ROCZNIKI NAUK PRAW N YCH Tom XIII, zeszyt 2-2003 KS. W Ł A D Y S Ł A W W L A Ź L A K Z DZIEJÓW ORGANIZACJI SĄDOWNICTWA KOŚCIELNEGO NA TERYTORIUM ARCHIDIECEZJI CZĘSTOCHOWSKIEJ UWAGI WSTĘPNE U tw orzona 25 m arca 1992 r. na m ocy bulli pap. Jana Paw ła II Totus Tuus Poloniae populus archidiecezja częstochow ska fun kcjonow ała na bazie w cześniej działającej diecezji częstochow skiej1. Po ustanow ieniu stolicy m etropolitalnej w C zęstochow ie znaczna część dotychczasow ej diecezji częstochow skiej przeszła pod zarząd nowo erygow anych ośrodków w ładzy biskupiej - w G liw icach, Kaliszu i Sosnowcu. Od tego m om entu archidiecezja kształtem przypom ina trójkąt, który opiera się w południow ej części o Zaw iercie, zaś na północy stanow ią go dwa ośrodki duszpasterskie - W ieluń i Lubień2. Granica zachodnia archidiecezji przebiega pom iędzy W ieluniem a Zaw ierciem i usytuow ana jest w pobliżu: Ostrówka, Łyskorni, Skom lina, Praszki, Staro- krzepic, Przystajni, K onopisk, Starczy, K oziegłów, W'inowna i Poręby. Ks. dr W ł a d y s ł a w W l a Ź l a k - adiunkt Katedry Prawa M iędzynarodow ego W ydziału Prawno-Adm inistracyjnego Akademii Polonijnej w Częstochow ie; adres do korespondencji: ul. Św. Barbary 42, 42-200 Częstochowa. 1 Bulla pap. Jana Pawła II Totus Tuus Poloniae p o p u lu s, W iadomości Archidiecezji Częstochow skiej 66(1992), s. 82 (dalej: W ACz); J. Z w i ą z e k. Przynależność kościelna pogranicza Wielko- i M ałopolski ze Śląskiem, Zeszyty H istoryczne. Prace Naukowe WSP w Częstochow ie 2(1994), s. 96. " W momencie ustanowienia archidiecezja liczyła 924 130 wiernych. Terytorium jej wynosiło 6 925 km2, na którym było zlokalizowanych 281 ośrodków duszpasterskich - J. Mielczarek, Diecezja (1925 r.) - archidiecezja (1992 r.) częstochowska (rys historyczno-statystyczny), WACz 67(1993), s. 154; Kalendarium ważniejszych wydarzeń w dziejach Kościoła częstochowskiego, w: Archidiecezja Częstochowska. Katalog, red. M. M ikołajczyk, J. M ielczarek, Częstochowa 2000, s. 51.
G ran ica w schodnia rozciąga się pom iędzy L ubieniem a Z aw ierciem i przebiega obok: Ręczna, Bąkowej Góry, Krzętowa, M aluszyna, Przyrowa, Niegowej i W łodow ic. P ółnocna granica archidiecezji przechodzi pom iędzy W ieluniem a Lubieniem. Stanowią ją następujące ośrodki parafialne: Konopnica, O sjaków, R ząśnia, Kleszczów, Bogdanów, W oła K rzysztoporska i Rozprza. T ak uform ow ana archidiecezja częstochow ska w 1992 r. podzielona była na 31 d ek a n ató w ' Ponadto posiadała w cześniej ukształtow ane instytucje diecezjalne, w tym Sąd Biskupi, który został przem ianow any wraz z powstaniem m etropolii częstochow skiej na Sąd M etropolitalny. Nim jednak doszło do pow stania częstochow skiej prow incji kościelnej, od początku istnienia chrześcijaństw a na tych ziem iach terytoriom to podlegało różnym ośrodkom w ładzy diecezjalnej, a co z tym się wiąże - sądownictwa kościelnego. W yróżnia się trzy zasadnicze okresy, w których reorganizowano na w spom nianym obszarze struktury sądow nictw a kościelnego. Pierwszy okres dotyczy rzeczypospolitej szlacheckiej, kiedy uform ow ał się urząd stałego sędziego biskupiego, zw anego oficjałem 4. Do istotnych zm ian w organizacji oficjalatów doszło po zagarnięciu tych ziem przez zaborców, pragnących zatrzeć w szelkie ślady polskości w strukturach K ościoła katolickiego. W reszcie ostatni okres znam ionują przem iany polityczne w Europie po zakończeniu pierw szej w ojny św iatow ej. Po odzyskaniu przez Polskę niepodległości oczyw istym stała się potrzeba reorganizacji struktur adm inistracyjnych Kościoła katolickieg o, który w dotychczasow ym ustroju terytorialnym nie mógł w ypełniać w łaściw ie swoich funkcji. Należy jednak zauw ażyć, iż pod koniec 1918 r. na m ocy now ego Kodeksu Prawa K anonicznego doszło do istotnych zm ian w sądow nictw ie kościelnym, kiedy to pow stały sądy biskupie. Tym sam ym oddzielono w ładzę adm inistracyjną od sądow niczej - pierw szą spraw ow ał w ikariusz generalny, drugą zaś oficjał5. K ościół rzym skokatolicki w Polsce. Podział terytorialny - aktualność 1999, Sopot 1999; W. W 1 a ź 1 a k, Z dziejów przynależności państwow ej i kościelnej terytorium diecezji częstochow skiej, Zeszyt Naukowy W ydziału Administracyjno-Praw nego AP w Częstochow ie 1(2001), s. 29 a. 4 A. V e t u 1 a n i, Początki oficjalatu biskupiego w Polsce, Nowa Polonia Sacra" 3(1939), s. 1-7; t e n ż e, Die Einfiihrung der Offiziale in Poi en, Collectanea Theologica 15(1934), s. 277-322. 5 N ajstarsze archiwa oficjałów biskupich w Polsce, a raczej ich urzędów, zwanych konsystorzam i, zarów no generalnych, jak i okręgowych ((oralnych). działały od XIV w. - S. Librowski, Źródła do wewnętrznych dziejów Kościoła w Polsce w rękopiśmiennych zbiorach kościelnych, Archiwa, Biblioteki i M uzea K ościelne 7(1963), s. 84 (dalej: ABMK).
