OBOZOWISKA, OSADY, WSIE. WROCŁAW WIDAWA 17

OBOZOWISKA, OSADY, WSIE. WROCŁAW WIDAWA 17

UNIWERSYTET WROCŁAWSKI Instytut Archeologii OBOZOWISKA, OSADY, WSIE. WROCŁAW WIDAWA 17 REDAKCJA MIROSŁAW MASOJĆ WROCŁAW 2014

Recenzent: prof. dr hab. Michał Kobusiewicz prof. dr hab. Stanisław Pazda prof. dr hab. Jerzy Piekalski Opracowanie redakcyjne: Maria Derwich Korekta: Karol Bykowski Opracowanie techniczne i skład komputerowy: Marek J. Ba ek Tłumaczenie streszczeń i podpisów pod ryciny: Bartłomiej Madejski Projekt okładki: Nicole Lenkow ISBN 978-83-61416-92-0 Uniwersytet Wrocławski Instytut Archeologii Wydanie książki dofinansowano ze środków Ministra Kultury i Dziedzictwa Narodowego Copyright by Uniwersytet Wrocławski Wrocław 2014 4

SPIS TREŚCI 1. Mirosław Masojć Wprowadzenie... 7 2. Janusz Badura Położenie geomorfologiczne i geologiczne stanowiska...13 3. Maciej Ehlert, Mirosław Masojć Obozowiska mezolityczne. Możliwości interpretacyjne otwartych stanowisk wczesnoholoceńskich zniszczonych przez procesy podepozycyjne....19 4. Mirosław Masojć Pozostałe materiały krzemienne na stanowisku...71 5. Ewa Dreczko, Marta Mozgała Ślady aktywności grup ludzkich młodszej epoki kamienia...79 6. Irena Lasak Materiał ruchomy z osady kultury łużyckiej...89 7. Macin Bohr Zabytki ruchome kultury przeworskiej...159 8. Justyna Baron Kompleks osadniczy z epoki brązu, młodszego okresu przedrzymskiego, okresu wpływów rzymskich i wędrówek ludów. Analiza obiektów nieruchomych...235 9. Aleksandra Pankiewicz Wieś wczesnośredniowieczna oraz ślady osadnictwa późnośredniowiecznego i nowożytnego...321 10. Paweł Zawadzki Relikty związane z II wojną światową...349 11. Agata Hałuszko Analiza antropologiczna materiału kostnego...359 12. Renata Abłamowicz Badania archeozoologiczne szczątków kostnych...367 13. Agata Sady Badania archeobotaniczne...395 14. Agata Sady Wyniki analizy odcisków roślinnych zachowanych na polepie...419 5

15. Beata Miazga Wyniki badań archeometrycznych wybranych zabytków brązowych oraz pozostałości z procesów hutniczych żelaza...425 16. Michał Borowski Wyniki badań petrograficznych materiałów kamiennych...439 17. Mirosław Furmanek, Marek Krąpiec, Tomasz Goslar, Mirosław Masojć Chronologia absolutna stanowiska...451 Inwentarz obiektów odkrytych na stanowisku...457 Plan zbiorczy stanowiska, ryc. 3 i 27 art. J. Baron (pod opaską) 6

