Spis treści 1. Wstęp...3 2. Przegląd literatury problemu...3 3. Cel i zakres pracy...6 4. Metodyka badań...7 4.1. Założenia metodyczne dotyczące zweryfikowania i uzupełnienia czynników wpływających na trudności gospodarowania leśnictw Lasów Państwowych określonych w ramach tematu BLP-242 7 4.2. Metodyka opracowania i zweryfikowania ankiety dotyczącej struktury rocznego czasu i warunków pracy leśniczych Lasów Państwowych... 10 4.3. Metodyka obliczania wskaźnika stopnia trudności gospodarowania leśnictw Lasów Państwowych 12 5. Przebieg i wyniki badań 13 5.1. Ogólna charakterystyka leśniczych... 13 5.2. Ogólna charakterystyka warunków działalności leśnictw Lasów Państwowych...15 5.3. Analiza struktury rocznego czasu pracy pracowników leśnictw Lasów Państwowych...17 5.4. Wielkość powierzchni i pozyskania drewna determinantami utrudnień gospodarowania leśnictw terenowych Lasów państwowych....21 5.5. Wskaźniki cząstkowe zastosowane do określenia wskaźnika stopnia trudności gospodarowania leśnictw Lasów Państwowych oraz ich waloryzacja punktowa...24 5.6. Analiza wielkości wskaźników stopnia trudności gospodarowania leśnictw Lasów Państwowych 29 5.7. Ustalenie zasad racjonalizacji wielkości i obsady kadrowej na podstawie wskaźników stopnia trudności gospodarowania leśnictw Lasów Państwowych..32 5.8. Uwagi do opracowanego wskaźnika stopnia trudności gospodarowania leśnictw Lasów Państwowych.34
2 6. Podsumowanie i wnioski...35 Literatura Tabele i ryciny
3 1. WSTĘP Leśnictwa jako jednostki organizacyjne i terytorialne nadleśnictw prowadzą podstawową działalność gospodarczą. Rozmaity rozmiar i zakres tej działalności wynika ze zróżnicowania produkcji leśnej i intensywności prac w zależności od warunków geograficznych i przyrodniczych. Konsekwencje powyższego zróżnicowania przejawiają się przede wszystkim w odmiennych pod względem zakresu i rozmiaru zadaniach gospodarczych. Na przykład, wielkość pozyskania drewna w poszczególnych leśnictwach waha się od kilkuset do kilku tysięcy metrów sześciennych. Analogiczne wahania dotyczą nie tylko odnowień, lecz także innych prac gospodarczo-leśnych, np. czyszczeń i trzebieży. Wpływa to na niejednakowe obciążenie pracą pracowników leśnictw. Zdaniem Dyrektora Generalnego LP dr. inż. Janusza Dawidziuka jednostki organizacyjne Lasów Państwowych (leśnictwa, nadleśnictwa, RDLP) cechuje bardzo duże nieuzasadnione zróżnicowanie pod względem powierzchni, wielkości zatrudnienia często nieadekwatne do rozmiaru zadań. Jest to zaszłość historyczna z okresu gospodarki nakazoworozdzielczej, która wymaga pilnego uregulowania [1]. Istnieje więc zapotrzebowanie na opracowanie metody pozwalającej określić stopień trudności gospodarowania leśnictw Lasów Państwowych. 2. PRZEGLĄD LITERATURY PROBLEMU W literaturze polskiej jest niewiele prac poświęconych grupowaniu, kategoryzacji bądź rejonizacji jednostek organizacyjnych Lasów Państwowych. W roku 1992 ukazała się praca doktorska poświęcona kategoryzacji leśnictw, lecz ma ona znaczenie historyczne. Omawiana w niej problematyka nie może mieć zastosowania w dzisiejszych realiach gospodarki leśnej [10]. W miarę aktualne rozwiązania metodyczne przedstawiają natomiast dwie prace doktorskie poświęcone kategoryzacji i rejonizacji nadleśnictw [2,6]. Lasy Państwowe stosowały na przestrzeni lat różne metody porównywania jednostek organizacyjnych. Pierwsze opracowanie z zakresu kategoryzacji leśnictw zawarto w zarządzeniu Ministra Leśnictwa i Przemysłu Drzewnego z dnia 20 czerwca 1985 r. Kryteria zaliczenia zakładów pracy do kategorii zakładów dla celów ustalania stawek dodatku funkcyjnego [5]. Zgodnie z metodyką przedstawioną w wymienionym zarządzeniu o zaliczeniu zakładu do danej kategorii decydowała suma punktów waloryzujących liczbę zatrudnionych pracowników, wydajność pracy, wykorzystanie taboru samochodowego, udatność upraw itd. Skala