W OKRESIE STAROPOLSKIM W przeszłości terytorium archidiecezji częstochow skiej w chodziło w skład trzech diecezji. W ram ach tychże diecezji na w spom nianym obszarze o rganizowano sądow nictw o kościelne. Do m om entu rozbiorów Polski północna część przyszłej archidiecezji częstochow skiej leżała na południow ych krańcach archidiecezji gnieźnieńskiej. O środkam i lokalnej w ładzy kościelnej na tym terytorium archidiecezji były dw a archidiakonaty - uniejow ski i w ieluński. Do tego pierw szego przynależała część dekanatu tuszyńskiego oraz dekanat brzeźnicki, z którego obszaru w późniejszym okresie wydzielono dekanat radom szczański6, D ruga siedziba archidiakonatu m ieściła się w R u dzie, z czasem jednak została przeniesiona do lepiej usytuow anego W ielunia. A rchidiakonat wieluński podzielony był na trzy dekanaty: krzepicki, rudzki i w ieruszow ski7. P ow yższa organizacja archidiakonatów w ram ach struktur w ładzy k ościelnej z czasem przestała odpowiadać potrzebom sądow niczym archidiecezji gnieźnieńskiej. D latego zostały utw orzone okręgi sądow nictw a kościelnego, zwane oficjalatami, których terytoria zazw yczaj pokryw ały się z obszaram i archidiakonatów, a archidiakon przew ażnie był oficjałem. Po pew nym czasie urzędy te rozdzielono, gdyż w ram ach jednego archidiakonatu działało więcej konsystorzy8. N iestety, przekonanie to nie znalazło p o tw ierdzenia w przypadku K onsystorza Foralnego W ieluńskiego, którego jurysdykcja przekraczała granice archidiakonatu w ieluńskiego. O ficjałow ie w ieluńscy często zajm owali się sprawam i sądowym i z pobliskiego archidiakonatu uniejow sklego9. Nie tylko konsystorz w ieluński przejm ow ał spraw y sądow e z południow ych krań ców oficjalatu uniejow skiego. Było tak rów nież w przypadku K onsystorza Foralnego Kurzelowskiego* ", do którego podobnie ja k do k onsystorza w W ieluniu było znacznie bliżej aniżeli do U niejow a leżącego w północnych krań 6 B. Kumo r, Archidiecezja gnieźnieńska, II. O rganizacja terytorialna, 2. A rchidiakonaty i oficjalaty, w: Encyklopedia Katolicka, t. V, Lublin 1989, kol. 1181. W. P a t y k i e w i c z. Archidiakonat w ieluński, Częstochow skie W iadomości Diecezjalne 32(1958), s. 28-29 (dalej: CzWD). 8 A. V e t u 1 a n i, Prawne stanowisko oficjałów biskupich w Polsce w X V stuleciu. Studia historyczne ku czci Stanisława Kutrzeby, t. 1, Kraków 1938, s. 474-476. B. Ul a n o w s k i, Acta capitulorum nec non iudicorum ecclesiasticorum, t. II, Kraków 1902, nr 484, 846, 870. 10 J. W i ś n i e w s k i, Opis historyczny kościołów we włoszczowskim, M ariówka Opoczyńska 1932, s. 295; W. Patykiewicz, Późniejsze oficjalaty gnieźnieńskie, Roczniki Teologiczno-K anoniczne 5(1958), z. 4, s. 120-121.