MIROSŁAW MASOJĆ POZOSTAŁE MATERIAŁY KRZEMIENNE NA STANOWISKU W trakcie badań stanowiska, prócz licznych materiałów należących do obiektu mezolitycznego, pozyskano również zespół artefaktów krzemiennych pochodzących z obiektów o młodszej chronologii, a także sporą kolekcję wyrobów z warstwy kulturowej. Wiek wyrobów znajdowanych w obiektach nie zawsze odpowiada ich chronologii artefaktualnej. Do ich wypełnisk dostały się zapewne w trakcie użytkowania stanowiska. Warstwa kulturowa natomiast dostarczyła wyrobów o chronologii rozciągającej się od epoki kamienia (głównie mezolitycznych i pojedynczych neolitycznych) po okres rozwoju kultury łużyckiej. Ponieważ wyroby te są pozbawione kontekstu, określenie ich atrybucji kulturowo- -chronologicznej oparto na cechach stylistyczno- -technologicznych poszczególnych artefaktów, co jednak obarczone jest możliwością błędu. W celu przybliżenia czytelnikowi wyrobów krzemiennych pochodzących spoza mezolitycznego obiektu 800 zostaną one przedstawione skrótowo, najpierw materiały z obiektów archeologicznych, a następnie, w sekwencji chronologicznej, z warstwy kulturowej. MATERIAŁY KRZEMIENNE Z OBIEKTÓW ARCHEOLOGICZNYCH Pomijając obiekt mezolityczny 800, który został wyczerpująco omówiony w poprzednim artykule, artefakty krzemienne na stanowisku obecne były w 74 obiektach archeologicznych, w łącznej liczbie 131 zabytków. Zostały one scharakteryzowane w tab. 1 (por. również Inwentarz obiektów ze stanowiska), gdzie podano chronologię poszczególnych obiektów określoną na podstawie odkrytych w nich materiałów ceramicznych. Pozwala ona skonfrontować materiał ceramiczny z obiektów z artefaktami krzemiennymi. W większości wypadków materiał krzemienny musiał znaleźć się w obiektach wtórnie, w trakcie ich powstawania bądź eksploatacji. Stąd w obiektach datowanych na kulturę przeworską bądź wczesne średniowiecze znajdują się wyroby krzemienne o cechach krzemieniarstwa mezolitycznego. Wyroby krzemienne obecne w obiektach można podzielić na trzy podstawowe grupy. Pierwszą z nich tworzą wspomniane artefakty mezolityczne. Druga kategoria to wyroby w. krzemieniarstwa późnego, czyli związanego z kulturą łużycką późnej epoki brązu i wczesnej epoki żelaza. Są one już coraz lepiej rozpoznawane i stosunkowo łatwo odróżnialne od materiałów krzemiennych innych okresów (Lech, Piotrowska 1997). Trzecią natomiast grupą są wyroby, których przynależności chronologicznej nie udało się sprecyzować. Są to najczęściej łuski, okruchy, półsurowiec korowy czy wyroby zachowane fragmentarycznie. Te trzy grupy wyodrębniono w tab. 1. Wyroby mezolityczne oraz związane z kulturą łużycką opisane zostały na podstawie dwóch list klasyfikacyjnych. Dla form uznanych za mezolityczne wprowadzono listę zaprezentowaną w poprzednim artykule, gdzie również jest ona szczegółowo omówiona (Ehlert, Masojć w tym tomie, tab. 11). Klasy wyrobów kultury łużyckiej pochodzą z listy 71

