Stan prawny na 24 listopada 2014 r. Copyright by Wolters Kluwer SA 2015

Stan prawny na 24 listopada 2014 r. Wydawca: Monika Pawłowska Redaktor prowadzący: Joanna Maź Opracowanie redakcyjne: Agnieszka Bąk Łamanie: Master Projekt okładki i stron tytułowych: Agnieszka Tchórznicka Copyright by Wolters Kluwer SA 2015 Wszelkie prawa zastrzeżone. Żadna część tej książki nie może być powielana ani rozpowszechniana za pomocą urządzeń elektronicznych, mechanicznych, kopiujących, nagrywających i innych bez pisemnej zgody Autora i wydawcy. ISBN 978-83-264-8007-2 (wersja drukowana) ISBN 978-83-264-8009-6 (wersja epub) ISBN 978-83-264-8008-9 (wersja epdf) Wolters Kluwer SA Dział Praw Autorskich 01-208 Warszawa, ul. Przyokopowa 33 tel. 22 535 82 00, fax 22 535 81 35 e-mail: ksiazki@wolterskluwer.pl www.wolterskluwer.pl Księgarnia internetowa www.profinfo.pl

Spis treści Wykaz skrótów 9 Wprowadzenie 11 ROZDZIAŁ I. Prawo spó łek a prawo rodzinne 23 1. Miejsce prawa spó łek i prawa rodzinnego w systemie prawa 23 2. Prawo cywilne a prawo spó łek 25 3. Prawo cywilne a prawo rodzinne 30 4. Powiązania prawa spó łek z prawem rodzinnym 34 5. Źródła prawa regulującego przynależność praw spółkowych w spółkach osobowych do majątków małżonków 44 ROZDZIAŁ II. Pojęcie udziału a prawa spółkowe w spółce osobowej 49 1. Udział w spółce osobowej 49 2. Udział spółkowy 54 2.1. Udział spółkowy a członkostwo w spółce 54 2.2. Udział spółkowy jako konglomerat praw i obowiązków 58 2.3. Charakter przepisów regulujących prawa wspólnika 63 2.4. Zakaz rozszczepialności praw spółkowych 65 3. Udział kapitałowy 73 4. Udział w zyskach i stratach 79 5. Udział majątkowy 80 6. Udział likwidacyjny 81 7. Sposoby uczestnictwa małżonków w spółkach osobowych 82 7.1. Źródło pokrycia wkładu w spółce 83 7.2. Skład osobowy spółki 84 7.2.1. Wspólnik zbiorowy w spółce osobowej 85 7.2.2. Małżonkowie jako wspólnicy spółki osobowej a wspólnik zbiorowy w spółce osobowej 88 5

Spis treści ROZDZIAŁ III. Udział spółkowy jako prawo podmiotowe 95 1. Możliwość uznania udziału spółkowego za prawo podmiotowe 95 1.1. Stanowisko nauki i orzecznictwa 95 1.2. Pojęcie prawa podmiotowego 97 1.3. Argumenty przeciwko uznaniu udziału spółkowego za prawo podmiotowe 101 1.4. Argumenty za uznaniem udziału spółkowego za prawo podmiotowe 108 1.5. Stanowisko włas ne 121 2. Charakter prawa podmiotowego do udziału spółkowego 127 2.1. Udział spółkowy jako prawo majątkowe 128 2.2. Problem przenoszalności udziału spółkowego 131 2.2.1. Zbywalność udziału spółkowego 132 2.2.2. Dziedziczność udziału spółkowego 134 2.3. Udział spółkowy a koncepcja praw związanych i praw wolnych 144 2.4. Udział spółkowy jako prawo względne 148 ROZDZIAŁ IV. Skład majątków małżonków według kodeksu rodzinnego i opiekuńczego a udział spółkowy 155 1. Ustroje majątkowe małżeńskie 155 1.1. Rodzaje ustrojów majątkowych małżeńskich według kodeksu rodzinnego i opiekuńczego....................... 157 1.2. Ustrój majątkowy małżeński a udział spółkowy małżonka w spółce jawnej 158 1.3. Udział spółkowy w spółce jawnej a przedmioty majątkowe w rozumieniu kodeksu rodzinnego i opiekuńczego 159 1.4. Pojęcie dochodów z innej działalności zarobkowej 166 2. Majątek wspólny małżonków 169 2.1. Problem domniemania przynależności przedmiotów majątkowych do majątku wspólnego 170 2.2. Bezudziałowy charakter wspólności łącznej majątku wspólnego 172 2.3. Wierzytelność jako składnik majątków małżonków 177 3. Majątki osobiste małżonków 183 3.1. Przedmioty majątkowe nabyte przed powstaniem wspólności a prawa spółkowe 185 3.2. Przedmioty majątkowe nabyte przez dziedziczenie, zapis lub darowiznę a prawa spółkowe 185 3.2.1. Dziedziczenie udziału spółkowego 187 3.2.2. Zapis udziału spółkowego 189 3.2.3. Darowizna udziału spółkowego 193 3.3. Prawa majątkowe wynikające ze wspólności łącznej podlegającej odrębnym przepisom 198 6

