Appendix 2: Łacińska terminologia prawna i prawnicza specyfika łaciny prawniczej ze względu na ogromną rolę prawa w życiu starożytnego Rzymu, w szczególności zaś z uwagi za zamiłowanie do zajmowania się nim przez przedstawicieli górnych warstw społecznych, zachowała się do naszych czasów stosunkowo duża ilość materiału prawnego i literatury prawniczej, co pozwala na wyciągnięcie wniosków na temat terminologii prawnej oraz języka stosowanego przez jurystów rzymskich w poszczególnych epokach; odnośny materiał leksykalny został zebrany i opublikowany w XX wieku: Przykładowo: - Vocabularium Iurisprudentiae Romanae, t. I V, Berlin 1903-1935 - P.P. Zanzucchi, Vocabolario delle Istituzioni di Gaio, Milano 1910 (przedruk: Torino 1961 uzupełnione przez E. de Simone, Addenda al vocabolario delle Istituzioni di Gaio, Labeo. Rassegna di diritto Romano 8 (1962), s. 330-339 - C.G. Bruns, O. Gradenwitz, Fontes iuris Romani antiqui Index, Tübingen 1912 - O. Gradenwitz, Heidelberger Index zum Theodosianus, t. I-II, Berlin 1925-1929 - O. Gradenwitz, Ergänzungsband zum Heidelberger Index zum Theodosianus, Heidelberg 1929 - E. Levy, Ergänzungsindex zu Ius und Leges, Weimar 1930 - A. Ambrosino, Vocabularium Insitutionum Iustiniani Augusti, Milano 1942 - R. Mayr, M. San Nicolo, Vocabularium Codicis Iustiniani, t. I-II, Praga 1923-1925 - G.G. Archi, A. M. Bartoletti Colombo, Legum Iustiniani Imperatoris Vocabularium Novellae - Pars Latina, t. I-X oraz Indices, Milano 1977-1979 - C. Longo, Vocabolario delle costituzioni latine di Giustiniano, Bullettino dell Istituto di Diritto Romano 10 (1897-1898), który obejmuje też Novellae i wstęp do Institutiones - M. Amelotti, L. Migliardi Zingale, Legum Iustiniani Imperatoris Vocabularium, t. I-III, Milano 1973-1985 - C. Rotondi, Indice dei richiami al diritto nei testi extragiuridici latini dei secoli IV-VIII d.c., [w:] Scritti giuridici, t. I, Pavia 1922, s. 490-582 w XIX wieku dużo uwagi problemowi łaciny prawniczej poświęcił Wilhelm Kalb, który w swojej pracy: Roms Juristen nach ihrer Sprache dargestellt (Leipzig 1890,) podkreślał wielokrotnie znaczenie badań nad słownictwem jurystów dla historii łaciny jako żywego języka; Kalb, badając charakter słownictwa poszczególnych jurystów zwracał uwagę na ich szczególny konserwatyzm; badania kolejnych romanistów potwierdziły tę tezę, nawet jeśli w szczegółowych badaniach nad piśmiennictwem poszczególnych jurystów zwraca się też uwagę na tendencję odwrotną a mianowicie skłonności jurystów do uwzględniania leksykalnych i stylistycznych reguł, co oznaczało właśnie odrzucenie owych archaicznych elementów; 1
inne prace romanistów stanowiące swoisty kanon literatury na temat łaciny prawniczej jako pierwszej w historii słownictwa prawnego, to: L. Ceci Le etimologie dei giureconsulti romani (Torino 1892, przedruk: Roma 1966); B. Biondiego La terminologia romana come prima dommatica juridica (Scritti giuridici, vol. I, Milano 1965, s. 181-212); M. Kasera Zur juristischen Terminologie der Römer (Studi in onore di Biondo Biondi, t. I, Milano 1965, s. 97-142); z prac polskich uczonych wspomnieć trzeba o: H. Kupiszewski, Regulae iuris, Przegląd Humanistyczny 7-8 (1981), s. 51-67, Prawo rzymskie a współczesność, Warszawa 1988, s. 147 i n.; główne tezy romanistów na temat łaciny prawniczej 1. początkowo Rzymianie nie mieli wykształconego języka prawnego i prawniczego jako języka technicznego; znajomość agricultura, sztuki wojowania, medycyny, prawa i religii była, wskutek słabego zaawansowania teoretycznego tych dyscyplin, komponentą wiadomości przeciętnego obywatela; stanowi to istotną różnicę w porównaniu ze współczesnością, bowiem dziś terminologia prawna i prawnicza tak daleko odeszła od języka codziennego, że stała się hermetycznie zamknięta dla przeciętnego obywatela; 2. w konsekwencji, pierwotnie wszystkie terminy prawne pokrywały się znaczeniowo z językiem potocznym i aby zrozumieć termin stosowany w prawie wystarczało znać jego sens w tym języku; wynikało to z tego, że stosunki prawne zanim