cach archidiakonatu. Z apew ne pod w pływ em tych doraźnych rozw iązań zdecydow ano się ustanowić jeszcze jeden ośrodek sądow nictw a kościelnego na południow ych krańcach oficjalatu uniejow skiego. Nowy konsystorz okręgowy został erygow any w Radom sku w połowie XVII w. i obejm ow ał swym zasięgiem dw a dekanaty: brzeźnicki i radom szczański11. O bydw a konsystorze - radom szczański : w ieluński przetrwały do upadku I R zeczypospolitej. Należy jeszcze nadm ienić, iż wspom niane oficjalaty okręgow e początkow o podlegały władzy oficjała generalnego gnieźnieńskiego, jednak z czasem na terytorium archidiecezji działały dwa konsystorze generalne. Konsystorz Generalny Ł ow icki pow stał, zdaniem niektórych, ju ż w X VII w., jed n ak bardziej praw dopodobne w ydaje się, iż erygow ano go w zw iązku z pow staniem sufraganii okręgowej w Łow iczu w 1781 r.12 Po rozgraniczeniu kom petencji obydwu konsystorzy generalnych oficjalaty radom szczański i w ieluński zostały poddane w ładzy o ficjała generalnego ło w ick ieg o 13. W podobny sposób kształtow ały się dzieje sądow nictw a kościelnego w okresie staropolskim w pozostałej części terytorium przyszłej archidiecezji częstochow skiej. O bszar ten od sam ego początku podlegał władzy biskupa krakow skiego. Istniał tutaj dekanat irządzki, a później lelowski, z którego zaledw ie kilka parafii z okolic Częstochow y i K łobucka wchodziło w krąg naszych zainteresow ań. Z dekanatem lelow skim zw iązane było funkcjonow a nie o ficjalatu okręgow ego o tej samej nazw ie, co jed n ak nie zostało dotychczas szerzej om ów ione w literaturze historycznej. O stanie wzm ianki o działalności konsystorza lelow skiego datow ane były na 1568 r.14 Później urząd o ficjała został przeniesiony z L elow a do pobliskiej Pilicy, co należy przypisać " A. Trepka, Organizacja i działalność konsystorza foralnego w Radomsku W XVIII w ieku, CzW D 38(1964), s. 141-142. Z. Skielczyński. O ficjalat i Konsystorz Generalny w Łow iczu, W iadomości Archidiecezji W arszawskiej" 55(1973), s. 161-165 (dalej: WAW); B. K u m o r. Repetytorium akt w izytacji kanonicznych dawnej archidiecezji gnieźnieńskiej, ABMK 28(1974), s. 53. 13 Świadczy o tym choćby zapis z 1724 r. odnośnie do poświęcenia kamienia węgielnego pod kościół w M ykanowie, na które oficjał łowicki udzielił zgody oficjałowi radomszczańskiem u: Archivurn ecclesiae tam M ykanoviensis quam Czykarzoviensis, in quo omnia Jura M unimenta Inventaria tam Sacra Suppellectilis, guani profana reperintur per me Reverendum Andream Franciscum Banaszewicz Ejusdem Ecclesia Curatum anno Domini 1760. Com paratum, Archiwum Archidiecezji Częstochowskiej sygn. II 425 (dalej: AACz): Opisanie kościoła parafialnego mykanowskiego starego i nowego z 1725 r.. s. 2. 14 B. Kumo r. Katalog mikrofilmów Ośrodka Archiwów, Bibliotek i Muzeów Kościelnych przy Katolickim Uniwersytecie Lubelskim nr 2, ABMK 13(1966), S. 177; P. H e m - perek, O ficjalaty okręgowe w Polsce, RTK 18(1971), z. 5, s. 59.
erygowaniu w tej m iejscowości prepozytury1\ K ażdorazow o prepozyt pilicki był oficjałem, którem u podlegał także dekanat lelow ski. K onsystorz Foralny Pilicki został zlikw idow any wraz z przejęciem tych ziem przez w ładze zab orcze. O statni oficjał pilicki został wspom niany w 1784 r. z racji w izytacji parafii Koziegłow y Przez cały ten czas K onsystorz Okręgow y w Lelowie, a później w Pilicy podlegał w ładzy K onsystorza G eneralnego K rakow skiego Tem uż konsystorzow i podlegały dwie inne parafie - K oziegłow y i Kozie- główki, które w chodziły w skład dekanatu bytom skiego z czasem nazyw anego decanatus B ytom iensis seu S everieniensis 17. Pod koniec X V I w. w zm iankow ano pierw szy raz oficjalat okręgow y w B ytom iu, który zaprzestał d ziałalności na początku XVIII stulecia18. Zapew ne od tego m om entu władzę sądow niczą na tym terytorium spraw ował oficjał generalny krakow ski. Jednak ze względu na zbyt dużą odległość bezpośrednio nie w ykonyw ał on czynności oficjalskich, lecz zlecił spraw ow anie tej funkcji szefow i pobliskiego konsystorza pilickiego. Zachow ał się przekaz na ten tem at odnośnie do ks. A n toniego Franciszka Dunin Kozickiego prepozyta i oficjała pilickiego, delegata