klasy utworów. Wynika to z procesu digitalizacji nośników, na których przechowujemy utwory. Do 2000 r. topografia układu scalonego była chroniona oddzielną ustawą, aktualnie jest chroniona ustawą prawo własności przemysłowej jako rodzaj własności intelektualnej, który podlega ochronie patentowej. Programy komputerowe w Europie są chronione prawem autorskim, w USA patentami. Niezależnie od podziału na klasy utworów prawa autorskie wewnątrz klasy też się jeszcze różnie implementują i dla utworu audiowizualnego ustawa przewiduje małe i wielkie prawa autorskie. Pola eksploatacji W art. 50 ustawy prawo autorskie [2] ustawodawca w sposób ogólny podaje przykłady pól eksploatacji wszelkich utworów pisząc: Odrębne pola eksploatacji stanowią w szczególności 1) w zakresie utrwalania i zwielokrotniania utworu wytwarzanie określoną techniką egzemplarzy utworu, w tym techniką drukarską, reprograficzną, zapisu magnetycznego oraz techniką cyfrową 2) w zakresie obrotu oryginałem albo egzemplarzami, na których utwór utrwalono wprowadzanie do obrotu, użyczanie lub najem oryginału albo egzemplarzy 3) w zakresie rozpowszechniania utworu w sposób inny niż w pkt 2 publiczne wykonanie, wystawienie, wyświetlenie, odtwarzanie oraz nadanie i reemisja (definicja w ustawie o radiofonii i telewizji [1]), a także publiczne udostępnienie utworu w taki sposób, aby każdy mógł mieć do niego dostęp w miejscu i w czasie przez siebie wybranym. W artykułach zawierających przepisy szczegółowe dotyczące poszczególnych klas utworów niektóre definicje pól eksploatacji doprecyzowano dla tych utworów. Precyzyjne zrozumienie zakresów pól eksploatacji utworów jest istotne z punktu widzenia praw majątkowych, ponieważ ustawodawca zbudował schemat wynagradzania twórców niezależnie na każdym polu eksploatacji oddzielnie. Taki schemat ma decydujący wpływ na ekonomiczne podstawy rozliczeń prawno autorskich w społeczeństwie pomiędzy konsumentem utworu i twórcą. Organizacje zbiorowego zarządzania Na podstawie art. 104 ustawy prawo autorskie [2] Minister Kultury i Dziedzictwa Narodowego obwieszczeniem [5] w sprawie ogłoszenia decyzji Ministra Kultury o udzieleniu i cofnięciu zezwoleń na podjęcie działalności organizacji zbiorowego zarządzania prawami autorskimi lub prawami pokrewnymi zezwolił na zbiorowe zarządzanie prawami autorskimi oraz pokrewnymi organizacjom zbiorowego zarządzania na określonych polach eksploatacji wymienionych w załączniku do tego dokumentu. Znajduje się tutaj 14 takich organizacji, z których najbardziej znane to Stowarzyszenie Polski Rynek Oprogramowania PRO wszystkie pola eksploatacji programów komputerowych, Stowarzyszenie Autorów ZAIKS wszystkie pola eksploatacji utworów słownych, muzycznych, słowno-muzycznych, pantomimicznych i tychże w utworze audiowizualnym, Stowarzyszenie Filmowców Polskich 12
pozostałe pola eksploatacji utworów audiowizualnych, których nie otrzymał ZAIKS oraz z prawami pokrewnymi, przysługującymi producentom utworów audiowizualnych do wideogramów i fonogramów. Tantiemy Tantiemy, czyli opłaty pobierane są przez uprawnionych do korzystania z praw autorskich od korzystających z własności intelektualnej na podstawie art. 17 prawa autorskiego [2], który mówi: Jeżeli ustawa nie stanowi inaczej, twórcy przysługuje wyłączne prawo do korzystania z utworu i rozporządzania nim na wszystkich polach eksploatacji oraz do wynagrodzenia za korzystanie z utworu. Tantiemy naliczane są również na podstawie praw pokrewnych, do których zaliczamy prawa do artystycznych wykonań (art. 85 93), prawa do wideogramów i fonogramów (art. 94 96) prawa do nadań (art. 97 99), prawa do pierwszych wydań oraz wydań naukowych i krytycznych (art. 99). Jako przykład zapoznajmy się z treścią