uzyskały taki charakter, były najpierw stosunkami społecznymi, posiadającymi swoje własne nazewnictwo, które zachowały również wówczas, gdy znalazły się w orbicie prawa; przykładowo, termin zasiedzenie usucapio - łacińskie określenie tej instytucji pochodzi od tego, że chodzi tu o nabycie (capio), które następuje w wyniku używania (usu); użytkowanie ususfructus to takie uprawnienie, które pozwala na używanie rzeczy (usus) oraz pobieranie z niej pożytków (fructus); 3. w Rzymie antycznym często posługiwano się tekstem prawnym, by wyjaśnić znaczenie jakiegoś wyrazu w mowie potocznej: przykładowo: ius publicum to ius populicum, czyli prawo dotyczące całego populus Romanus ; ius privatum to ius privi, czyli prawo pojedynczego, samotnego człowieka ; 4. związek terminów prawnych z codziennym życiem podkreślali sami juryści rzymscy w swoich rozważaniach etymologicznych: przykładowo: ius pochodzi od iustitia (D. 1.1.1 pr.), consules od tego, że plurimum rei publicae consulerent (D. 1.2.2.16), divortium od diversitatae 2
mentium dictum vel quia in diversas partes eunt (D. 24.2.2 pr.) etc. ; choć też już w tym okresie niektóre tłumaczenia definicje etymologiczne zaczynają uwzględniać stronę prawną: mutuum, - pożyczka - ex eo quod meum est tuum fit ; 5. z biegiem czasu terminologia prawna nabrała pewnych cech abstrakcyjności przykładowo: służebność przechodu iter początkowo iter nie oznaczało prawa do przejścia, lecz miejsce, przez które się przechodzi; później aspekt prawny wysunął się na plan pierwszy, w wyniku czego takie dawne stosunki przestały być traktowane jako res corporales i stały się prawem podmiotowym; podobnie ius publicum przestało być jedynie prawem, które się odnosiło do populus, ale obejmować zaczęło również organizację polityczną i to wszystko co dotyczy państwa jako takiego; podobnie, termin obligatio - oznaczał pierwotnie materialne więzy, w jakich trzymano zasądzonego dłużnika, aby zmusić go do świadczenia długu lub zapobiec jego ucieczce; finalnie obligatio oznaczała węzeł prawny vinculum iuris, a zatem stało się określeniem również stosunku natury prawnej; 6. podobnie jak cała dziedzina prawa, również język prawny podlegał zmianom; w miarę upływu czasu obrót prawny coraz bardziej się komplikował, powstawały nowe instytucje prawne, niekiedy nawet przejęte z obcych systemów, co musiało znaleźć odbicie w terminologii prawnej; język prawny zaczynał się więc coraz bardziej oddalać od mowy stosowanej w praktyce dnia codziennego i przekształcać w język terminów technicznych; 7. niezwykle charakterystyczne jest, że rzymskie źródła prawa dużo rzadziej niż współcześnie używają rzeczowników dla określenia instytucji i czynności prawnych; juryści rzymscy w znaczeniu technicznoprawnym stosowali bowiem przede wszystkim czasowniki, a odnośny rzeczownik albo wcale nie istniał albo też pojawił się w późniejszym okresie, niejednokrotnie dopiero w prawie justyniańskim; przykładowo: natalium restitutio (C. 6.4.3.1 3) uzyskanie stanowiska osoby wolnej przez wyzwoleńca na podstawie aktu cesarskiego; jej odpowiednik w tekstach klasycznych występuje wyłącznie w formie czasownikowej natalium restituere; podobnie, nie występuje w prawniczej literaturze okresu klasycznego, a także w aktach normatywnych tego czasu, szeroko rozpowszechnione później określenie negotiorum gestio; 8. język prawniczy ulega dalszym przemianom polegającym na tym, że treść terminu prawnego przestała być zrozumiała sama przez się i dla jej 3