biskupiego, wizytatora generalnego, który w 1784 r. w izytow ał parafię K oziegłow y19, Nieco inaczej w yglądała spraw a podległości sądow nictw u kościelnem u parafii Starokrzepice, Była to jedyna parafia, która przynależała później do archidiecezji częstochow skiej, w okresie staropolskim zaś w chodziła w skład diecezji w rocław skiej. Początkowo funkcjonow ała w ram ach archiprezbiteratu oleskiego w archidiakonacie opolskim. Na przełom ie XVIII w. w łączono ją do archiprezbiteratu Gorzów Śląski, jednak zm iana ta okazała się nietrw ała, gdyż niebaw em pow róciła do archiprezbiteratu oleskiego. Te przem iany po czątkow o nie miały w iększego znaczenia w zw iązku z sądow nictw em kościel 15 J. R z e p a. Organizacja terytorialna sądownictwa kościelnego w diecezji krakowskiej do pierwszego rozbioru Polski, RTK 4(1957), z. 3, s. 100. 16 Inwentarz parafii Koziegłowy. AACz sygn. II 447: Dekret reform acyjny z 1 XII 1784 r. wydany w Pilicy przez Antoniego Franciszka Dunin Kozickiego prepozyta i oficjała pilickiego delegata biskupiego, wizytatora generalnego, s. 109-113. Akta wizytacji dekanatów' bytomskiego i pszczyńskiego dokonanej iv roku 1598 z polecenia Jerzego kardynała Radziwiłła, biskupa krakow skiego, wyd. M. W ojtas, Katowice 1938. s. 25. 18 W. M ii 1 I e r. Diecezja krakowska w relacjach biskupów z XVII-XVIII wieku, Roczniki H um anistyczne 13(1965), z. 2, s. 86; Rzepa. dz. cyt., s. 100. IJ J. K r a c i k, Parafie księstwa siewierskiego w dobie baroku i katolicyzmu ośw ieconego, w: Siewierz - Czeladź - Koziegłowy. Studia i m ateriały z dziejów Siewierza i księstwa siewierskiego, red. F. Kiryk, Katowice 1994, s. 543.
nym, gdyż jurysdykcję nad Starokrzepicam i m iał archidiakon opolski. Pod koniec X IV w. utracił on sw oją w ładzę sądow niczą na rzecz biskupa w rocław skiego i jego oficjała. Z czasem jednak obow iązki sędziego biskupiego przejął specjalny duchow ny, zwany kom isarzem. Rezydow ał on w Opolu i jem u w łaśnie podlegała parafia Starokrzepice20. Ten stan utrzymał się do końca om aw ianego okresu. W LATACH NIEWOLI NARODOWEJ Do istotnych zm ian w organizacji terytorialnej sądow nictw a kościelnego doszło w czasie niew oli narodowej. Przem iany te zaszły wraz z upadkiem R zeczypospolitej, a w kolejnych latach były konsekw encją w ojen napoleońskich. O bszar przyszłej archidiecezji częstochow skiej podobnie jak w okresie staropolskim znów znalazł się w new ralgicznym punkcie. Tym razem w m iejscu tym dochodziło do ciągłych zm ian granic politycznych. W raz ze zm ianami na m apie politycznej nowe władze dożyły do trw ałych uregulowań w adm inistracji terytorialnej K ościoła katolickiego. Zaraz po trzecim rozbiorze Polski władze pruskie zlikw idow ały konsystorze okręgow e na północnych obszarach om aw ianego terytorium. Stało się tak w przypadku K onsystorza Okręgowego w Radom sku, który już nigdy nie w znow ił swojej działalności. Podobnie było z K onsystorzem Okręgowym w W ieluniu, na tem at którego wiadom ości były sprzeczne. Zdaniem jednych zlikw idow ano go pod koniec XVIII stulecia, natom iast inni podają, iż uległ on likw idacji w 1815 r. W tedy to miał być zniesiony oficjalat generalny w Łow iczu. K ilka dni wcześniej arcybiskup gnieźnieński Ignacy Raczyński utw orzył adm inistrację generalną części archidiecezji gnieźnieńskiej objętej granicam i K rólestw a P olskiego 21, w skład której w eszło rów nież w spom niane terytorium. Jednak przez cały ten czas nad tym i terenam i władzę 20 J. J u n g n i t z, Visitalionsberchte der dioecese Breslau, Archidiakonat Oppeln, Breslau 1904, s. 50. 334-335; W. U r b a n, Studia nad dziejam i wrocławskiej diecezji w pierw szej połow ie XV wieku. W arszawa 1959, s. 75; B. K u m o r, Granice metropolii i diecezji polskich, ABM K 23(1971), s. 387; S. L i t a k, Struktura terytorialna Kościoła łacińskiego w Polsce w 1772 roku, Lublin 1980, s. 366, M ateriały do atlasu historycznego chrześcijaństw a w Polsce, t. 4. 21 B. K u m o r, Granice metropolii i diecezji polskich, ABMK 20(1970), s. 354-355; Z. Skiełczyński, Archidiecezja warszawska w latach 1818-1830, w: Studia z historii Kościoła w Polsce, red. E. H. W yczawski, t. IV, W arszawa 1978, s. 56-57.
