Prof. dr hab. Tomasz Schramm Uniwersytet im. Adama Mickiewicza w Poznaniu Instytut Historii O c e n a dorobku naukowego doktor Joanny Gierowskiej-Kałłaur Pani doktor Joanna Gierowska-Kałłaur należy do warszawskiego środowiska historycznego poczynając od studiów i uzyskania w 1979 r. tytułu magistra na Uniwersytecie Warszawskim. Wkrótce po ukończeniu studiów rozpoczęła pracę w Instytucie Historii PAN i z tym ośrodkiem związana jest cała jej droga naukowa. Pierwsze lata jej działalności w Instytucie Historii PAN przyniosły plon w postaci drobnych publikacji takich jak komunikaty, wskazówki bibliograficzne czy elementy aparatu naukowego towarzyszącego pracy Andrzeja Ajnenkiela Historia Sejmu polskiego. Niewielkie rozmiary tych pierwocin należy wiązać z charakterem jej pracy określonym przez nazwę jednostki, w której była zatrudniona (Pracownia Bibliografii Polski XIX I XX w.), jak też z kilkuletnią przerwą urlopową spowodowaną okolicznościami rodzinnymi. Warto jednak dodać, że ten okres przyniósł też większe wyzwania. Jednym z nich było opracowanie biogramu Stefana Radzimińskiego dla Polskiego Słownika Biograficznego tylko zorientowani w specyfice tego typu poszukiwań wiedzą, jakiego nakładu pracy wymaga, mimo skromnych rozmiarów, publikacja tego typu. Obok tego należy wspomnieć o współpracy redakcyjnej z profesorem Andrzejem Garlickim przy wydawaniu pamiętników Hermana Liebermana udział pani Joanny Gierowskiej-Kałłaur wyrażał się opracowaniem przypisów i poszerzonego indeksu osobowego. Ponowne podjęcie aktywności w Instytucie Historii PAN po wspomnianym wyżej urlopie przyniosło wkroczenie pani Gierowskiej-Kałłaur na drogę systematycznego rozwoju naukowego, co znalazło wyraz m.in. w uzyskaniu przez nią w 2002 r. stopnia doktorskiego pod kierunkiem naukowym profesora Andrzeja Ajnenkiela. Zajęła się ona leżącą dotąd niemal całkowicie odłogiem problematyką kształtowania się władzy polskiej na ziemiach byłego Wielkiego Księstwa Litewskiego w początkach Drugiej Rzeczypospolitej. Plonem 1
tych badań stały się dwie publikacje książkowe oraz referaty przedstawiane na licznych sesjach naukowych; większość z nich była następnie ogłoszona w materiałach pokonferencyjnych, innych wydawnictwach zbiorowych lub w różnych czasopismach naukowych ze Studiami z Dziejów Rosji i Europy Środkowo-Wschodniej na czele. Książki to rozprawa doktorska Zarząd Cywilny Ziem Wschodnich (19 lutego 1919 9 września 1920) (Warszawa 2003) oraz poprzedzająca jej ukazanie się Straż Kresowa a Zarząd Cywilny Ziem Wschodnich. Współdziałanie czy rywalizacja? (Warszawa 1999). Ta druga, licząca niespełna 70 stron tekstu oraz 50 stron aneksów materiałów źródłowych i zestawień określona została we wprowadzeniu jako znacznie rozszerzona wersja jednego z rozdziałów zamierzonej monografii. W rzeczywistości trudno znaleźć jej odpowiednik w strukturze zapowiadanej monografii, czyli wspomnianej wyżej opublikowanej wersji rozprawy doktorskiej. Także zawartość obu książek jest różna, co pozwala uznać pierwszą z nich za pozycję całkowicie samodzielną. Działalność Zarządu Cywilnego Ziem Wschodnich zanalizowana została przez doktor Gierowską-Kałłaur w wielu aspektach, którym poświecone jest osiem rozdziałów wspomnianej monografii (nie licząc rozdziału pierwszego, wprowadzającego), druga z wymienionych książek, w jaką przekształcił się planowany jeszcze jeden rozdział, wreszcie niektóre spośród kilkunastu opublikowanych oddzielnie artykułów; inne, odchodząc od tematyki określonej przed chwilą, traktują o innych składowych ówczesnej