zrozumienia nie wystarczyło sięgnąć do ogólnego słownika łaciny, lecz trzeba się posłużyć słownikiem technicznym; stąd tytuły w częściach kompilacji justyniańskiej: De verborum significatione w Digestach (D. 50.16), i w Kodeksie (C. 6.38) W średniowieczu łacina jest językiem ponadnarodowym, przyjętym przez Kościół, dyplomację, sądy i naukę; w epoce tej łacina prawnicza podlegała analogicznym przekształceniom i modyfikacjom jak cały ówczesny język łaciński; epoka ta zrodziła dodatkowo szereg nowych instytucji, nie mających odpowiednika w dawnym prawie; w związku z tym powstała konieczność użycia w odniesieniu do nich nowych nazw, co było też nieodzowne ą w przypadku instytucji dawnych praw zwyczajowych z uwagi na powszechną w XIII i XIV wieku akcję ich kodyfikowania; nie zawsze było tu też możliwe wykorzystanie jakiegoś istniejącego terminu, służącego dla określenia pokrewnego urządzenia; stąd też dla oddania w języku łacińskim właściwej treści prawa zwyczajowego trzeba było uciec się do tworzenia neologizmów; część z nich upowszechniła się w całej Europie, inne zachowały swój lokalny charakter; przykładowo: wyraz civis w starożytności oznaczał obywatela danego państwa, natomiast w średniowieczu mieszczanina lub mieszkańca grodu (wyłącznie w tym drugim znaczeniu występował on w Kronice Galla Anonima, Wincenty Kadłubek w Kronice taki sens nadał mu jedynie dwukrotnie); podobnie: określano państwo wyrazem res publica w sensie odbiegającym od patrymonialnej koncepcji państwowości wczesnośredniowiecznej; w epoce średniowiecza zarówno w łacinie potocznej jak i urzędowej można dostrzec, początkowo w niewielkim stopniu, później na dużą skalę, stosowanie powszechnej w Europie praktyki nadawania wyrazom antycznym nowych znaczeń lub wykorzystywania ich do określania zupełnie odmiennych urządzeń. przykładowo: praetor najwyższa magistratura jurysdykcyjna w republice rzymskiej, w średniowiecznych tekstach to sędzia ; consul rajca miejski, emancipatio czyli uwolnienie spod władzy ojcowskiej to dla pisarzy średniowiecznych wydzielenie synowi części majątku i jego usamodzielnienie pod względem majątkowym ; zmianie uległo również to, co stanowi ocenną warstwę danego terminu przykładowo: rzeczownik concubinatus - w starożytnym Rzymie oznaczał on konkubinat czyli trwały związek mężczyzny z kobietą bez zamiaru zawarcia małżeństwa, sc. bez affectio maritalis, przy czym nie łączyła się z tym jakakolwiek pejoratywna ocena społeczna; nie było hańbą być konkubiną, bądź posiadać konkubinę; nawet cesarze znani z 4
umiarkowanego trybu życia jak Marek Aureliusz mieli konkubiny; co więcej, w miejscowości o charakterystycznej nazwie Concordia zachował się grobowiec, w którym jest pochowany obywatel rzymski wraz z żoną i konkubiną; w pewnych przypadkach zresztą konkubinat był korzystniejszy dla zainteresowanych osób, gdyż, przykładowo, nie obowiązywał tu zakaz darowizn między małżonkami dość rygorystycznie przestrzegany w Rzymie; ta sytuacja uległa jednak zasadniczej zmianie pod wpływem Kościoła, który nie tolerował związków pozamałżeńskich, stąd też w średniowieczu konkubinat był już utożsamiany z cudzołóstwem; stąd np. szesnastowieczny prawnik polski Jan Jelonek Cervus, Epitome Pontificii ac Caesarei iuris, Cracoviae 1534, fol. 68, stwierdził, że według prawa boskiego konkubinat jest zabroniony, gdyż wedle postanowień boskich i kanonicznych wszelki nierząd jest zabroniony; jeszcze w XIX wieku na język łaciński tłumaczono kodyfikacje zaborcze Austrii i Prus, a także Kodeks Napoleona; Wybrana Literatura (dla chętnych) J. Sondel, - Przedmowa do: Słownika łacińsko-polskiego dla prawników i historyków, Kraków 1997 - Il ruolo del latino nella penetrazione del diritto romano in Polonia. I problemi delle contemporanee traduzioni di termini giuridici, [w:] Atti del Convegno Internazionale: Il latino del diritto (Perugia 8-10 ottobre 1992), Roma 1994, s. 353-360 - Z rozważań o łacińsko-polskiej terminologii i leksykografii prawniczej, [w:] Parlament, prawo, ludzie. Studia ofiarowane Profesorowi Juliuszowi Bardachowi w sześćdziesięciolecie pracy twórczej, Warszawa 1996, s. 267-272; A.W. Mikołajczak, Łacina w kulturze polskiej, Wrocław 2005; tam też odnośne wskazówki bibliograficzne. J. Parandowski, Łacina, [w:] S. Stabryła, Rzym starożytny, Warszawa 1992 A. Gieysztor, Zarys dziejów pisma łacińskiego, Warszawa 1973 S. Estreicher, Kultura prawnicza w Polsce XVI wieku, [w:] Idem, Kultura staropolska, Kraków 1932 A. Zajda, Staropolska terminologia prawnicza (do roku 1500), Kraków 1990 Łacina jako język elit, red. J. Axer, Warszawa 2004 5