Spis treści 3.4. Prawa niezbywalne, które mogą przysługiwać tylko jednej osobie, a udział spółkowy 202 3.5. Pozostałe składniki majątku osobistego 203 4. Odrębność majątku spółki jawnej i majątku małżonka wspólnika 206 ROZDZIAŁ V. Koncepcje przynależności praw spółkowych w spółkach osobowych do majątków małżonków 208 1. Koncepcja odrębności praw spółkowych (nie należą ani do majątku wspólnego, ani do majątku osobistego) 208 2. Koncepcja przynależności wszystkich praw spółkowych do majątku wspólnego, gdy wkład do spółki pochodzi z majątku wspólnego 225 3. Koncepcja przynależności do majątku wspólnego tylko praw czysto majątkowych, zaś wykonywania praw korporacyjnych tylko przez małżonka będącego wspólnikiem, choćby wkład pochodził z majątku wspólnego 229 4. Koncepcja przynależności wszystkich praw spółkowych do majątku osobistego 232 5. Przynależność praw spółkowych w zależności od tego, czy rozpatrujemy je w stosunkach wewnętrznych spółki, czy w stosunkach zewnętrznych 236 6. Przynależność praw spółkowych w zależności od ich charakteru 240 7. Przynależność praw spółkowych do majątków małżonków w zależności od treści umowy spółki 245 ROZDZIAŁ VI. Wpływ różnych czynników na przynależność praw spółkowych do majątków małżonków 249 1. Okoliczności decydujące o zakwalifikowaniu praw spółkowych do majątków małżonków 250 2. Zmiana wartości rynkowej udziału spółkowego 254 3. Charakter udziału spółkowego a jego przynależność do majątków małżonków 257 3.1. Zbywalność lub niezbywalność udziału spółkowego 258 3.2. Jedno- lub wielopodmiotowość udziału spółkowego 262 3.3. Podsumowanie.............................. 264 4. Nabycie udziału spółkowego przez małżonka 264 4.1. Nabycie udziału spółkowego przez jednego z małżonków 265 4.2. Nabycie udziału spółkowego przez dwoje małżonków 269 4.2.1. Koncepcja traktowania nabywców udziału jako wspólnika łącznego 269 4.2.2. Koncepcja samodzielności małżonków wspólników nabywających udział 272 4.2.3. Stanowisko włas ne 275 7

Spis treści 4.3. Źródło pokrycia wkładu lub zapłaty za udział spółkowy a jego przynależność do majątków małżonków 278 5. Problem spółki jawnej powstałej z przekształcenia spółki cywilnej 282 6. Zakaz rozszczepialności praw spółkowych a ich przynależność do majątków małżonków 287 7. Sposób nabycia udziału spółkowego a jego przynależność do majątków małżonków 295 8. Moment nabycia udziału spółkowego a jego przynależność do majątków małżonków 298 9. Przynależność praw spółkowych do majątków małżonków a intercyzy 301 10. Ustrój przymusowy a przynależność praw spółkowych w spółce jawnej 307 11. Przynależność praw spółkowych a możliwość dokonywania przesunięć składników majątku między masami majątkowymi małżonków 308 11.1. Przesunięcia praw spółkowych z majątku osobistego do majątku wspólnego 310 11.2. Przesunięcia praw spółkowych z majątku wspólnego do majątku osobistego 312 Wnioski 315 Bibliografia 325