art. 86 ust. 3, który ma brzmienie: W przypadku nadania, reemitowania lub odtwarzania artystycznego wykonania za pomocą wprowadzonego do obrotu egzemplarza, artyście wykonawcy przysługuje prawo do stosownego wynagrodzenia. Opłaty pobierane natomiast na podstawie ustawy prawo własności przemysłowej są pobierane raz w odpowiedniej wysokości przy zakupie licencji określonego patentu z zakazem sprzedaży jej następnemu podmiotowi bez kontroli licencjodawcy. Komisja Prawa Autorskiego Na mocy art. 108 ustawy prawo autorskie [2] minister właściwy do spraw kultury i ochrony dziedzictwa narodowego powołuje Komisję Prawa Autorskiego składającą się z czterdziestu arbitrów, specjalistów z dziedziny obrotu własnościami intelektualnymi. Do zadań tej komisji należy: zatwierdzenie lub odmowa zatwierdzenia przedstawionych przez organizację zbiorowego zarządzania tabel wynagrodzeń za korzystanie z utworów lub artystycznych wykonań objętych zbiorowym zarządzaniem, wskazywanie właściwych organizacji w rozumieniu art. 107, rozstrzygania sporów dotyczących stosowania tych tabel oraz zawierania umów przez organizacje zbiorowego zarządzania, arbitrom za udział w posiedzeniach komisji przysługuje wynagrodzenie. Kontrola produkcji nośników Ustawodawca w art. 110 ustawy prawo autorskie [2] wprowadza obowiązek oznakowania i rejestracji produkcji oraz zwielokrotnienia nośników optycznych i upoważnia Ministra Kultury i Dziedzictwa Narodowego do sprawowania kontroli nad tymi czynnościami. Kontrola ilości wprowadzanych do obrotu nośników CD i DVD pomaga w uporządkowaniu prawidłowego naliczania tantiem prawno autorskich. Odpowiedzialność karna i cywilna W art. 115 123 ustawy prawo autorskie [2] ustawodawca określił wysokość kar za przestępstwa, jakie mogą powstać w obrocie własnościami intelektualnymi. Precyzyjnie zostało opisane naruszanie praw autorskich osobistych i majątkowych oraz praw pokrewnych. Najwyższy wymiar kary pozbawienia wolności do 3 lat można otrzymać za przywłaszczenie sobie autorstwa lub wprowadzenie w błąd, co do autorstwa całości lub 13
części cudzego utworu albo jego artystycznego wykonania. Należy podkreślić, że odpowiedzialność karna nie zamyka roszczeń cywilnych za brak przekazania wynagrodzenia prawowitemu autorowi utworu przy obrocie prawami autorskimi lub pokrewnymi. Umowy Wszystkie umowy zawarte na przenoszenie praw do własności intelektualnej powinny być zawarte na piśmie lub w formie elektronicznej pod rygorem nieważności. Jeśli informacja jest kodowana, należy uwzględnić w umowie, czy pozostaje nadal kodowana systemem byłego właściciela czy koduje ją nowy właściciel. Nawet bezpłatne przekazywanie praw do własności intelektualnej wymaga umowy. Każda umowa powinna zawierać ustęp określający sposób kontroli egzemplarzy przekazywanego utworu. Ustęp ten powinien być sformułowany szczególnie precyzyjnie, kiedy sprzedaż praw majątkowych następuje za pośrednictwem dystrybutora. W umowie precyzuje się również pola eksploatacji, na których dopuszcza się korzystanie z utworów. Jeśli polem eksploatacji jest reemisja a utworem nadanie programu radiowego lub telewizyjnego, to w umowie precyzujemy warunki umieszczenia w EPG, pomniejszanie opłaty związane z przerwami w nadawaniu sygnałów oraz naliczanie opłaty związanej z ilością gniazd abonenckich. W takiej umowie podaje się też formę i czasookres sporządzania sprawozdań dotyczących odbiorców programu. Umowa o przeniesienie praw autorskich nie zamyka roszczeń organizacji zbiorowego zarządzania do zawierania z nowym właścicielem tych praw autorskich do zawierania kolejnych umów na wynagrodzenie za korzystanie z utworów z właściwą organizacją dla określonego pola eksploatacji. Na zakończenie zwrócę uwagę jeszcze