sytuacji na terenie dawnego Wielkiego Księstwa Litewskiego. Całość daje nie tylko bogaty obraz owej sytuacji, ale stanowi podstawę do wysnucia przez autorkę wniosków wyartykułowanych w zakończeniu głównej z owych publikacji. Te ukazują odmienne założenia i cele polityczne różnych środowisk polskich, a także innych stron toczącej się rozgrywki, łącznie z Niemcami i Rosją. Ich punkt ciężkości leży w ocenie polityki prowadzonej przez Józefa Piłsudskiego i jej rezultatów. W sumie ten dorobek doktor Gierowskiej-Kałłaur należy ocenić wysoko zarówno od strony rozmiarów jak i przede wszystkim od strony merytorycznej: zbudowała ona, w oparciu o rozległe i skrupulatne badania, korpus wiedzy tyczący ważnego, a do tego czasu zupełnie niemal zapoznanego tematu, a ponadto zajęła wyraziste stanowisko w dyskusji nad kształtowaniem się odrodzonej Rzeczypospolitej. Powstałą w ten sposób kompetencję spożytkowała badaczka przygotowując imponującą edycję źródeł zatytułowaną Raporty Straży Kresowej 1919-1920. Ziem Północno- Wschodnich opisanie (Warszawa-Pułtusk 2011), wydaną w serii O Niepodległą i granice. Zasługuje ona na szczególną uwagę z paru względów. Pierwszy z nich to same rozmiary: 1121 stron druku, nie licząc indeksu osób i streszczenia. Druga to ratunkowy charakter 2
wydawnictwa. Jak pisze jego autorka: Prowadząc (po dziesięcioletniej przerwie) nową kwerendę w raportach Straży Kresowej przechowywanych w Bibliotece Publicznej m.st. Warszawy, ze zgrozą stwierdziłam, iż liliowy atrament odbitek hektograficznych i płowiejący atrament oryginałów znikają w sposób niepozwalający już częstokroć na odczytanie tekstu. Nie jest to winą biblioteki, która przechowuje te materiały w optymalnych warunkach, tylko winą upływu czasu i fatalnej jakości papieru i tuszy. Z kolei przebitka kopii przechowywanych w Centralnym Archiwum Wojskowym jest często w tak złym stanie, że bywa kruszy się w palcach. (s. 40). Wzgląd trzeci i najważniejszy to zawartość opublikowanych raportów, przynosząca obfitość faktów nieznanych lub znanych o tyle, o ile znalazły się one we wspomnianych wyżej publikacjach Joanny Gierowskiej-Kałłaur. Udostępnienie ich treści, a w niejednym wypadku wręcz jej zachowanie dla użytku innych badaczy poprzez omawianą tu publikację godne jest wielkiej pochwały. Zawarta w tym miejscu ocena winna jednak skupić się nie na wartości samych źródeł nieznanego materiału ukazującego mało znaną rzeczywistość lecz na autorskim, naukowym wkładzie doktor Gierowskiej-Kałłaur w tę publikację. Wkład ten wyraża się z jednej strony przez aparat edytorski, z drugiej polega na zredagowaniu wstępu oraz towarzyszących dokumentom omówień i komentarzy wyróżnionych szarym tłem. Jak wynika ze spisu treści, wstęp zawarty jest na stronach 7-76. Trzeba jednak zauważyć, że o ile od s. 77 zaczynają się, jak głosi tytuł tej części, Dokumenty z Okręgów, o tyle charakter dokumentowy mają już strony 46-76 wstępu ta jego część zatytułowana jest Aneksy i zawiera cztery sprawozdania z działalności Straży Kresowej/Towarzystwa Straży Kresowej oraz protokoły czterech zebrań. Układ ten wyjaśniony jest tylko w części i w sposób mało wyeksponowany ( Osobną grupę stanowią sprawozdania Wydziału Organizacyjnego i sprawozdania poszczególnych wydziałów. Inna jest wiarygodność tych źródeł pisanych nie na użytek wewnętrzny, ale «na zewnątrz» często w celu uzyskania większych dotacji. I dlatego są one wykorzystane w niniejszej dotacji w sposób posiłkowy tylko jako materiały pomocnicze. s. 23). Tak więc autorska część wstępu liczy 40 stron. Omówienia