Wykaz skrótów Akty prawne HGB Handelsgesetzbuch (niemiecki kodeks hand lowy) k.c. ustawa z dnia 23 kwiet nia 1964 r. Kodeks cywilny (tekst jedn.: Dz. U. z 2014 r. poz. 121) k.h. rozporządzenie Prezydenta Rzeczypospolitej z dnia 27 czerwca 1934 r. Kodeks Handlowy (Dz. U. Nr 57, poz. 502 z późn. zm.) k.k.w. ustawa z dnia 6 czerw ca 1997 r. Kodeks karny wykonawczy (Dz. U. Nr 90, poz. 557 z późn. zm.) Konstytucja RP Konstytucja Rzeczypospolitej Polskiej z dnia 2 kwiet nia 1997 r. (Dz. U. Nr 78, poz. 483 z późn. zm.) k.p.c. ustawa z dnia 17 lis topada 1964 r. Kodeks postępowania cywilnego (tekst jedn.: Dz. U. z 2014 r. poz. 101 z późn. zm.) k.r.o. ustawa z dnia 25 lutego 1964 r. Kodeks rodzinny i opiekuńczy (tekst jedn.: Dz. U. z 2012 r. poz. 788 z późn. zm.) k.s.h. ustawa z dnia 15 wrześ nia 2000 r. Kodeks spó łek handlowych (tekst jedn.: Dz. U. z 2013 r. poz. 1030 z późn. zm.) k.z. rozporządzenie Prezydenta Rzeczypospolitej z dnia 27 paź - dziernika 1933 r. Kodeks zobowiązań (Dz. U. RP Nr 82, poz. 598 z późn. zm.) Zbiory orzecznictwa, czasopisma i publikatory Apel.-Lub. Apelacja. Orzecznictwo Sądu Apelacyjnego w Lublinie Apel.-W-wa Apelacja. Orzecznictwo Sądu Apelacyjnego w Warszawie Biul. SN Biuletyn Informacyjny Sądu Najwyższego Dz. U. Dziennik Ustaw Dz. U. RP Dziennik Ustaw Rzeczypospolitej Polskiej (1919 1952) GSP Gdańskie Studia Prawnicze KPP Kwartalnik Prawa Prywatnego M.P. Monitor Polski M. Praw. Monitor Prawniczy NP Nowe Prawo ONSA Orzecznictwo Naczelnego Sądu Administracyjnego 9

Wykaz skrótów ONSAiWSA Orzecznictwo Naczelnego Sądu Administracyjnego i Wojewódzkich Sądów Administracyjnych OSA Orzecznictwo Sądów Apelacyjnych OSNC Orzecznictwo Sadu Najwyższego. Izba Cywilna OSNCK Orzecznictwo Sądu Najwyższego. Izba Cywilna i Izba Karna OSNCP Orzecznictwo Sądu Najwyższego. Izba Cywilna, Pracy i Ubezpieczeń Społecznych (od 1963 r. do 1994 r.) OSNC-ZD Orzecznictwo Sądu Najwyższego. Izba Cywilna Zbiór Dodatkowy OSNP Orzecznictwo Sądu Najwyższego. Izba Pracy, Ubezpieczeń Społecznych i Spraw Publicznych OSNPG Orzecznictwo Sądu Najwyższego, Wydawnictwo Prokuratury Generalnej OSP Orzecznictwo Sądów Polskich OSPiKA Orzecznictwo Sądów Polskich i Komisji Arbitrażowych OTK Orzecznictwo Trybunału Konstytucyjnego OTK-A Orzecznictwo Trybunału Konstytucyjnego, Zbiór Urzędo wy, Seria A OTK-B Orzecznictwo Trybunału Konstytucyjnego, Zbiór Urzędo wy, Seria B PiP Państwo i Prawo POP Przegląd Orzecznictwa Podatkowego PPE Przegląd Prawa Egzekucyjnego PPH Przegląd Prawa Handlowego PS Przegląd Sądowy PUG Przegląd Ustawodawstwa Gospodarczego RPEiS Ruch Prawniczy, Ekonomiczny i Socjologiczny St. Praw. Studia Prawnicze Inne KRS Krajowy Rejestr Sądowy NSA Naczelny Sąd Administracyjny SA Sąd Apelacyjny SN Sąd Najwyższy TK Trybunał Konstytucyjny UE Unia Europejska WSA Wojewódzki Sąd Administracyjny

Wprowadzenie Zainteresowanie problematyką pogranicza prawa spó łek i prawa rodzinnego, a także ingerencja w tę materię ustawodawcy (zarówno w kodeksie spółek hand lowych, jak i w kodeksie rodzinnym i opiekuńczym) nie powinna dziwić, jeśli weźmie się pod uwagę to, że samą instytucję spółki osobowej zrodziły w dużej mierze potrzeby prowadzenia przedsiębiorstwa w ramach gospodarstwa rodzinnego oraz potrzeby zapewnienia sukcesji działalności firmy z ojca na syna (synów) 1. Wśród najważniejszych funkcji ogólnych umowy spółki wskazuje się funkcję społeczną; umowa spółki stanowi mechanizm kształtujący zasady współpracy między ludźmi, w tym pozwala na prowadzenie rodzinnych biznesów 2. Poza tym osoby fizyczne uczestniczące w spółkach osobowych niemających charakteru interesów rodzinnych często pozostają równocześnie w związku małżeńskim. Po wejściu w życie ustawy z dnia 17 czerw ca 2004 r. o zmianie ustawy Kodeks rodzinny i opiekuńczy oraz niektórych innych ustaw 3 nie powstała praca monograficzna podejmująca w sposób kompleksowy problem przynależności do majątków małżonków praw spółkowych w spółkach osobowych (w tym w spółce jawnej). Problem ten podjęto zaś w kilku artykułach 4. Wcześniej artykuły poruszające ten temat opublikowali między innymi A. Jędrzejewska 5 1 S. Sołtysiński, Spółka jawna, Studia Prawa Prywatnego 2006, nr 3, s. 4. 2 M. Romanowski (w:) Prawo spó łek osobowych, pod red. A. Szajkowskiego, System Prawa Prywatnego, t. 16, Warszawa 2008, s. 136. 3 Dz. U. Nr 162, poz. 1691. 4 Zob. w szczególności: M. Łączkowska, Spółka cywilna jako forma prowadzenia działalności gospodarczej a ustawowa wspólność majątkowa małżeńska, PPH 2007, nr 7; M.A. Klepacka, Spółka cywilna między małżonkami w świet le ustawowego ustroju majątkowego zagadnienia wybrane, M. Praw. 2007, nr 21; A. Stępień-Sporek, Przynależność do majątków małżonków praw spółkowych w spółkach osobowych, Prawo Spółek 2008, nr 2. 5 A. Jędrzejewska, Spółka osobowa a małżeńska majątkowa wspólność ustawowa, KPP 1996, z. 3. 11

