Oznaczenie pochodzenia książki: rekonstrukcja kontekstu historycznego przy ocenie stanu zachowania starych druków

EKATERINA BAUMANN Uniwersytet Jagielloński e.baumann@mail.ru Oznaczenie pochodzenia książki: rekonstrukcja kontekstu historycznego przy ocenie stanu zachowania starych druków Streszczenie Przy ocenie stanu zachowania kolekcji książek warto rozeznać przyczyny, które ten stan spowodowały. Dla zbiorów historycznych, prywatnych, kościelnych szczególnie ważne jest uświadomienie kontekstu historycznego, w którym księgozbiór powstał i zmieniał miejsce przechowywania. Odtworzenie takiego kontekstu zaczyna się od przyjęcia i zrozumienia zasad oceny stanu zachowania starych zbiorów oraz oznaczania ich pochodzenia. Kolejnymi krokami są zapoznanie się ze źródłami historycznymi i zestawienie oraz analiza wszystkich otrzymanych danych dla uzyskania odpowiedzi na pytanie, o przyczynie stanu zachowania kolekcji. Poniżej zostanie przedstawiony proces rekonstrukcji kontekstu historycznego, przy ocenie stanu zachowania, na przykładzie zbioru starych druków oo. Kamedułów z Bieniszewa. Słowa kluczowe: ocena stanu zachowania, stare druki, kontekst historyczny strona 12

Oznaczenie pochodzenia książki: rekonstrukcja kontekstu historycznego przy ocenie stanu zachowania starych druków Szczególne zainteresowanie bibliologów wywołują książki stare, rzadkie, cenne, unikatowe, w tym przede wszystkim inkunabuły (wydane do 1500 r. włącznie) i stare druki (wydane w okresie 1501-1800). Książki są podobne do człowieka, podobnie jak lekarze sprawdzają stan zdrowia człowieka, bibliologowie sprawdzają stan zdrowia książki. Dla rozpoznania stanu zdrowia starego druku trzeba przeprowadzić jego ocenę. Wprowadzenie w ocenę stanu zachowania starych druków W literaturze przedmiotu brak jest jednoznacznej definicji oceny stanu zachowania. Jest to pojęcie intuicyjne, domniemywa się, że taka ocena przedstawia proces określenia poszczególnych cech obiektu (w tym przypadku książki), wyrażenie opinii o jego stanie na podstawie analizy. Ocena stanu zachowania kolekcji książkowej powinna zacząć się od gromadzenia danych o każdym egzemplarzu, co w przyszłości pozwoli scharakteryzować badany zbiór jako całość. Stopień szczegółowości danych zależy od tego, w jaki sposób te dane będą wykorzystywane w przyszłości: czy będą potrzebne tylko do identyfikacji konkretnego egzemplarza w dużym zbiorze, czy potrzebne są do katalogu bibliotecznego, czy będą podstawą do stworzenia obszernej i rozbudowanej bazy danych o kolekcji. Skala charakterystyki ogólnej zależy od tego, czy jest oceniany stan zachowania całego zbioru, czy tylko dobrana próba reprezentatywna, kiedy nie jesteśmy w stanie ocenić wszystkich elementów 1. Z perspektywy bibliotekoznawczej, wstępną ocenę stanu zachowania całej kolekcji książek (nie pojedynczych egzemplarz), kwalifikującą do konserwacji, mogą i powinni przeprowadzać bibliotekarze. Przed przeprowadzeniem i w trakcie wykonywania oceny stanu zachowania zbioru starych druków, warto zadawać sobie cztery najważniejsze pytania: 1) co oceniać? (jakie elementy książki, jakie typy zniszczeń i uszkodzeń); 2) jak oceniać (metoda, skala oceny)? 3) czy jest potrzeba konserwacji każdego egzemplarza? 4) czy można udostępnić czytelnikom pojedynczy egzemplarz z kolekcji? 1 W. Sobucki i in., Zasady charakteryzowania stanu zachowania zasobów bibliotecznych i archiwalnych, Notes Konserwatorski 2001, nr 5, s. 62-65. strona 13