MIROSŁAW MASOJĆ umieszczonej w tab. 2 niniejszego tekstu. Lista ta została skonstruowana na potrzeby opracowań późnych zespołów krzemiennych, m.in. dużej osady łużyckiej z Zakrzowa 41 na Opolszczyźnie (Bronowicki, Masojć 2008; 2010). Formy nieokreślone chronologicznie nie były bliżej opisywane. Ich liczbę umieszczono w ostatniej kolumnie tab. 1. Tabela 1 pokazuje, iż duża część wyrobów krzemiennych nie wiąże się z okresem funkcjonowania obiektów, w których je znaleziono. Są one elementem rozległego starszego osadnictwa, na którego miejscu pojawiły się młodsze kultury archeologiczne, od kultury łużyckiej po średniowiecze. W obiektach kultury łużyckiej oraz w części obiektów kultury przeworskiej znajdują się zabytki krzemienne odpowiadające ich chronologii i związane są z aktywnością późnych społeczności obecnych na stanowisku. Są to w większości formy łuszczniowe, zarówno półsurowiec, jak i rdzenie. Obok nich znajdują się rdzenie klockowate, odłupkowe, eksploatowane wielokierunkowo za pomocą twardego tłuka, oraz pojedyncze narzędzia w postaci nieregularnie retuszowanych form i narzędzia wnękowego z obiektu 334. Podstawą określania przynależności kulturowej tych wyrobów, według roboczej listy z tab. 2, jest ich stylistyka i technologia, opisywana już w innych miejscach (Bronowicki, Masojć 2008; Migal 1997). Trudno odnieść się do form krzemiennych obecnych w obiektach kultury przeworskiej. Obecne w tych obiektach formy nieokreślone, niezwiązane z krzemieniarstwem mezolitycznym, można by uznać za produkty tej kultury. Wykorzystywanie artefaktów krzemiennych w tak późnych okresach miało bowiem miejsce i jest coraz częściej wzmiankowane w literaturze (Kozłowski, Sachse-Kozłowska 1997). MATERIAŁY KRZEMIENNE Z WARSTWY KULTUROWEJ Z całego stanowiska z warstwy kulturowej oraz doczyszczania powierzchni eksplorowanych arów uzyskano blisko 600 zabytków krzemiennych (ryc. 1:A). Ich dystrybucja obejmowała całą badaną przestrzeń. Poza obiektem 800 nie Ryc. 1. Stanowisko Wrocław-Widawa 17. A B wyroby krzemienne pochodzące z eksploracji warstwy kulturowej Fig. 1. Site Wrocław-Widawa 17. A B flint artifacts from exploration of the cultural layer zaobserwowano innych koncentracji zabytków krzemiennych. Najliczniejszą grupę w luźnych materiałach krzemiennych ze stanowiska stanową zabytki zaliczone ogólnie do mezolitu. Zaledwie kilkanaście artefaktów związanych jest z neolitem, choć nie jest wykluczony ich związek również z wczesną epoką brązu. Do późnej epoki brązu, czyli do kultury łużyckiej, zaliczono zespół ponad stu wyrobów. Kolejną grupę stanowią wyroby, które trudno przypisać jednoznacznie do któregoś z epizodów osadniczych zaobserwowanych na stanowisku. Stanowią ją przede wszystkim luźno występujące łuski i okruchy krzemienne oraz nieokreślone fragmenty wyrobów czy odłupki całkowicie korowe. Znaczna część wyrobów uznanych w trakcie analizy za mezolityczne pochodziła z tej części stanowiska, w której znajdował się obiekt 800 krzemienice mezolityczne (por. Plan ogólny stanowiska). Wyroby te związane są zapewne z obiektem mezolitycznym, lecz w trakcie użytkowania przestrzeni stanowiska w młodszych epizodach pradziejowych aż po nowożytne rolnictwo zostały pozbawione ich pierwotnego kontekstu. Nie odbiegają jednak stylistyką i technologią od krzemieniarstwa znalezionego z obiektu 800. Cały inwentarz nosi znamiona krzemieniarstwa późnomezolitycznego. W gru- 72

POZOSTAŁE MATERIAŁY KRZEMIENNE NA STANOWISKU Tabela 1. Stanowisko Wrocław-Widawa 17. Chronologia artefaktów krzemiennych pochodzących z obiektów: P półsurowiec; R rdzenie; N narzedzia Numer obiektu Table 1. Site Wrocław-Widawa 17. Chronology of flint artifacts from objects P blanks; R cores; N tools Chronologia obiektu na podstawie ceramiki Liczba zabytków krzemiennych Mezolit klasyfikacja Kultura łużycka klasyfikacja P R N P R N Łuska/ okruch/ półsurowiec nieokreślony 17 KŁ 2 2 33 KP 3 III.1.4 2 34 KŁ 1 1 35 KŁ 4 III.1.4 3 35 KŁ 1 III.1.1 41 KŁ 1 III.1.7 45 KŁ 1 III.1.7 92 KŁ 1 1 102 KP 1 III.1.4 102 KP 3 II.1 2 112 KP 1 1 116 KŁ/KP 1 1 118 KŁ 2 1 129 KŁ 1 1.7 186 KŁ 1 III.1.1 II.1 187 KŁ 1 1 201 KŁ 1 VI.1.8 202 KŁ 4 2 x III.1.4 VI.1.8 1 204 KP 1 1 214 KŁ 1 III.1.2 228 KŁ/KP 7 2.2.1 III.1.4 5 228 KŁ/KP 2 5.1.9.1 III.1.1 231 PRA 1 5.1.3.1 233 KP 1 2 x IV.1 238 KP 1 2.6.1 240 KŁ 2 III.1.4 1 255 PRA 1 III.1.2 262 KŁ 1 1 270 WŚR 2 2 271 WŚR 2 2.1.1 1 308 KP 2 2 334 KP 3 VI.1.7 2 336 KŁ/KP 1 II.2 339 KP 2 2 351 KP 3 2.2.1 5.1.4.1 III.1.6 352 KP 1 2.3.2 388 KŁ 1 III.1.4 432-2 5.1.9.1 1 496 KŁ 1 1 521 KŁ/KP 4 1.7.1.1 III.1.1 2 522 KŁ/KP 2 2 x III.1.4 523 KP 2 2.6.1 III.1.4 524 KŁ 1 III.1.4 529 KŁ/KP 2 5.1.9.2 1 546 KŁ 1 1 556 KP 5 III.1.2 4 565-1 1 568 KP 1 1 576-1 1 580 KŁ 2 III.1.4 1 73