Wprowadzenie i G. Jędrejek 6, którzy jednak spółkę cywilną i hand lowe spółki osobowe traktowali podobnie, co nie wydaje się właś ciwe na tle obecnej regulacji i odmiennego charakteru majątku obu rodzajów spó łek. Rozważania na temat przynależności praw spółkowych do majątków małżonków zajmują też część monografii G. Jędrejka i P. Pogonowskiego, Działalność gospodarcza małżonków (Warszawa 2002), G. Jędrejka, Spółka cywilna między małżonkami (Warszawa 2003) oraz M. Łączkowskiej, Stosunki majątkowe między przedsiębiorcą i jego małżonkiem w świet le ustroju wspólności ustawowej (Warszawa 2006). Problematykę tę podjął też M. Nazar w ramach opracowania podręcznikowego 7 i systemowego 8. Poza tym przedstawiciele doktryny (przede wszystkim A. Dyoniak, A. Kidyba, S. Sołtysiński) podejmowali ten temat tylko na marginesie innych rozważań, wyrażając skrajnie różne poglądy. Doktryna zajęła stanowisko w sprawie przynależności udziałów w spółce z ograniczoną odpowiedzialnością i akcji w spółce akcyjnej do majątków małżonków (A. Dyoniak 9, K. Wręczycka 10, G. Jędrejek 11, T. Kurnicki 12, A. Stępień 13, A. Kondracka, T. Mróz 14, A. Koch 15, K. Kułak 16, A. Chłopecki 17, 6 G. Jędrejek, Przynależność praw spółkowych w spółkach osobowych do majątków małżonków, Prawo Spółek 1999, nr 11. 7 M. Nazar (w:) J. Ignatowicz, M. Nazar, Prawo rodzinne, Warszawa 2010, s. 148 149. 8 M. Nazar (w:) Prawo rodzinne i opiekuńcze, pod red. T. Smyczyńskiego, System Prawa Prywatnego, t. 11, Warszawa 2009, s. 304 307. 9 A. Dyoniak, Przynależność do majątków małżonków udziału w spółce z ograniczoną odpowiedzialnością i akcji, RPEiS 1991, z. 3. 10 K. Wręczycka, Udział w spółce z ograniczoną odpowiedzialnością a wspólność majątkowa małżeńska, PPH 2001, nr 8. 11 G. Jędrejek (w:) G. Jędrejek, G. Pogonowski, Działalność gospodarcza małżonków, Warszawa 2002, s. 70 74. 12 T. Kurnicki, Pozycja współmałżonków udziałowców i akcjonariuszy spó łek kapitałowych, Prawo Spółek 2004, nr 12. 13 A. Stępień, glosa do wyroku SN z dnia 5 października 2005 r., IV CK 99/05, Prawo Spółek 2007, nr 1, s. 52 56; eadem, Przynależność udziałów w spółce z o.o. do majątków małżonków, PiP 2007, z. 10. 14 A. Kondracka, T. Mróz, glosa do wyroku SN z dnia 20 maja 1999 r., I CKN 1146/97, M. Praw. 2001, nr 10, s. 556 558; A. Kondracka, Ustrój małżeński a prawa i obowiązki akcjonariusza, Radca Prawny 1999, nr 4. 15 A. Koch (w:) Prawo spółek handlowych, pod red. A. Kocha, J. Napierały, Warszawa 2011, s. 292 293. 16 K. Kułak, Udział kapitałowy jako przedmiot majątku wspólnego małżonków uwagi de lege ferenda, Rejent 2008, nr 7 8. 17 A. Chłopecki, Akcje zdematerializowane w małżeńskiej wspólności majątkowej, PPH 2008, nr 10. 12