Od skryptoriów po nowe media Po rozważeniu tych kwestii można zastanowić się nad zebraniem konkretnych typów danych, charakteryzujących stan zachowania książki. Przedstawiony przeze mnie podział danych na podstawowe i dodatkowe, oczywiście, nie jest ostateczny, jest to jedna z wielu możliwych opcji. Przy przeprowadzeniu oceny stanu zachowania starych druków, dla mnie najważniejszymi były następujące informacje: dane bibliograficzne egzemplarzy kolekcji; wymiary, liczba kart każdego egzemplarza; materiał poszczególnych elementów książki (oprawa, okładziny, papier, wyklejki); poprzednie procedury konserwacyjne i naprawy egzemplarza (np. dezynfekcja, czyszczenie, dawne naprawy); dane o rodzaju i stopniu zniszczeń każdego egzemplarza: oprawy, papieru, bloku książki, zależnie od wybranej metody oceny stanu zachowania. W zależności od stopnia szczegółowości oceny stanu zachowania, w trakcie jej przeprowadzenia można zebrać dodatkowe dane, charakteryzujące kolekcję, które w przyszłości mogą być postawą rekonstrukcji kontekstu historycznego zbioru, a także innych badań naukowych, niezwiązanych bezpośrednio z oceną stanu zachowania. Dane te są szczególnie ważne dla zbiorów nieskatalogowanych, gromadzić te dane można w dowolnej formie (dokumentacja, baza danych lub kartoteka). Dla książek skatalogowanych część informacji może już znajdować się w rekordach bibliograficznych, warto jednak zgromadzić wszystkie dane w jednym miejscu, dla charakterystyki całego księgozbioru. Proponowane dodatkowe informacje: opis zdobień oprawy; braki w kartach (w szczególności brak karty tytułowej); użycie nieodpowiedniego materiału do oprawy (przede wszystkim rękopisy); pilne zalecenia konserwatorskie (w przypadku rozległych uszkodzeń i zniszczeń); język publikacji; tematyka publikacji; dane proweniencyjne (dotyczące pochodzenia książki w szerokim rozumieniu). strona 14

Oznaczenie pochodzenia książki: rekonstrukcja kontekstu historycznego przy ocenie stanu zachowania starych druków Przy ocenie stanu zachowania starych druków powinno się zdiagnozować i uwzględnić przyczyny ich niszczenia. Trzeba mieć na uwadze, że ocena dokonana przez bibliotekarza, lub odpowiednio przygotowaną osobę (np. studentów), będzie subiektywna i dość ogólna. Dla dokładnej oceny stanu zachowania księgozbioru potrzebny jest odpowiedni sprzęt, preparaty oraz zaplecze laboratoryjne. Podobna analiza powinna zostać przeprowadzona przez specjalistów konserwatorów, jest jednak bardzo czasochłonna i pracochłonna, i raczej nie można zastosować jej do wszystkich egzemplarzy dużego księgozbioru. Oznaczanie pochodzenia książki Barbara Bieńkowska definiuje proweniencję jako pochodzenie udokumentowane znakami własnościowymi poprzednich posiadaczy prywatnych bądź instytucjonalnych 2, badania proweniencyjne więc mają na celu oznaczenie pochodzenia książki. Badanie drogi książki na podstawie znaków własnościowych i innych śladów odbywa się za pomocą metody proweniencyjnej, która jest metodą księgoznawczą. Oznaczanie pochodzenia starych druków tą metodą polega na badaniu pozostawionych w