MIROSŁAW MASOJĆ Numer obiektu Chronologia obiektu na podstawie ceramiki Liczba zabytków krzemiennych Mezolit klasyfikacja Kultura łużycka klasyfikacja P R N P R N Łuska/ okruch/ półsurowiec nieokreślony 581 KŁ 1 5.1.9.1 599 KP 3 5.1.9.1 2 608 KP 1 2.6.1 611 KŁ 1 1 689 KP 2 2 705 KŁ 1 1 727 KŁ 1 1 759 KŁ 2 2 768-1 1 782 KP 2 III.1.4 1 794 KP 2 1 799 WŚR 2 2.3.2 1 805 KP 1 1 807 KŁ/KP 1 1 1006 KP 1 1 1011 KP 6 3 x III.1.6 3 1018 KP 1 1 1041 KP 1 1 1048 WŚR 1 1 1064 KP 1 1 1084 KP 1 1 1109 KP 1 1 1112 KP 1 III.1.6 1121 KP 2 2 1127 KP 2 2.6.1 5.1.1.2 1135 KP 1 III.1.4 1139 KP 1 1 pie ponad 260 (ryc. 1:B) wyrobów obecne są rdzenie, w przewadze jednopiętowe, wiórkowe, o znacznie ograniczonej zaprawie przygotowawczej. Sporadycznie występują tu formy ze zmienioną orientacją. Wśród półsurowca najbardziej czytelną grupę stanowią wiórki, lecz pozostałe komponenty technologicznie i stylistycznie również wiążą się z mezolitem późnym. W zespole brak zbrojników. Grupę Ryc. 2. Stanowisko Wrocław-Widawa 17. Grociki z eksploracji warstwy kulturowej Fig. 2. Site4 Wrocław-Widawa 17. Projectiles from exploration of the cultural layer narzędzi dominują wiórki i odłupki retuszowane mikrołuskane, oprócz których znaleziono pojedyncze skrobacze, drapacze, rylce oraz przekłuwacz. Kolekcja ta nie stanowi zwartego zespołu. Pochodzi ze stosunkowo rozległej przestrzeni, a jego względna chronologia może być synchronizowana z osadnictwem późnego mezolitu obecnym w obiekcie 800. Pojedyncze znaleziska wiązane są z okresem neolitu, reprezentowanym przez 27 fragmentów ceramiki występującej luźno bądź w obiektach o młodszej chronologii (por. Dreczko, Mozgała w tym tomie). Do artefaktów krzemiennych z okresu neolitu zaliczono 11 wyrobów. Drapacz wiórowy z retuszowanymi bokami i śladami bardzo intensywnego użycia, związany jest z kulturą pucharów lejkowatych (Balcer 1983, s. 164 165, ryc. 28). Podobnie należy datować również wiórek, na którym zaobserwowano wyświecenie krawędzi. Pomimo, iż same cechy technologicz- 74