sądow niczą spraw ował Konsystorz G eneralny Łow icki, o czym św iadczą liczne dokum enty z oficjalnym nadrukiem w spom nianego konsystorza, przechow ywane w Archiwum A rchidiecezji C zęstochow skiej22. Pism a w ysyłane z konsystorza łow ickiego posiadały pieczęć i podpis m iejscow ego oficjała, mimo iż adm inistratorem tej części archidiecezji gnieźnieńskiej był ks. Andrzej W ołłow icz, archidiakon w arszaw ski23. N iebaw em został on adm inistratorem diecezji włocław skiej, która otrzym ała nowe granice i objęła swoim zasięgiem terytorium w ieluńskie i radom szczańskie. D iecezję kujawsko- -kaliską, bo taką od tej pory nosiła nazwę, biskup nom inat W ołłow icz objął pod koniec 1818 r., a już 1 stycznia 1819 r. unorm ow ał struktury terytorialne sądow nictw a kościelnego na tym obszarze. Potw ierdził istnienie Konsystorza O kręgow ego w W ieluniu w daw nych granicach i rów nocześnie erygow ał nowy K onsystorz O kręgow y w Piotrkow ie T rybunalskim, który objął sw oim zasięgiem m.in. dekanat brzeźnicki i radom szczański oraz parafie z byłej diecezji krakow skiej a. Zanim jednak będziem y kontynuow ać om awianie dziejów sądow nictw a kościelnego na tym terytorium w latach niew oli narodow ej, przedstaw im y historię w spom nianych parafii z diecezji krakow skiej. W raz ze zm ianami politycznym i władze zaborcze dążyły to zatarcia wszelkich śladów struktur kościelnych z m inionego okresu. Po drugim i trzecim rozbiorze Polski okolice Częstochow y i K oziegłów w eszły w skład państwa pruskiego. Jeszcze przed tymi w ydarzeniam i w 1791 r. biskup krakowski utworzył dekanat częstochow ski. Pozostałe parafie z om aw ianego terytorium pozostały w dekanacie lelowskim, przem ianow anym później na pilicki, oraz w nowo utw orzonym dekanacie siew ierskim 23. Dla zapew nienia opieki nad tymi parafiam i, które były oddzielone kordonem granicznym, biskup krakowski m ianował oficjałem dziekana bytom skiego ks. Franciszka Pawła B artuzela. N iestety, tego rozw iązania nie poparły w ładze pruskie, dlatego Processus decanatus Brzeznicensis 1811-1816, AACz sygn. II 221; W. W 1 a ź I a k, Przeszłość sądownictwa kościelnego na terytorium oficjalatu okręgowego w Piotrkowie Trybunalskim, Zeszyt Naukowy W ydziału A dm inistracyjno-praw nego AP w Częstochow ie 1(2001), s. 18-19. 23 Z. Skiełczyński, Andrzej Wołłowicz archidiakon warszawski, adm inistrator terenów przyszłej archidiecezji warszawskiej (1815-1818), WAW 56(1974), s. 154-157. 24 Rozporządzenia władz diecezjalnych, AACz sygn. III 416: Pismo Andrzeja Bogorii W olłowicza nominata biskupa i administratora diecezji kaliskiej, orderów Orła Białego, świętego Aleksandra Newskiego i świętego Stanisława kawaler. W W arszawie dnia 1 stycznia 1819 roku, s, 81-84. 25 J. J a n c z a k, Ziemia siewierska w okresie pruskim (1795-1806/1807), w: Siewierz - Czeladź - Koziegłowy, s. 619-620; K r a c i k. dz. cyt., s. 543.
oficjał biskupi ustąpił z zajm owanego stanowiska. R ów nocześnie opiekę nad tym i terenam i przejął biskup w rocław ski, który w 1799 r. erygow ał Kom i sariat Siew ierski na praw ach oficjalatu okręgow ego. K om isarzem biskupim został ks. dr M arcin S iem ieński proboszcz parafii K oziegłów ki. W rok później tereny te zostały form alnie w łączone do diecezji w rocław skiej, jednak stan ten okazał się nietrwały, gdyż w 1811 r. biskup Józef Chrystian Hohenlohe przekazał w ładzę nad tym obszarem biskupow i krakow skiem u A ndrzejowi Rawie GawrońskiemuW tym też czasie utracił sw oją władzę ks. Siem ieński, zaś spraw y sądow nictw a kościelnego podlegały bezpośrednio oficjałow i generalnem u krakowskiem u. Świadczy o tym obfita korespondencja przesłana do dziekana częstochow skiego. O statnie pism o z konsystorza krakow skiego w ysłane do dziekana częstochow skiego miało datę 12 marca 1819 r. i zaw ierało podziękow anie za dotychczasow ą w spółpracę2'. Mimo iż kilka m iesięcy wcześniej nastąpiły zm iany w organizacji terytorialnej K ościoła katolickiego w K rólestw ie Polskim, to faktycznie dopiero na początku 1819 r. w ładza diecezjalna uregulow ała ustrój sądownictwa ko ścielnego na tym obszarze. O fakcie u stan ow ienia K onsystorza Foralnego P iotrkow skiego, który