poszczególnych dziełach podpisów, pieczęci, ekslibrisów, superekslibrisów czy innych śladów własności 3. Reguły stosowania metody proweniencyjnej zostały szczegółowo opisane przez Marię Sipayłło 4, która w swoim artykule powołuje się na wcześniejsze prace o badaniach proweniencyjnych, m.in. Kazimierza Piekarskiego i Bronisława Kocowskiego. W szerszym kontekście badanie proweniencji obejmuje wszystkie cechy właściwe nie dla całego nakładu, ale dla pojedynczych egzemplarzy, nabytych w trakcie ich przemieszczenia się wśród ludzi i zdarzeń. Bada się przy tym nalepki, sygnatury, ekslibrisy i superekslibrisy, pieczątki i zapisy rękopiśmienne. Szczególnie interesujące dla badacza są notatki rękopiśmienne, świadczące o użytkowaniu książki i stosunku do niej, komentarze i uwagi, wkładki, uzupełnienia, doklejki, dodatkowe ozdoby i ślady 2 B. Bieńkowska, Książka na przestrzeni dziejów, Warszawa 2005, s. 308. 3 B. Bieńkowska, H. Chamerska, Zarys dziejów książki, Warszawa 1987, s. 371. 4 M. Sipayłło, O metodzie badań proweniencyjnych starych druków, Z badań nad polskimi księgozbiorami historycznymi 1975, z. 1, s. 10-26. strona 15

Od skryptoriów po nowe media graficzne, dorysowywanie portretów i karykatur, podkreślenia, przekreślenia, graficzne znaki aprobaty lub dezaprobaty, a także oprawy i inne znaki szczególnej troski o książkę (np. futerał, pudełko) lub jej zaniedbanie 5. Można dodać, że wszystkie podobne odnotowane znaki szczególne stanowią bogate źródło informacji o stanie zachowania książki i będą podstawą do rekonstrukcji kontekstu historycznego badanej kolekcji. Opracowanie i analiza wyodrębnionych nazwisk właścicieli, miejsc i dat przechowywania, a także porównanie ze znanymi faktami z historii kolekcji pomogą odtworzyć trasę migracji zbioru. Kształtowanie kontekstu historycznego kolekcji Pierwszym krokiem przy kształtowaniu kontekstu historycznego kolekcji, lub zbioru starych druków, będzie analiza zebranych w trakcie oceny stanu zachowania danych: gdzie, ile czasu był przechowywany poszczególny egzemplarz, jakiego typu działania były na nim przeprowadzone (reperacje, dezynfekcja, konserwacja amatorska lub profesjonalna). Drugim krokiem jest wykrycie związku z historią lokalną tamtych czasów każdego miejsca przechowywania. Ważną rolę gra również ustrój polityczny kraju przechowywania. W tym wypadku trzeba będzie poświęcić czas na przestudiowanie źródeł historycznych, mówiących o miejscach, z którymi jest związany badany zbiór starych druków. To właśnie w tym momencie jest rekonstruowany kontekst historyczny, który powinien zostać wpleciony w dane otrzymane przy ocenie stanu zachowania. Takie zestawienie danych historycznych i otrzymanych z autopsji opłaci się w przyszłości rzadko kiedy nie uda się wykryć poszukiwanego związku, który da, przynajmniej częściową, odpowiedź na pytanie: czy miejsce przechowywania starych druków wpłynęło znacząco na stan ich zachowania? Uzyskanie tej odpowiedzi pozwala uczynić kolejny krok: wyodrębnić przyczyny złego stanu zachowania starych druków, wynikające z analizy danych proweniencyjnych i ustalonego kontekstu historycznego. Stwierdzenie tych przyczyn 5 B. Bieńkowska, H. Chamerska, Zarys, dz. cyt., s. 371. strona 16