Kod POZOSTAŁE MATERIAŁY KRZEMIENNE NA STANOWISKU Tab. 2. Stanowisko Wrocław-Widawa 17. Klasy wyrobów krzemiennych kultury łużyckiej Table 2. Site Wrocław-Widawa 17. Classes of Lusatian culture flint artifacts I surowiec I.1 otoczaki, konkrecje, buły II wczesna faza rdzeniowania II.1 rdzeń zaczątkowy II.2 odłupek korowy > 50% kory II.3 wiór korowy > 50% kory II.4 produkty zaprawy II.5 łuski korowe III zaawansowana eksploatacja III.1 rdzenie III.1.1 odłupkowe rdzenie krążkowe bez zaprawy pięty III.1.2 odłupkowe rdzenie krążkowe o zaprawionej pięcie III.1.3 rdzenie jednopiętowe III.1.4 odłupkowe rdzenie o dwóch równorzędnych odłupniach III.1.5 odłupkowe rdzenie klockowate ze zmienioną orientacją III.1.6 amorficzne rdzenie odłupkowe III.1.7 łuszcznie III.2 półsurowiec III.2.1 odłupki (korowe <50% i bezkorowe) III.2.2 odłupki negatywowe mające negatywy na stronie górnej zgodne z kierunkiem odbicia odłupka III.2.3 odłupki negatywowe z wielokierunkowymi negatywami III.2.4 odłupki negatywowe mające na stronie wierzchniej negatyw, którego oś przesunięta jest w stosunku do osi pozytywu odłupka o kąt ostry do prostego III.2.5 odłupki/wióry łuszczniowe III.2.6 fragmenty odłupków III.3.1 wióry III.3.2 wióry z naturalnym tylcem IV eksploatacja końcowa IV.1 produkty naprawy rdzenia IV.2 rdzenie szczątkowe V odpady i nieokreślone V.1 nieokreślone odłupki V.2 nieokreślone rdzenie V.3 łuski bezkorowe V.4 okruchy VI narzędzia VI.1 narzędzia retuszowane VI.1.1 noże tylcowe VI.1.2 noże półtylcowe VI.1.3 drapacze VI.1.4 zgrzebła VI.1.5 narzędzia z retuszem bifacjalnym VI.1.6 przekłuwacze i wiertniki VI.1.7 narzędzia wnękowe VI.1.8 odłupki, wióry, okruchy retuszowane VI.1.9 fragmenty nieokreślonych narzędzi retuszowanych VI.2 narzędzia funkcjonalne VI.2.1 odłupki, wióry, okruchy retuszowane ze śladami użytkowania VI.3 narzędzia do produkcji kamieniarskiej VI.3.1 tłuczki kamienne Opis 75