obejmował znaczną część obszaru późniejszej archidiecezji, duchow ni i wierni dow iedzieli się z listu pasterskiego adm inistratora diecezji kujawsko-kaliskiej z 1 stycznia 1819 r. Jednak w łaściw e dyspozycje w tej spraw ie zostały w ydane 10 lutego tr. w liście do pierw szego oficjała piotrkow skiego ks. M ikołaja Lefranca. Początkow o terytorium oficjalatu piotrkow skiego na omawianym obszarze obejm ow ało cztery dekanaty: brzeźnicki, częstochow ski, (część tuszyńskiego) i radom szczański. W sierpniu 1819 r. dekanaty te otrzymały now e granice, zaś z części terytorium dekanatu tuszyńskiego utw orzono dekanat piotrkow ski. Nie było to ostateczne rozw iązanie, gdyż w 1823 r. biskup w łocław ski Józef Koźmian zlikw idow ał K onsystorz Foralny W ieluński, a dwa z podległych mu dekanatów : krzepicki i w ieluński w łączył do oficjalatu "6 B. K u m o r, Brewe papieskie włączające Nowy Śląsk do diecezji wrocławskiej, ABMK 16(1968), s. 311-314; tenże. Ustrój i organizacja Kościoła polskiego W okresie niewoli narodow ej (1772-1918), Kraków 1980. s. 183-184, 509; F. Maron, Proces kształtow ania w schodniej granicy biskupstwa wrocławskiego na tle wydarzeń politycznych przełom u XVIII i XIX wieku. Przyczynek do genezy bulli De salute animarum, Śląskie Studia H istoryczno-teologiczne 4(1971), s. 424. Akta dziekana częstochowskiego z okresu diecezji krakowskiej i kujawsko-kaliskiej 1816-1819, AACz sygn. II 260: Pismo K onsystorza Generalnego Krakowskiego z dnia 12 III 1819 r k. 46.
piotrkow skiego. Stan ten utrzym yw ał się do czasu represji carskich po powstaniu styczniow ym, kiedy zreorganizow ano sieć dekanalną. Od 1868 r. na tej części om aw ianego terytorium funkcjonow ał dekanat częstochowski i now oradom ski oraz kilka parafii w dekanacie piotrkow skim. D ekanat w ieluński w szedł w skład oficjalatu kaliskiego. W ostatnim roku istnienia oficjalatów, pod koniec pierw szej w ojny św iatow ej, biskup w łocław ski S tanisław Kazimierz Zdzitowiecki utworzył nowe dekanaty, jednak granice w spom nianych oficjalatów nie uległy zm ianie28. Początkow o obsada personalna konsystorza piotrkow skiego i wieluńskiego składała się z oficjała i surogata. Dopiero w późniejszych latach oficjał piotrkow ski otrzym ał do pomocy asesora i notariusza. W drugiej połowie XIX w. pracę w konsystorzu rozpoczął obrońca w ęzła m ałżeńskiego. W tym czasie konsystorz piotrkow ski podlegał K onsystorzow i G eneralnem u W łocław skiem u, gdyż konsystorz kaliski, do którego w cześniej przynależał, w 1885 r. otrzym ał tylko praw a konsystorza okręgow ego. Od pierw szych lat istnienia konsystorza piotrkow skiego jeg o siedziba m ieściła się w K am ieńsku, gdzie m iał beneficjum pierwszy oficjał. W 1847 r. jeg o następcą został ks. Andrzej M ulzow, który rezydował w Ł asku29. Od tego m om entu w tej m iejscowości była kancelaria konsystorska. Po śm ierci drugiego oficjała nowym oficjałem konsystorza został dotychczasow y surogat ks. Paw eł Św iątkowski, który był proboszczem piotrkowskim. Zapew ne dlatego adm inistrator diecezji kujaw sko-kaliskiej ks. M ichał M arszew ski przeniósł siedzibę konsystorza z Ł asku do Piotrkow a T rybunalskiego3'1, N astępcy ks. Św iątkow skiego, pom imo iż nie wszyscy byli proboszczam i piotrkow skim i, to jednak bez wyjątku w tym m ieście utrzym yw ali kancelarię konsystorską. Należy nadm ienić, iż w ielu innych pracow ników konsystorza pracow ało w duszpasterstwie parafialnym na terenie Piotrkow a Trybunalskiego lub posiadało beneficja kościelne w pobliżu tej m iejscow ości31. Ten sposób angażow ania pracow ników konsystorza wynikał zapew ne z tego, iż fundusz państwowy na utrzym anie tej instytucji był ciągle niew ystarczający. 28 W. W 1 a ź 1 a k, Organizacja oficjalatu /oralnego piotrkow skiego w latach 1819-1918, Częstochowskie Studia Teologiczne 28(2000), s. 287-293. 24 Ksiądz Andrzej Mulzow, Pamiętnik Religijno-M oralny 29(1855). s. 42-44. 30 Księga reskryptów dekanatu wieluńskiego, AACz sygn. II 403: Pismo adm inistratora diecezji kujawsko-kaliskiej ks. M ichała M arszewskiego do dziekana dekanatu wieluńskiego z 18 I 1856 r k. 145. 31 W 1 a ź 1 a k, Organizacja oficjalatu foralnego piotrkow skiego, s. 303-307.