Oznaczenie pochodzenia książki: rekonstrukcja kontekstu historycznego przy ocenie stanu zachowania starych druków jest zakończeniem procesu rekonstrukcji kontekstu historycznego badanej kolekcji (w naszym przypadku starych druków), przy ocenie stanu jej zachowania. Zrozumienie kontekstu historycznego bezsprzecznie zapewnia szersze spojrzenie na stan kolekcji. Amerykański badacz-metodolog John Creswell dodaje, że jest to jedna z cech podejścia pragmatycznego w nauce: Pragmatyści są zgodni co do tego, że badania naukowe zawsze odbywają się w kontekstach historycznych, politycznych lub innych 6. Rola kontekstu historycznego na przykładzie zbioru starych druków oo. Kamedułów z Bieniszewa W tym artykule określono rolę kontekstu historycznego przy ocenie stanu zachowania starych druków, na przykładzie kolekcji oo. Kamedułów z Bieniszewa. W latach rozkwitu Kongregacja Pustelników Góry Koronnej (ojcowie Kameduli) posiadała w Polsce 7 eremów: w Krakowie (założony w roku 1604), Rytwianach (1621), Warszawie (1641), Bieniszewie koło Konina (1663), na Wyspie Wigierskiej (1667), w Szańcu (1722) i Milatynie Nowym (istniał w latach 1740-1742). Poza tym na ziemiach polskich w roku 1661 został założony klasztor Kamedułów w Kownie-Pożajściu (obecnie Litwa). Historią eremów kamedulskich, a szczególnie losem biblioteki z klasztoru w Bieniszewie, zainteresował się historyk Rafał Witkowski 7. Zachowały się również prace o Bieniszewie przeora klasztoru sprzed II wojny światowej, o. Macieja Poprawy 8. W 2013 roku księgozbiór bieniszewski został przekazany w depozyt Bibliotece Jagiellońskiej przez przeora o. Jakuba Mućko. Zbiór został zdezynfekowany, obecnie jest przechowywany w magazynie Biblioteki Jagiellońskiej, oczekuje na skatalogowanie i prace konserwacyjne. Kolekcja liczy 1983 woluminy, w tym 1851 starodruków (wydania z okresu 1501-1800). Najstarszy potwierdzony druk zbioru został wydany w roku 1513 w drukarni Aldusa Manucjusza w Wenecji. 6 J.W. Creswell, Projektowanie badań naukowych, Kraków 2013, s. 37. 7 R. Witkowski, Rekonstrukce tří řádových knižních fondů benediktského v Lubini, jezuitského v Poznani a kamaldulského v Bieniszewu, w: Bibliotheca Antiqua 2012: sborník z 21. konference, 7.-8. Listopadu 2012, Olomouc 2012, s. 161-168. 8 M. Poprawa, Echo z pustelni kamedulskiej: czyli wynurzenia uczuć zakonnika pustelnika kameduły, Kielce 1938; M. Poprawa, Pustelnia OO. Kamedułów w Puszczy Kazimierskiej w woj. Poznańskim: rys historyczny od założenia eremu do czasów obecnych skreślony przez jednego z ojców Kamedułów, Bieniszew 1938. strona 17

Od skryptoriów po nowe media W trakcie przeprowadzanej oceny stanu zachowania starych druków kolekcji dodatkowo zostały zgromadzone dane proweniencyjne. Z powodu dużej liczby badanych egzemplarzy przeprowadzono szybką analizę zebranych informacji, celem której było udokumentowanie poprzednich właścicieli egzemplarzy. Analiza wykazała, że nie wszystkie egzemplarze, należące do zbioru oo. Kamedułów w Bieniszewie, są opieczętowane pieczątką klasztoru. Niektóre w ogóle nie posiadają wyraźnych śladów proweniencyjnych, albo posiadają takie znaki własnościowe, które odczytać za pomocą specjalistycznego sprzętu i zidentyfikować potrafią tylko specjaliści. Większość egzemplarzy opatrzonych notatkami proweniencyjnymi pochodzi z różnych eremów