na dwa aspekty: na jurysdykcję i na typ umowy, ponieważ mają one bardzo duży wpływ na wysokość wynagrodzenia za korzystanie z utworów. Jurysdykcja określa kompetencje sądów do rozstrzygania ewentualnych sporów (przy umowach międzynarodowych określamy kraj jurysdykcji). Typ umowy umowa licencyjna, zezwolenie na korzystanie z utworu określa stawki VAT od wynagrodzenia. Procesy sądowe W Polsce obserwuje się coroczny wzrost liczby procesów sądowych, zarówno karnych, jak i cywilnych, związanych z naruszeniami prawa w czasie przenoszenia praw do własności intelektualnej. Dużą część tych procesów rozpoczynają powództwa organizacji zbiorowego zarządzania prawami autorskimi i prawami pokrewnymi. Obserwuje się także niewydolność Komisji Prawa Autorskiego przy Ministrze Kultury i Dziedzictwa Narodowego. Zatrważająca jest niekompetencja sędziów sądów powszechnych rozpoznających sprawy o ochronę prawno-autorską własności intelektualnej, mimo, iż ustawodawca pierwszą instancję rozpoznania tych spraw przeniósł z sądów rejonowych do sądów okręgowych. Wnioski Konstrukcja prawa autorskiego w Rzeczypospolitej Polskiej wpływa bardzo negatywnie na budowę społeczeństwa informacyjnego w naszej Ojczyźnie, ponieważ uniemożliwia w jasny i przejrzysty sposób przekazywanie wynagrodzenia od korzystających z tych utworów do twórców. Szczególnie negatywnie należy ocenić organizacje zbiorowego 14
zarządzania prawami autorskimi i prawami pokrewnymi oraz brak kompetencji sędziów sadów powszechnych, które rozpoznają sprawy zarówno karne, jak i cywilne, związane z ochroną prawno-autorską własności intelektualnej. Kolejne nowelizacje prawa autorskiego uchwalane przez Parlament RP nie zmniejszają tego negatywnego wpływu, ponieważ są tylko małymi zmianami i nie dotykają sedna problemu. Autor proponuje dalej idącą nowelizację, która usunie z systemu organizacje zbiorowego zarządzania prawami autorskimi, a ich kompetencje przekaże Urzędom Skarbowym za pośrednictwem Izb Skarbowych. Ustawa o podatku dochodowym od osób fizycznych twórcom zezwala na stosowanie zryczałtowanych kosztów uzyskania przychodu w wysokości 50%, a więc urzędnicy Urzędów Skarbowych posiadają wiedzę, jakie czynności można zaliczyć do grupy usług wytwarzających własność intelektualną. Korzystający z utworu wpłacałby wynagrodzenie za to korzystanie na konto Urzędu Skarbowego, a uprawniony do korzystania z praw autorskich otrzymywałby to wynagrodzenie z tego konta. W podobny sposób są rozliczane mandaty nakładane przez policję na obywateli za wykroczenia. Oszczędności z wyeliminowania organizacji zbiorowego zarządzania z rynku własności intelektualnych da wymierne korzyści, zarówno twórcom, jak i korzystającym z utworów niezależnie, czy to jest obrót krajowy czy międzynarodowy prawami autorskimi lub pokrewnymi. Nadzór władzy wykonawczej nad prawidłowym funkcjonowaniem zaproponowanego systemu może dodatkowo sprawować Minister Kultury i Dziedzictwa Narodowego. Bibliografia 1. Ustawa z dnia 29 grudnia 1992 r. o radiofonii i telewizji, Dz. U. 1993 Nr 7 poz. 34 wraz z późniejszymi zmianami. 2. Ustawa z dnia 4 lutego 1994 r. o prawie autorskim i prawach pokrewnych, Dz. U. 1994 Nr 24 poz. 83 wraz z późniejszymi zmianami. 3. Ustawa z dnia 30 czerwca 2000 r. prawo własności przemysłowej, Dz. U. 2001 Nr 49 poz. 508 wraz z późniejszymi zmianami. 4. Ustawa z dnia 27 lipca 2001 r. o ochronie baz danych, Dz. U. 2001 Nr 128 poz. 1402 wraz z późniejszymi zmianami. 5. Obwieszczenie Ministra Kultury z dnia 13 kwietnia 2004 r. w sprawie ogłoszenia decyzji Ministra Kultury o udzieleniu i cofnięciu zezwoleń na podjęcie działalności organizacji zbiorowego zarządzania prawami autorskimi lub pokrewnymi, Monitor Polski 2004 Nr 18 poz. 322. 15