i komentarze towarzyszące dokumentom z poszczególnych okręgów, nie licząc krótkich objaśnień redakcyjnych, mają rozmiary od kilkunastu wierszy do kilku stron. Razem ich objętość wynosi około 40 stron. Łącznie więc wydawnictwo liczy około 80 stron opracowania będącego dziełem autorskim. Poświęcone różnym obszarom Ziem Wschodnich oraz różnym aspektom polskiej na nich obecności, koresponduje swą zawartością z omówionymi wyżej opracowaniami, uzupełniając stan wiedzy o nich, którą można nazwać syntetyczną. Ujęte w cudzysłów określenie, chociaż nie całkiem ścisłe, zostało tu 3
wprowadzone dla odróżnienia tej wiedzy od bezmiaru faktów jednostkowych, jakie przynoszą publikowane dokumenty. Praca naukowa doktor Gierowskiej-Kałłaur nad omawianą tu edycją miała także, rzecz prosta, postać opracowania przypisów licznych, wyczerpujących i kompetentnych. Założeniem przedkładanej recenzji nie jest omówienie każdego elementu publikowanego dorobku habilitantki, przedstawionego w przygotowanej przez nią dokumentacji w sposób wielce szczegółowy. Poza obrębem tego omówienia znajdą się więc takie elementy jak wywiady, zdjęcia czy sekretarzowanie redakcji Przeglądu Wschodniego. Należy natomiast uwzględnić trzy inne kategorie. Jedna z nich to czteroczęściowa publikacja zatytułowana Historia. Teksty źródłowe, powstała we współpracy z Eleonorą Jankowską- Poleganow, a wydana w latach 2003-2004. Jej cztery części odpowiadają wielkim epokom historycznym (starożytność i średniowiecze ujęte są w jednym tomiku), faktycznie jednak o układzie tym zadecydował program nauczania historii w ówczesnym czteroklasowym liceum. Podtytuł Zeszyt dla uczniów z góry zapowiada charakter tego wydawnictwa. Wyborowi źródeł towarzyszą bowiem ćwiczenia wprowadzające uczniów w umiejętności spożytkowania przekazu źródłowego: znalezienia w nim określonych informacji, ewentualnie także ich zinterpretowania. Rezultat tego interesującego ekskursu w dziedzinę odmienną od zasadniczo uprawianej, będący owocem przyniesionej przez okoliczności przygody Joanny Gierowskiej- Kałłaur z praktyką dydaktyczną na szczeblu szkolnym, ocenić wypada jako pomysłowy i wartościowy. Natomiast chociaż wątpliwości może budzić określenie trzynastu tabel towarzyszących wspomnianemu wyżej II tomowi Historii Sejmu polskiego słowami na prawach artykułu, niewątpliwie opracowanie ich wymagało odpowiednich kompetencji zarówno jeśli chodzi o wiedzę, jak i o umiejętności warsztatowe. Odnotować wreszcie należy, że dorobek habilitantki zawiera trzy publikacje recenzyjne. Pierwsza z nich, datująca się z początków jej pracy, ma charakter sprawozdawczy, natomiast dwie następne, mimo że odmienne w tonacji (jedna krytyczna, druga pochwalna) wykazują umiejętność wnikliwej analizy ocenianych tekstów a także uwidaczniający się i przy innych okazjach temperament: Joanna Gierowska-Kałłaur nie unika wyraźnego artykułowania sądów czy to przy prezentacji wyników swoich badań, czy w dyskusjach z kolegami po fachu. Obraz habilitantki dopełniają dwa pola jej aktywności nie mające wprost charakteru naukowego, jednak z pracą naukową związane blisko, chociaż pośrednio. Mowa o działalności dydaktycznej prowadzonej od 2004 r. na Uniwersytecie Warszawskim w ramach Studium Europy Wschodniej i obejmującej kilka przedmiotów na czele z koronnym wykładem Węzłowe zagadnienia dziejów regionu: historia 1917-1991, ponadto zaś o 4