kamedulskich na ziemiach polskich. Części kolekcji wędrowały pomiędzy eremami w okresie ich kasaty, a później zostały zwrócone ojcom kamedułom z Bieniszewa, którzy wystąpili do władz o zwrot księgozbiorów po zakończeniu II wojny światowej. Znaczna część zbioru kamedulskiego (z różnych klasztorów, w tym z Warszawy, Bieniszewa, Szańca i Wigier) była przechowywana przez księży Marianów w Warszawie, o czym świadczą i źródła historyczne, i część znaków proweniencyjnych 9. Tabela 1. Dane proweniencyjne dotyczące poprzednich właścicieli książek ze zbioru oo. Kamedułów z Bieniszewa. Właściciel Rodzaj znaku własnościowego Liczba egzemplarzy Klasztor oo. Kamedułów w Wigrach Zapis odręczny 723 Klasztor oo. Kamedułów w Warszawie Zapis odręczny 882 Klasztor oo. Kamedułów w Krakowie na Bielanach Zapis odręczny 25 Klasztor oo. Kamedułów w Rytwianach Zapis odręczny 14 Klasztor oo. Kamedułów w Kownie-Pożajściu Zapis odręczny 10 Klasztor oo. Kamedułów w Szańcu Zapis odręczny 7 Archidiecezja w Gnieźnie arcybiskup Stefan Wydżga Ekslibris i zapis odręczny 48 9 M. Juda, Fragment księgozbioru kamedułów na Bielanach pod Warszawą w zbiorach Biblioteki Księży Marianów w Lublinie, Annales Universitatis Paedagogicae Cracoviensis. Studia ad Bibliothecarum Scientiam Pertinentia 2013, nr 11, fol. 146, s. 61-71; J. Ptak, Użytkownik zostawia ślad Odręczne zapiski w starodrukach Biblioteki Księży Marianów w Lublinie, Folia Bibliologica. Biuletyn Biblioteki Głównej UMCS 2006/2007, t. 48/49, s. 41 58. strona 18

Oznaczenie pochodzenia książki: rekonstrukcja kontekstu historycznego przy ocenie stanu zachowania starych druków Biblioteka oo. Benedyktynów w Pułtusku Pieczątka tuszowa (czarna) 96 Inny właściciel lub właściciel prywatny Pieczątka tuszowa, zapis odręczny 54 Klasztor oo. Kamedułów w Bieniszewie Pieczątka tuszowa 198 (obecny właściciel egzemplarza) (niebieska) Właściciel nie znany Egzemplarz nie posiada znaków proweniencyjnych lub są trudne do odszyfrowania 203 Źródło: Opracowanie własne. Nie dziwi fakt, że w kolekcji bieniszewskiej znajdują się egzemplarze książek oznaczone ekslibrisem archidiecezji w Gnieźnie. W pracy Civitas Konin: dzieje miasta i starostwa do schyłku XVIII w. jest informacja o tym, że dekanat koniński, do którego należał Kazimierz Biskupi (a zatem i Bieniszew), w XVII wieku leżał w granicach administracyjnych archidiakonatu gnieźnieńskiego, pieczę nad którym sprawował arcybiskup gnieźnieński 10. Wśród innych właścicieli starych druków spotykają się znaki proweniencyjne seminarium księży Marianów w Warszawie, pieczątki innych klasztorów kamedulskich (np. w Neapolu) oraz czarna pieczątka Stanisława Nowalskiego (1836 1909), historyka i kameduły, bibliotekarza klasztoru w Warszawie w latach 1867 1871. Jeden egzemplarz zawiera odręczny wpis ojca Alojzego Macieja Poprawy (Poprawa Matthias) inicjatora ponownego założenia w 1937 roku i odbudowy klasztoru w Bieniszewie, męczennika, a obecnie sługi Bożego (zmarł w 1942 roku w niemieckim obozie koncentracyjnym Sachsenhausen). Niewielka liczba książek, posiadających wyraźne znaki własnościowe, zawiera również datę wpisania proweniencji (prawdopodobnie jest to rok wpisania książek do inwentarza klasztoru). Z opracowania tych danych można wywnioskować, że najwięcej uwagi książkom poświęcano w klasztorach w Warszawie i na Wigrach napisy proweniencyjne są bardzo staranne, zawierają nie tylko nazwę klasztoru, ale także rok i często imię darczyńcy (np. Felicjan Wąsowicz, Mikołaj Budzyński w Warszawie). Książki w tych klasztorach opracowywano od czasu powstania eremu do momentu zamknięcia. 10 Civitas Konin: dzieje miasta i starostwa do schyłku XVIII w., pod red. J. Łojko, Konin 2011, s. 244. strona 19