Wprowadzenie M. Nazar 18, D. Kulgawczuk 19, A. Kubas 20, R.L. Kwaśnicki, A. Piskorz, A. Nalazek 21, P. Zdanikowski 22 ). W kwestii tej wypowiadał się też SN w swoim orzecznictwie 23. W ostatnim okresie doszło do zmiany przepisów, co spowodowało dezaktualizację wielu wyrażonych wcześ niej poglądów. Mam tu na myśli przede wszystkim: obowiązujący od dnia 1 stycznia 2001 r. kodeks spó łek hand lowych (Dz. U. z 2000 r. Nr 94, poz. 1037 z późn. zm.), obowiązującą od dnia 21 sierp nia 2004 r. ustawę o swobodzie działalności gospodarczej (Dz. U. Nr 173, poz. 1807 z późn. zm.), obowiązującą od dnia 20 stycznia 2005 r. nowelizację przepisów kodeksu rodzinnego i opiekuńczego, dotyczącą majątkowych ustrojów małżeńskich (w tym składu majątków małżonków Dz. U. z 2004 r. Nr 162, poz. 1691). Problem przynależności praw spółkowych do majątków małżonków jest bardzo różnie rozwiązywany przez po szczególnych autorów. Wystarczy wskazać, że dotąd (szczególnie odnośnie do spółki cywilnej przed nowelizacją kodeksu rodzinnego i opiekuńczego, zaś co do pozostałych spó łek osobowych jeszcze na gruncie kodeksu hand lowego) proponowano w przypadku wkładów wnoszonych z majątku wspólnego następujące rozwiązania: przyjęcie, że wszystkie prawa spółkowe (korporacyjne i majątkowe) mogą należeć do majątku wspólnego, przyjęcie, że do majątku wspólnego należą tylko prawa czysto majątkowe, zaś prawa korporacyjne wykonywane są wyłącznie przez małżon- 18 M. Nazar (w:) Prawo rodzinne, pod red. T. Smyczyńskiego, s. 279 289. 19 D. Kulgawczuk, Akcje i udziały w majątku wspólnym małżonków, dodatek do Monitora Prawniczego 2010, nr 19 Prawo spó łek w orzecznictwie Sądu Najwyższego (2009 2010) okiem praktyków, s. 12 13. 20 A. Kubas, Udział w spółce hand lowej jako składnik majątku wspólnego, PPH 2011, nr 4, s. 18 i n. 21 R.L. Kwaśnicki, A. Piskorz, A. Nalazek, Udziały/akcje imienne znajdujące się w majątku wspólnym małżonków, cz. 1, W sprawie statusu wspólnika/akcjonariusza zbiorowego, Monitor Prawa Handlowego 2011, nr 1, s. 60 66. 22 P. Zdanikowski, Prawo udziałowe w spółce z o.o., Warszawa 2011, s. 182 189. 23 Zob.: wyrok SN z dnia 20 maja 1999 r., I CKN 1146/97, OSNC 1999, nr 12, poz. 209; postanowienie SN z dnia 23 lis topada 2000 r., I CKN 950/98, LEX nr 50822; uchwała SN z dnia 11 wrześ nia 2003 r., III CZP 52/03, OSNC 2004, nr 11, poz. 269; wyrok SN z dnia 5 października 2005 r., IV CK 99/05, OSNC 2006, nr 7 8, poz. 127; wyrok SN z dnia 21 stycznia 2009 r., II CSK 446/08, OSNC-ZD 2010, nr 1, poz. 7. 13