W podobny sposób był rozw iązany problem funkcjonow ania konsystorza obsługującego resztę parafii na om awianym terytorium w okresie niewoli narodow ej. C hodziło o ośrodki duszpasterskie, które pozostały przy diecezji krakow skiej z daw nego K om isariatu Siew ierskiego po 1818 r. Było to kilkanaście parafii leżących na terenie trójkąta: O lsztyn, Koziegłowy i Kromołów 3J, Podlegały one początkow o K onsystorzow i O kręgow em u w Kielcach, który z czasem otrzym ał upraw nienia konsystorza generalnego. B yło to zw iązane z przem ianam i zachodzącym i w strukturach adm inistracji diecezjalnej na tych terenach33. Taki stan sadow nictw a kościelnego na tym obszarze utrzym ał się do 1925 r., kiedy parafie zlokalizow ane w tej części diecezji kieleckiej w eszły w skład nowo pow stałej diecezji częstochow skiej. N im jednak C zęstochow a stała się stolicą nowego biskupstw a, w mieście tym rezydow ał od 1918 r. wikariusz generalny i w iceoficjał Sądu Biskupiego. Był nim biskup pom ocniczy diecezji kujaw sko-kaliskiej W ładysław Krynicki K ierow ał on Trybunałem Pom ocniczym w C zęstochow ie, który nazywano też O kręgow ym Sądem K ościelnym. D ziałał on na bazie funkcjonującego w cześniej na tym terytorium oficjalatu okręgow ego piotrkow skiego, który został zlikw idow any na podstaw ie nowych przepisów Kodeksu Praw a Kanonicznego. O ddzielono w tedy sprawy adm inistracyjne od sądow niczych - pierwszymi kierow ała K uria D iecezjalna, zaś drugim i Sąd Biskupi. Częstochow ski Sąd O kręgow y podlegał Trybunałow i G eneralnem u we W łocław ku34. Został on utw orzony dla południow ych obszarów diecezji w łocław skiej, które w kilka lat później w eszły w skład diecezji częstochow skiej. W DIECEZJI CZĘSTOCHOWSKIEJ W w yniku reorganizacji struktur adm inistracji kościelnej w Polsce 28 paźd ziernika 1925 r. została utw orzona diecezja częstochow ska. Już na początku 32 Papiestwo wobec sprawy polskiej w latach 1772-1864, wybór źródeł opr. O. Beiersdorf, W rocław 1960, s. 275. 33 Synodus dioecesana Kielcensis 1927, Kielce [1927], s. 7-8; B. K u m o r, Organizacja terytorialna diecezji kieleckiej, Nasza Przeszłość 17(1963), s. 214-226; D. O 1 - szewski, Życie religijne w diecezji kieleckiej w XIX wieku, Nasza Przeszłość 57(1982), s. 119-120. 34 Rozporządzenia diecezjalne. 1. Nominacja wikariuszów generalnych. 2. Nominacja w iceoficjalów Sądu Biskupiego. 3. Kuria Biskupia Diecezjalna. 4. Sąd Biskupi, Kronika D iecezji K ujaw sko-k aliskiej 12(1918), s. 331-334.
następnego roku biskup częstochowski Teodor Kubina zorganizow ał Sąd B iskupi. Pierwszym oficjałem został ks. M arian N assałski. W spółpracow ało z nim kilku sędziów prosynodalnych, obrońca w ęzła m ałżeńskiego, prom otor spraw iedliw ości i notariusz. W kilka lat później w Sądzie B iskupim rozpoczął pracę w iceoficjał, którym został ks. W ładysław G acek. W 1937 r. po ustąpieniu ks. N assalskiego nowym oficjałem został ks. A lojzy Jato w tt33. W okresie okupacji hitlerow skiej w ystąpiły utrudnienia w działalno ści Sądu B iskupiego w Częstochow ie. Brak było zupełnego kontaktu z W arthegau, gdzie Niemcy zam knęli prawie w szystkie kościoły. Nieco lepsza łączność była z parafiam i prow incji górnośląskiej. Po zakończeniu działań w ojennych najwięcej spraw sądow ych dotyczyło niew ażności m ałżeń stw a36. W nowej rzeczyw istości społeczno-politycznej P olski w okresie pow ojennym doszło do ingerencji w ładz państw ow ych w działalność Sądu B iskupiego. W 1953 r. pod naciskiem władz kom unistycznych ze stanow iska oficjała musiał ustąpić ks. Jatowtt. Na jego m iejsce został m ianow any ks. W alenty Patykiew icz, jedn ak ju ż po dw óch latach urząd ten przejął ponow nie p o przedni oficjał. Nowy biskup częstochow ski Zdzisław G oliński w 1954 r. zwołał pierw szy synod diecezjalny. Zostali w yznaczeni sędziow ie synodalni, nowi obrońcy w ęzła m ałżeńskiego, prom otor spraw iedliw ości i n otariusz37. K olejne zm iany w składzie personalnym Sądu B iskupiego nastąpiły p o d czas działalności trzeciego biskupa częstochow skiego Stefana Bareły, który dotychczasow ego oficjała m ianował w ikariuszem generalnym, zaś w jego miejsce nom inację otrzym ał ks. Franciszek M usiel. Był on jednak pełniącym obowiązki oficjała, zaś w 1962 r. został ostatecznie w iceoficjałem. W 1965 r. pracam i Sądu kierował ks. Jan W alicki, który w dwa lata później otrzym ał nom inację na urząd oficjała. W tym czasie nastąpiły liczne zm iany personalne, pow ołani zostali m.in. audytorow ie sądu38. Po śm ierci ks. W alickiego 35 J. Związek, Dzieje diecezji częstochow skiej w okresie II Rzeczypospolitej, Częstochowa 1990, s. 92-99. 