Od skryptoriów po nowe media Zestawienie tych danych ze źródłami historycznymi, dotyczącymi losów poszczególnych klasztorów kamedulskich i ich bibliotek, pozwala sformułować kilka wniosków o kontekście historycznym przechowywanej kolekcji oo. Kamedułów z Bieniszewa. Jak już mówiono, największą dbałością o książki wyróżniały się eremy w Warszawie i na Wyspie Wigierskiej. W pierwszym wypadku bliskość do stolicy kraju (Bielany początkowo znajdowały się poza granicą Warszawy), w drugim specyficzna lokalizacja wyspy i bogactwo ziem dookoła stworzyły bardziej sprzyjające warunki dla intelektualnego i kulturalnego rozwoju mnichów, z dłuższymi okresami pokoju bez wojen i wstrząsów politycznych. Ciekawostką jest, że najwięcej dawnych napraw i reperacji uszkodzeń starych druków dokonano w klasztorze wigierskim (190 egzemplarzy 50% zbioru). Prawdopodobnie na Wigrach znajdował się mnich, pasjonujący się amatorską konserwacją książek. Zwraca uwagę to, że dla tych prac był czas i odpowiednie warunki (w tym materiały do naprawy książek, jak kleje, bibuła, skóry; prawdopodobnie zorganizowano warsztat lub miejsce pracy dla introligatora). Niedbałym przechowywaniem odznaczał się klasztor w Rytwianach: większość książek z jego znakami proweniencyjnymi jest mocno zabrudzona, a w kilku egzemplarzach został odnaleziony gruz. Źródła historyczne podają, że losy tego klasztoru były trudne, po kasacie eremu nieruchomość należała do różnych właścicieli, losy i trasa migracji zbiorów bibliotecznych klasztoru nie są do końca znane 11. Dane proweniencyjne także wskazują na częste migracje zasobów bibliotecznych pomiędzy klasztorami oo. Kamedułów: m.in. z Krakowa do Warszawy, z Warszawy do Bieniszewa, z Wigier do Krakowa i znów do Warszawy. Z kolejności zapisków proweniencyjnych wynikają inne trasy migracji książek. Prawdopodobnie książki przemieszczały się wraz z zakonnikami, podróżującymi lub zmieniającymi klasztor. Część z nich była przekazywana z jednego eremu do drugiego w postaci daru. Opisy klasztorów kamedulskich świadczą o tym, że warunki przechowywania książek były w nich bardzo dalekie od zalecanych norm. W pomieszczeniach 11 J. Koralewski, Pokamedulska Pustelnia Złotego Lasu w Rytwianach wczoraj i dziś, Alma Mater 2009/2010, nr 120-121, s. 68; R. Witkowski, Uwag kilka o eremach kamedulskich w Rzeczpospolitej szlacheckiej, w: Historia bliższa i dalsza: polityka społeczeństwo wojskowość, pod red. S. Kowal, G. Kucharski, Poznań-Kalisz 2001, s. 161-226. strona 20