Wprowadzenie ka będącego wspólnikiem, choćby wkład pochodził z majątku wspólnego (A. Dyoniak), założenie, że wszystkie prawa spółkowe przynależą do majątku odrębnego (według aktualnej terminologii: osobistego A. Jędrzejewska), uznanie, że prawa spółkowe nie należą ani do majątku wspólnego, ani do majątku odrębnego (aktualnie: osobistego S. Sołtysiński), przyjęcie, że prawa spółkowe w stosunkach zewnętrznych spółki należą do małżonka wspólnika, zaś w stosunkach wewnętrznych do majątku wspólnego małżonków (A. Kidyba), uznanie, iż prawa korporacyjne i ogólne prawa obligacyjne należą do majątku odrębnego (aktualnie: osobistego), zaś wymagalne wierzytelności do majątku wspólnego (G. Jędrejek). Wątpliwości i rozbieżności pojawiły się także na tle nowej, obecnie obowiązującej regulacji 24. Wyczerpujący przegląd wyrażonych poglądów wraz z ich krytyczną analizą przedstawiłem w rozdziale V. Opublikowano niewiele orzeczeń wskazujących na sposób rozwiązania problemu przynależności praw spółkowych w spółkach osobowych do majątków małżonków w praktyce sądowej, ale w ostatnich latach widać zwiększenie zainteresowania tą problematyką 25. Wszystko to sprawia, że warto poświęcić temu zagadnieniu więcej uwagi. 24 J. Ignatowicz, M. Nazar, Prawo rodzinne, s. 149; P. Bryłowski, Przepisy kodeksu spółek hand lowych regulujące odpowiedzialność wspólników spó łek osobowych za zobowiązania spó łek w świet le norm regulujących małżeńską wspólność ustawową (w:) Kodeks spó łek hand lowych po pięciu latach, pod red. J. Frąckowiaka, Wrocław 2006, s. 310 311; M. Łączkowska, Stosunki majątkowe między przedsiębiorcą i jego małżonkiem w świet le ustroju wspólności ustawowej, Warszawa 2006, s. 170 171; A. Stępień-Sporek, Przynależność do majątków małżonków praw spółkowych w spółkach osobowych, Prawo Spółek 2008, nr 2, s. 27. 25 Zob.: wyrok SA w Lublinie z dnia 25 marca 1997 r., I ACa 46/97, Apel.-Lub. 1997, nr 3, poz. 18; wyrok SA w Warszawie z dnia 14 stycznia 2000 r., I ACa 941/99, OSA 2000, z. 9, poz. 34 oraz szerokie uzasadnienie uchwały SN z dnia 15 wrześ nia 2004 r., III CZP 46/04, OSNC 2005, nr 9, poz. 152; postanowienie SN z dnia 17 stycznia 2007 r., II CSK 321/06, LEX nr 428715; wyrok WSA w Szczecinie z dnia 25 października 2007 r., I SA/Sz 59/07, LEX nr 401605; uchwała SN z dnia 13 marca 2008 r., III CZP 9/08, OSNC 2009, nr 4, poz. 54; postanowienie SN z dnia 17 czerw ca 2010 r., III CSK 274/09, OSNC-ZD 2011, nr 1, poz. 9. 14

Wprowadzenie Celem opracowania jest rozwiązanie problemu przynależności praw spółkowych w spółce jawnej do majątków małżonków. Dokonanie prawidłowej kwalifikacji praw spółkowych pozwala w dalszej perspektywie na wskazanie praktycznych konsekwencji tej przynależności. Interesujące problemy, jakie mogą się w związku z tym pojawić, to kwestia zarządu udziałem spółkowym i prawami spółkowymi należącymi do majątku wspólnego, problemy związane z odpowiedzialnością za długi (spółki albo małżonka wspólnika), egzekucją czy podziałem majątku wspólnego, w skład którego wchodzi udział spółkowy lub po szczególne prawa spółkowe. Zarówno teoretyczne rozważanie tych problemów, jak i ich praktyczne rozwiązanie musi się jednak rozpocząć od prawidłowego zakwalifikowania praw spółkowych do majątków małżonków. Książka dotyczy modelowej hand lowej spółki osobowej, jaką jest spółka jawna. Uważam, że podstawowe znaczenie ma rozwiązanie problemu na tle spółki jawnej, gdyż w przypadku pozostałych hand lowych spó łek osobowych (partnerskiej, komandytowej i komandytowo-akcyjnej) przepisy o spółce jawnej stosuje się odpowiednio, o ile przepisy kodeksu spó łek hand lowych nie stanowią inaczej (art. 89, 103 i art. 126 1 k.s.h.). W efekcie przyjęte rozwiązania mogą nadawać się do odpowiedniego zastosowania do pozostałych hand lowych spó łek osobowych. Nie mniej istotne jest to, że spółka jawna jest najczęściej występującą hand lową spółką osobową w praktyce obrotu gospodarczego. Zarazem szczególnie po wejściu w życie art. 33 pkt 3 k.r.o. w aktualnym brzmieniu zainteresowanie doktryny skupiło się głównie na okreś leniu przynależności praw spółkowych do majątków małżonków na tle spółki cywilnej, zaś wypowiedzi dotyczące spółki jawnej są rzadkie 26. W zakresie małżeńskich ustrojów majątkowych w kręgu moich zainteresowań znalazły się głównie te ustroje, które przewidują istnienie majątku wspólnego, ze szczególnym naciskiem na ustrój wspólności ustawowej, ponieważ zgodnie z art. 48 k.r.o. do ustanowionej umową wspólności majątkowej stosuje się odpowiednio przepisy o wspólności ustawowej, z zachowaniem przepisów o wspólności umownej. 26 M. Łączkowska, Stosunki majątkowe między przedsiębiorcą i jego małżonkiem w świetle ustroju wspólności ustawowej, Warszawa 2006, s. 163 171; M. Nazar (w:) Prawo rodzinne i opiekuńcze, pod red. T. Smyczyńskiego, System Prawa Prywatnego, t. 11, Warszawa 2009, s. 304 307; A. Stępień-Sporek, Przynależność do majątków małżonków praw spółkowych w spółkach osobowych, Prawo Spółek 2008, nr 2. 15