bogatej i zróżnicowanej działalności organizacyjnej, starannie przedstawionej w autoreferacie. Badania pani doktor Gierowskiej-Kałłaur tyczą przede wszystkim obszaru odpowiadającego Wileńszczyźnie oraz mniej więcej dwu trzecim terenu dzisiejszej Białorusi. Sama określa go mianem Ziem Wschodnich, przyjmując jako nazwę własną termin zastosowany przy powołaniu Zarządu Cywilnego, bądź też tu również idąc za terminologią użytą przez Józefa Piłsudskiego jako ziemie byłego Wielkiego Księstwa Litewskiego. Koncentrują się one na złożonym okresie otwierającym się wraz z końcowym etapem, następnie zaś zakończeniem pierwszej wojny światowej. Oparte o szerokie i staranne kwerendy archiwalne, prasowe i literaturowe, przyniosły bogatą panoramę tych ziem w szczególnym czasie, kiedy to wyłaniał się ich nowy kształt polityczny, różny nie tylko od stanu dotychczasowego, ale i od tradycji Wielkiego Księstwa. Ten ważny rozdział dziejów owego jakże specyficznego obszaru był zarazem jednym z istotnych elementów określania kształtu odrodzonego państwa polskiego. Poczynione ustalenia traktuje ona sama jako punkt wyjścia do dalszych badań, chociażby na etapie kwerendy archiwalnej. We wstępie do wydawnictwa Raporty Straży Kresowej 1919-1920. Ziem Północno-Wschodnich opisanie pisze: Mam świadomość, że podjęłam się pracy przekraczającej siły jednego człowieka, ale ktoś przecież musi zacząć.. Istotnie, mimo wcześniejszych prac takich autorów jak Piotr Łossowski, Jan Jurkiewicz, Krystyna Gomółka czy Nina Zielińska, dopiero prace Joanny Gierowskiej-Kałłaur uznać można za dające w tej materii możliwie rozległy obraz w aspekcie tak faktograficznym, jak i interpretacyjnym. Tak więc w odniesieniu do trzonu jej dorobku, charakteryzującego się dużą zwartością tematyczną, z pewnością spełniony jest ustawowy warunek znacznego wkładu w rozwój uprawianej przez habilitantkę dyscypliny naukowej. Natomiast pojawiają się w tym wypadku inne wątpliwości wywodzące się również z przytoczonego zapisu ustawy o stopniach naukowych i tytule naukowym, który mówi o osiągnięciach uzyskanych po otrzymaniu stopnia doktora. Tematykę, której badania przyniosły pani Joannie Gierowskiej- Kałłaur stopień doktorski zgłębia ona nadal. Niewątpliwie edycja pt. Raporty Straży Kresowej 1919-1920. Ziem Północno-Wschodnich opisanie powstała dzięki kompetencji i wielkiemu nakładowi pracy autorki i zasługuje na uznanie jej za znaczny wkład w rozwój wiedzy historycznej. Jednak odautorska część wydawnictwa w ograniczonym jedynie stopniu pozwala ocenić rozwój naukowy habilitantki. Pod tym względem większe znaczenie należy przypisać książce Zarząd Cywilny Ziem Wschodnich (19 lutego 1919 9 września 1920) i 5
artykułom, przy czym uznanie niektórych z nich za osiągnięcia uzyskane po stopniu doktora uzasadnić by można jedynie formalnym kryterium daty publikacji. Dając wyraz swoim wątpliwościom niżej podpisany wyraża ubolewanie, że obecna procedura habilitacyjna nie daje możliwości poddania kandydatki do osiągnięcia samodzielności naukowej takiemu sprawdzianowi, jaki umożliwiała procedura dotychczasowa. Odpowiedź na zasadnicze pytanie o podstawy uzyskania samodzielności badawczej, przede wszystkim zaś o kwalifikacje do kierowania rozwojem młodej kadry naukowej i jego oceny musi być więc oparta o jedno tylko kryterium: zanalizowanie możliwości w dziedzinie poszukiwań oraz krytyki i interpretacji materiału, a także w dziedzinie pisarstwa historycznego. Poddany takiej ocenie cały dorobek habilitantki pozwala na odpowiedź pozytywną, a tym samym na sformułowanie wniosku o dopuszczenie pani doktor Joanny Gierowskiej-Kałłaur do końcowego etapu przewodu habilitacyjnego. Poznań, 1 listopada 2012 r. Prof. dr hab. Tomasz Schramm 6