Oznaczenie pochodzenia książki: rekonstrukcja kontekstu historycznego przy ocenie stanu zachowania starych druków klasztornych nie było ogrzewania, także w czasach późniejszych nie było instalacji elektrycznej oraz gazowej. Wilgotność względna pomieszczeń była bardzo wysoka, a temperatura zimą spadała poniżej zera. Brak jakiegokolwiek systemu regulacji warunków klimatycznych powodował mocne wahania temperatur, zawilgocenie książek, rozwój grzybów, pleśni i wzmożoną działalność owadów. Zestawienie danych, otrzymanych w trakcie oceny stanu zachowania zbioru starych druków oo. Kamedułów z Bieniszewa i danych proweniencyjnych o pochodzeniu i migracji kolekcji, z wiadomościami historycznymi o klasztorach kamedulskich, losach eremów i ich bibliotek, pozwala wyodrębnić podstawową przyczynę złego stanu zachowania kolekcji: niewłaściwe przechowywanie. Przy czym ukształtowany kontekst historyczny wskazuje nie tylko na brak odpowiednich warunków przechowywania, a również na brak jakiegokolwiek zabezpieczenia zasobów oraz skomplikowane trasy ich migracji w zależności od wydarzeń politycznych i historycznych. Bibliografia 1. Bieńkowska B., Chamerska H., Zarys dziejów książki, Warszawa 1987. 2. Bieńkowska B., Książka na przestrzeni dziejów, Warszawa 2005. 3. Creswell J.W., Projektowanie badań naukowych, Kraków 2013. 4. Grychowski M., Marecki J., Zakony w Polsce, Warszawa 2009. 5. Juda M., Fragment księgozbioru kamedułów na Bielanach pod Warszawą w zbiorach Biblioteki Księży Marianów w Lublinie, Annales Universitatis Paedagogicae Cracoviensis. Studia ad Bibliothecarum Scientiam Pertinentia 2013, nr 11, fol. 146, s. 61-71. 6. Koralewski J., Pokamedulska Pustelnia Złotego Lasu w Rytwianach wczoraj i dziś, Alma Mater 2009/2010, nr 120-121, s. 68. 7. Kupczyk F., Kameduli w służbie Bogu i ludziom, Konin 2003. 8. Łojko J., Łojko-Wojtyniak P., Dzieje kultu Pięciu Braci Męczenników w Polsce i Europie (do początków XXI wieku): studia nad tradycją kazimierską w powiązaniu z polską, czeską oraz włoską, Kazimierz Biskupi 2012. strona 21

Od skryptoriów po nowe media 9. Maciejewski S., Wigry: pokamedulski zespół klasztorny, Suwałki 2000. 10. Poprawa M., Echo z pustelni kamedulskiej: czyli wynurzenia uczuć zakonnika pustelnika kameduły, Kielce 1938. 11. Poprawa M., Pustelnia OO. Kamedułów w Puszczy Kazimierskiej w woj. Poznańskim: rys historyczny od założenia eremu do czasów obecnych skreślony przez jednego z ojców Kamedułów, Bieniszew 1938. 12. Ptak J., Użytkownik zostawia ślad Odręczne zapiski w starodrukach Biblioteki Księży Marianów w Lublinie, Folia Bibliologica. Biuletyn Biblioteki Głównej UMCS 2006/2007, t. 48/49, s. 41 58. 13. Sipayłło M., O metodzie badań proweniencyjnych starych druków, Z badań nad polskimi księgozbiorami historycznymi 1975, z. 1, s. 10-26. 14. Sobucki W., Drewniewska-Idziak B., Michaś A., Panoszewski K., Zasady charakteryzowania stanu zachowania zasobów bibliotecznych i archiwalnych, Notes Konserwatorski 2001, nr 5, s. 62-65. 15. Witkowski R., Rekonstrukce tří řádových knižních fondů benediktského v Lubini, jezuitského v Poznani a kamaldulského v Bieniszewu. W: Bibliotheca Antiqua 2012: sborník z 21. konference, 7.-8. Listopadu 2012, Olomouc 2012, s. 161-168. 16. Witkowski R., Uwag kilka o eremach kamedulskich w Rzeczpospolitej szlacheckiej. W: Historia bliższa i dalsza: polityka społeczeństwo wojskowość, Poznań-Kalisz 2001, s. 161-226. 17. Zarewicz L., Zakon kamedułów, jego fundacye i dziejowe wspomnienia w Polsce i Litwie: przeważnie według źródeł rękopiśmiennych archiwum OO. Kamedułów w Bielanach przy Krakowie, Kraków 1871. strona 22