Wprowadzenie Osiągnięcie założonego celu wymaga sprecyzowania aktualnego stanu prawnego z uwagi na zmiany przepisów, jakie nastąpiły w ostatnich latach (zastąpienie kodeksu hand lowego przez kodeks spó łek hand lowych, zmiana przepisów kodeksu rodzinnego i opiekuńczego w zakresie małżeńskich ustrojów majątkowych w szczególności ze względu na przepisy intertemporalne obowiązującej od 20 stycznia 2005 r. nowelizacji). Dalej rozwiązanie problemu wymaga ustalenia składu majątków małżonków w przypadku istnienia trzech mas majątkowych (majątek wspólny oraz dwa majątki osobiste), gdyż tylko w tym przypadku powstaje problem przynależności praw spółkowych do majątków małżonków; w szczególności istotne będzie ustalenie, co wchodzi w skład praw majątkowych wynikających ze wspólności łącznej podlegającej odrębnym przepisom (np. co do udziału małżonka w hand lowej spółce osobowej) oraz praw niezbywalnych, które mogą przysługiwać tylko jednej osobie. Ustalenie przynależności praw spółkowych w spółce jawnej do majątków małżonków determinowane jest ustaleniem charakteru praw spółkowych (np. w zakresie ich zbywalności), ustaleniem związku praw korporacyjnych i obligacyjnych, skutków ustalenia zakresu pojęcia udziału w spółce jawnej dla przynależności praw spółkowych do majątków małżonków (właś ciwie wyróżnienia udziału spółkowego jako ogółu praw i obowiązków oraz jako prawa podmiotowego, udziału kapitałowego i udziału w majątku spółki i ich zbywalności), ustaleniem zakresu i skutków zakazu rozszczepialności uprawnień spółkowych. Istotną kwestią do rozstrzyg nięcia będzie opisanie problemu zawieranych przez małżonków intercyz i ich skutku dla przynależności praw spółkowych oraz możliwości przesunięć praw spółkowych bez zawierania intercyz (np. w drodze darowizny, zamiany między majątkami małżonków, sprzedaży). Dopiero prawidłowe przypisanie praw spółkowych do majątków małżonków może umożliwić znalezienie odpowiedzi na pytanie, jakie są praktyczne skutki ustalenia okreś lonej przynależności praw spółkowych w spółce jawnej do majątków małżonków. Książka dotyczy pogranicza dwóch obszarów prawa (tzw. kompleksowych gałęzi prawa): prawa rodzinnego i prawa spó łek. Dlatego za punkt wyjścia należało przyjąć ich miejsce w systemie prawa i wynikające stąd konsekwencje dla dalszych wywodów (rozdział I). Następnie należy wyjaś nić, o jakich prawach spółkowych będzie mowa i w jaki sposób małżonkowie mogą brać udział w spółce jawnej. Wzajemny stosunek prawa cywilnego, hand lowego i rodzinnego wymusza zaś rozpoczęcie rozważań od ustale- 16

Wprowadzenie nia i scharakteryzowania aktualnego stanu prawa w zakresie składu majątków małżonków i zasad zaliczania po szczególnych praw do okreś lonych mas majątkowych (rozdział IV). Charakterystykę składu majątków małżonków należało jednak przedstawić w sposób naświetlony z punktu widzenia prawa spó łek osobowych oraz po wyjaś nieniu takich pojęć, jak udział spółkowy i prawa spółkowe (rozdział II i III). Na tym tle przedstawiłem przegląd dotychczasowych poglądów doktryny i judykatury na kwestię przynależności praw spółkowych w spółkach osobowych do majątków małżonków (rozdział V). Dopiero po dokonaniu tych ustaleń można przypisać po szczególne prawa składające się na wiązkę uprawnień wynikających z udziału w spółce jawnej do po szczególnych mas majątkowych (rozdział VI). Podczas pisania książki przyświecał mi cel równoczesnego, pełnego uwzględnienia stanu prawnego zarówno z punktu widzenia prawa spółek, jak i prawa rodzinnego. Warto w tym miejscu zacytować wypowiedź M. Nazara 27 : W publikacjach z dziedziny prawa hand lowego stereotypowo zarzuca się nieadekwatność unormowań kodeksu rodzinnego i opiekuńczego do stosunków prawnych normowanych przez prawo spó łek hand lowych i proponuje się często rozwiązania oderwane mniej lub bardziej od unormowań małżeńskiego prawa majątkowego, będącego fundamentem prawa rodzinnego, które jest przecież działem prawa cywilnego, obejmującego także prawo spó łek hand lowych. Autorzy publikacji z dziedziny prawa rodzinnego natomiast, nie podejmując zwyk le samodzielnej analizy instytucji prawa spó łek pod kątem unormowań małżeńskich stosunków majątkowych, próbują «dopasować» do unormowań kodeksu rodzinnego i opiekuńczego koncepcje interpretacyjne zaczerpnięte z doktryny prawa hand lowego. Podobne tendencje można zauważyć w orzecznictwie Sądu Najwyższego. Od razu warto też zwrócić uwagę na kwestie terminologiczne. Mówiąc o nowelizacji kodeksu rodzinnego i opiekuńczego z 2004 r. lub nowelizacji tego kodeksu obowiązującej od 20 stycznia 2005 r., będę miał na myśli przepisy ustawy z dnia 17 czerw ca 2004 r. o zmianie ustawy Kodeks rodzinny i opiekuńczy oraz niektórych innych ustaw (Dz. U. Nr 162, 27 M. Nazar, Komercjalizacja majątkowych stosunków małżeńskich w spółkach kapitałowych (w:) Współczesne problemy prawa hand lowego. Księga jubileuszowa dedykowana prof. dr hab. Marii Poźniak-Niedzielskiej, pod red. A. Kidyby, R. Skubisza, Kraków 2007, s. 201. 17