36 J. Kubica, Katolicki kościół parafialny dla Polaków pow iatu wieluńskiego w Rudzie. Dzieje pracy duszpasterskiej pod okupacją niem iecką od 18 X 1941 r. do 18 1 1945 r., W iadomości D iecezjalne 24-31(1957), s. 162-165; A. J a t o w t t, Organizacja i działalność Sądu Biskupiego w Częstochowie, W iadomości D iecezjalne 24-31(1957), s. 340; C. T o m c z y k, Diecezja częstochowska w latach okupacji hitlerowskiej 1939- -1945, w: Studia z historii Kościoła w Polsce, s. 268 n. 37 W. W 1 a ź 1 a k, Dzieje diecezji częstochowskiej w okresie działalności biskupa Zdzisława Golińskiego (1951-1963), Kraków 2000, s. 164. 38 K. K o ś c i ó w, Sąd Biskupi diecezji częstochowskiej, Częstochowskie Studia Teologiczne 2(1974), s. 147-148.
nowym oficjałem został ks. Zdzisław W ajzner, a w iceoficjałem mianowano ks. K rzysztofa S k ubałę39. W zw iązku z utw orzeniem m etropolii częstochow skiej pow stał Sąd M etropolitalny, jednak ta tem atyka w ykracza już poza zakres tegoż artykułu. ZAKOŃCZENIE O bszary przyszłej archidiecezji częstochow skiej w chodziły w skład archidiecezji gnieźnieńskiej, diecezji krakowskiej i diecezji wrocławskiej. Na terytorium tym istniały następujące konsystorze okręgow e: bytomski, lelow ski, pilicki, kurzelow ski, opolski, radom szczański, wieluński i uniejowski. Po upadku Polski zostały one zlikw idow ane, a ich funkcje przejęły konsystorze generalne: krakowski i łowicki oraz istniejący zaledw ie kilkanaście lat K om isariat Siew ierski. Po likwidacji tego ostatniego terytorium dotychczas mu podległe stanow iło strefę wpływów Konsystorza O kręgow ego Kieleckiego, który po pew nym czasie otrzym ał upraw nienia konsystorza generalnego. Na szczególną uwagę zasługuje Konsystorz Foralny Piotrkow ski, który jako jeden z niew ielu na byłych ziem iach polskich przetrw ał cały okres zaborczy. Na jego bazie terytorialnej erygowano Trybunał Pom ocniczy w Częstochowie. Niebaw em Trybunał ten w zw iązku z utw orzeniem diecezji częstochowskiej został przekształcony w Sąd Biskupi. Po ustanow ieniu Częstochow y siedzibą m etropolity m iasto to w zbogaciło się o Sąd K ościelny drugiej instancji. 39 M. Szczepański, D ziałalność Sądu Biskupiego diecezji częstochowskiej w latach 1974-1998, w: Błogosławione choć trudne czasy. Siedem dziesięciopięciolecie Kościoła częstochow skiego, Częstochow a 2000, s. 154-155.
ON THE HISTORY OF THE ORGANIZATION OF THE CHURCH JUDICIARY IN THE CZĘSTOCHOWA ARCHDIOCESE Summary The past of the church judiciary in the Częstochowa diocese was linked with numerous political transformations in this area and, consequently, with the transform ations as regards the territorial administration of the Catholic Church. Together with the fall of the Polish Republic, the network of offices was reorganized. The occupational authorities had done away with the hitherto regional consistories, and replaced them with new offices. Despite those changes, the head of a consistory still had the church authorities in respect to the judiciary and the administrative authority which gained in importance after the archdeaconry had been liquidated. Those changes came about in 1918 when by virtue of the new Canon Law Code the offices were liquidated. An Auxiliary Tribunal was established in Częstochowa which was soon transformed into the Episcopal Court of the newly erected Częstochow a diocese. After a few dozen years, when the Częstochowa church province was erected, M etropolitan Court was established on the basis of the above mentioned Court. Translated by Jan Kłos Słowa kluczowe: archidiakonat, konsystorz, oficjalat, sądownictwo kościelne, archidiecezja częstochowska. Key words: archdeaconry, consistory, church judiciary, the Częstochowa diocese.