MIROSŁAW MASOJĆ ne, morfologiczne czy wystąpienie wyświecenia nie wykluczały możliwości określenia go jako zabytek mezolityczny, jednak datuje go charakter wyświeceń (zob. np. Małecka-Kukawka 1999, s. 142; Juel Jensen 1993). Za pomocą analizy mikrośladów określono je jako typowe wyświecenia żniwne, związane ze ścinaniem zboża. Za neolityczny uznano również fragment retuszowanego wióra, wykonanego z krzemienia jurajskiego, a także zbiór aż 8 grocików (ryc. 2), związanych zapewne z przełomem neolitu i epoki brązu (Balcer 1983). Liczna grupa ponad 130 wyrobów wiązanych z kulturą łużycką wykazuje podobieństwo do wyrobów odkrywanych w obiektach. Zbiór ten cechuje z jednej strony technika łuszczniowa, z drugiej natomiast dookolna eksploatacja rdzenia odłupkowego za pomocą twardego tłuka. Jak wiadomo, technikę łuszczniową można łączyć z wieloma horyzontami osadniczymi zarówno mezolitycznym, jak i neolitycznym, z wczesnej epoki brązu czy też z kulturą łużycką (Ginter, Kozłowski 1990). O zaliczeniu wyrobów wykonanych przy użyciu techniki łuszczniowej do kultury łużyckiej przesądzają analogiczne formy znajdowane w obiektach tej kultury na stanowisku. Bez mała tysiąc wyrobów krzemiennych pochodzących z obiektów o młodszej niż mezolityczna metryce i z warstwy kulturowej, odkrytych podczas badań na stanowisku, reprezentuje trzy rozległe horyzonty czasowe. Wartość naukowa tego zbioru jest zróżnicowana. Luźne zabytki z epoki kamienia, pozbawione kontekstu, pozwalają jedynie na określenie ich technologii oraz chronologii względnej. Najbardziej wartościowe są z pewnością materiały kultury łużyckiej znajdowane w obiektach. Potwierdzają one, coraz bardziej widoczną w literaturze przedmiotu, stałą obecność wyrobów krzemiennych w gospodarce późnej epoki brązu i okresów młodszych (Lech, Piotrowska 1997). LITERATURA Balcer B. 1983 Wytwórczość narzędzi krzemiennych w neolicie ziem Polski, Wrocław-Warszawa-Kraków-Gdańsk- -Łódź. Bronowicki J., Masojć M. 2008 Przemysł krzemienny z osady ludności kultury łużyckiej na stanowisku Zakrzów 41, pow. Krapkowice, (w:) B. Gediga (red.), Archeologiczne Zeszyty Autostradowe Instytutu Archeologii i Etnologii PAN, z. 7: Badania na autostradzie A4, cz. V, Wrocław, s. 157 200. 2010 Lusatian Flint Industries in Silesia, SW Poland, (w:) B.V. Eriksen (red.), Lithic technology in metal using societies, Jutland Archaeological Society Publications 67, Højbjerg, s. 107 127. Ginter B., Kozłowski J.K. 1990 Technika obróbki i typologia wyrobów kamiennych paleolitu, mezolitu i neolitu, Warszawa. Juel Jensen H. 1993 Flint tools and plant working: Hidden traces of stone age technology, Aarhus. Kozłowski S.K., Sachse-Kozłowska E. 1997 Halsztacko-lateński krzemienny przemysł łużycki w miejscowości Zawada, w woj. tarnobrzeskim, (w:) J. Lech, D. Piotrowska (red.), Z badań nad krzemieniarstwem epoki brązu i wczesnej epoki żelaza. Materiały sympozjum zorganizowanego w Warszawie 20-22 października 1994 r., Warszawa, s. 319 335. Lech J., Piotrowska D. (red.) 1997 Z badań nad krzemieniarstwem epoki brązu i wczesnej epoki żelaza. Materiały sympozjum zorganizowanego w Warszawie 20 22 października 1994 r., Warszawa. Małecka-Kukawka J. 1999 Sierpy, sierpaki, sierpce analiza funkcjonalna wczesnorolniczych wkładek narzędzi żniwnych z Ziemi Chełmińskiej, (w:) S. Kukawka (red.), Szkice prahistoryczne. Źródła metody interpretacje, Toruń, s. 139 158. Migal W. 1997 Znaczenie przemysłu nakopalnianego z Rybnik, woj. białostockie, dla poznania krzemieniarstwa epoki brązu w Polsce, (w:) J. Lech, D. Piotrowska (red.), Z badań nad krzemieniarstwem epoki brązu i wczesnej epoki żelaza. Materiały sympozjum zorganizowanego w Warszawie 20-22 października 1994 r., Warszawa, s. 129 144. 76

POZOSTAŁE MATERIAŁY KRZEMIENNE NA STANOWISKU MIROSŁAW MASOJĆ REMAINING FLINT MATERIAL Apart from numerous materials from the Mesolithic object, the excavations at the site provided an assemblage of flint artefacts from the objects of younger chronology as well as a considerable inventory of products from the cultural layer. The products found in the objects do not always correspond to the chronology determined on the basis of the artefacts, which found their way to the objects fills while the site was being occupied. The cultural layer provided the products whose chronology ranges from the Stone Age (mainly Mesolithic and a few Neolithic) to Lusatian culture. As the products were found outside any context, cultural affiliation and chronology of individual artefacts were determined on the basis of their stylistic and technological features, which is burdened with a potential for commi ing an error. Apart from Mesolithic object 800, which is extensively discussed elsewhere, flint artefacts from the site were found in 74 archaeological objects, which provided 131 specimens presented in Table 1 (cf. also the inventory of the objects from the site). The flint artefacts from the objects may be divided into 3 basic groups: the first are the Mesolithic artefacts mentioned above; the second are the products connected with the so-called late flintworking, i.e. with Lusatian culture from the late Bronze Age and the early Iron Age, while the third group is constituted by the products whose chronology has escaped any precise determination. Exploration of the cultural layer and final surface excavation of the whole site provided nearly 600 flint artefacts, distributed over the whole excavated area. Apart from object 800, no other concentrations of flint artefacts have been observed. The most numerous group of loose flint artefacts from the site are those generally classified as Mesolithic. Barely a dozen are connected with the Neolithic, though it is also possible that they belong to the early Bronze Age. An assemblage of over a hundred products was classified as connected with the late Bronze Age, i.e. Lusatian culture. 77