Wprowadzenie poz. 1691), modyfikującej w istotny sposób małżeńskie ustroje majątkowe. Zresztą ustawa ta w ogóle nadała nowy tytuł działowi III w tytule I k.r.o. Małżeńskie ustroje majątkowe, w miejsce poprzedniego Stosunki majątkowe między małżonkami, gdyż nie był on ścisły; przepisy dotyczące stosunków majątkowych między małżonkami znajdowały się (i znajdują) także poza tym działem, np. w art. 23, 24 i 27 30 k.r.o., obowiązujących niezależnie od łączącego małżonków ustroju majątkowego. Wspólność ustawowa nie jest obecnie pojęciem równoznacznym z pojęciem dorobku. Pojęcie dorobku (art. 51 3 1 k.r.o.) jest zastrzeżone dla nowego ustroju umownego (rozdzielności majątkowej z wyrównaniem dorobków art. 51 2 51 5 k.r.o.), zaś w ustawowym ustroju majątkowym (okreś lonym w art. 31 1 k.r.o. jako wspólność ustawowa ) występuje po prostu majątek wspólny. Z kolei to, co przed nowelizacją obowiązującą od 20 stycznia 2005 r. było okreś lane jako majątek odrębny, obecnie ustawodawca okreś lił (wracając do terminologii dekretu z dnia 29 maja 1946 r. Prawo małżeńskie majątkowe) jako majątek osobisty. Wyjaśnienia wymaga też kwestia tytułu książki oraz znaczenia terminów prawa spółkowe i majątki małżonków stosowanych w dalszych częściach książki. Wśród różnych znaczeń słowa udział w hand lowej spółce osobowej doktryna wyróżnia udział spółkowy (Gesellschaftsanteil) jako nazwę zbiorczą ogółu praw i obowiązków wspólnika. Problem przynależności do majątków małżonków dotyczy jednak tylko praw, a nie obowiązków 28. Masy majątkowe wynikające z małżeńskiego ustroju majątkowego łączącego małżonków obejmują bowiem tylko aktywa. Pasywa znajdują się poza ustrojem majątkowym małżeńskim i są regulowane przepisami o zasadach odpowiedzialności za długi. Stąd też w tytule książki mowa tylko o przynależności praw spółkowych w spółce jawnej do majątków małżonków. Chodzi tu o takie prawa, składające się na udział spółkowy, jak np.: pra- 28 A. Dyoniak, Ustawowy ustrój majątkowy małżeński, Ossolineum 1985, s. 13; J.S. Piątowski (w:) System prawa rodzinnego i opiekuńczego, pod red. J.S. Piątowskiego, Ossolineum 1985, s. 354 356; T. Smyczyński, Prawo rodzinne i opiekuńcze. Analiza i wykładnia, Warszawa 2001, s. 104; E. Skowrońska-Bocian, Rozliczenia majątkowe małżonków w stosunkach wzajemnych i wobec osób trzecich, Warszawa 2005, s. 64 65; M. Łączkowska, Stosunki majątkowe, s. 46; zaś z orzecznictwa: postanowienie SN z dnia 25 stycznia 1977 r., III CRN 324/76, OSP 1978, z. 3, poz. 51; uzasadnienie uchwały SN z dnia 25 marca 1994 r., III CZP 182/93, OSNC 1994, nr 7 8, poz. 146. 18