4 dodatkowych 5 punktów dawała możliwość przyznawania ich za inne nie ujęte w kryteriach czynniki. Metoda ta była zatem metodą oceny wyników wykonywanych zadań w okresie minionym (post factum) [10]. W połowie lat osiemdziesiątych poszczególne Okręgowe Zarządy Lasów Państwowych (OZLP) opracowały na własne potrzeby "Zasady kategoryzacji leśnictw". Porównanie zawartych w nich kryteriów wskazuje na dużą indywidualność poszczególnych metod. Na przykład, inne były kryteria obowiązujące w OZLP Łódź, a inne w OZLP Szczecin w zakresie waloryzowania niektórych elementów. I tak, OZLP Łódź szeregował leśnictwa według dziewięciu kryteriów, podczas gdy OZLP Szczecin według dwunastu, przy uwzględnieniu zasady, aby suma punktów wszystkich leśnictw była zgodna z wcześniej obliczonym współczynnikiem trudności dla nadleśnictwa. OZLP Łódź w mniejszym stopniu niż OZLP Szczecin waloryzował wielkość pozyskania drewna, przyznając 1 pkt za każde rozpoczęte 40 m 3, gdy tym czasem OZLP Szczecin przyznawał osobno odrębną ilość punktów za rozmiar użytkowania rębnego (za każde 200 m 3-1 pkt) i osobno za przedrębne (za każde 200 m 3-1,5 pkt). Ponadto, oba te rozmiary korygowane były dodatkowo współczynnikiem zwiększającym procentowy udział gatunków liściastych. OZLP Szczecin uwzględniał również fakt istnienia lasów niepaństwowych, przyznając punkty dodatkowe za każde 100 ha ich powierzchni. Znaczne różnice między tymi OZLP występowały także w ocenie liczby kompleksów i wielkości powierzchni wymagających specjalnego przygotowania gleby. OZLP Łódź uwzględniał w przyjętej kategoryzacji leśnictw w całościowej ocenie również problem zagrożenia pożarowego i warunki socjalne w leśnictwie, zaś OZLP Szczecin pomijał zagadnienia zagrożenia pożarowego, a sprawy socjalne w leśnictwie traktował marginalnie [10]. Większość opracowań z zakresu problematyki porównywania jednostek organizacyjnych dotyczyła kategoryzacji nadleśnictw. Do chwili zweryfikowania kategoryzacji nadleśnictw pod względem trudności gospodarowania i określenia standardów zatrudnienia przez zespół powołany do realizacji zarządzenia nr 51 Dyrektora Generalnego Lasów Państwowych z dnia 6.06.2002 r. (tzw. Zespół Majchrzaka ), w Lasach Państwowych - począwszy od 1975 r. - funkcjonowało kilka kategoryzacji nadleśnictw. Pierwsza z nich została sformułowana w Zarządzeniu nr 103 Ministra Leśnictwa i Przemysłu Drzewnego z dnia 30 września 1974 r. (Dz.Urz. MLiPD nr 8, poz. 64, 1974). Przyjęto w niej 5 wskaźników do określenia kategorii poszczególnych nadleśnictw, a mianowicie: 1) powierzchnię ogólną lasów państwowych i leśną lasów niepaństwowych - za każde 1,0 tys. ha zaliczono 1 punkt, 2) powierzchnię siedlisk gór
5 skich w Lasach Państwowych - za każde 1,0 tys. ha zaliczono 1 punkt, 3) zasięg terenowy nadleśnictwa - za każde 100 km 2 w granicach 300-1200 km 2 zaliczono 1 punkt, a za każde dalsze 100 km 2-0,5 punktu, 4) wartość sprzedaży pomniejszoną o koszty urządzania lasu - za każde 3,0 mln zł zaliczono 1 punkt, 5) fundusz płac robotników - za każde 300 tys. zł zaliczono 1 punkt). Suma punktów stanowiła podstawę do zaliczenia nadleśnictwa do jednej z trzech kategorii [13]. Nadleśniczy, jego zastępca i główny księgowy w zależności od kategorii jednostki mieli zróżnicowane płace zasadnicze i dodatki funkcyjne. Począwszy od 1985 r. kategoryzację jednostek organizacyjnych Lasów Państwowych przeprowadzano według metodyki opracowanej przez Patalasa [9], której podstawą było obliczanie tzw. wskaźnika trudności (WT). Kryteria tej kategoryzacji zawarto w Zarządzeniu nr 4 Naczelnego Dyrektora LP z dnia 11 stycznia 1985 r. [13]. W 1990 r. metodyka ta została udoskonalona, głównie przez włączenie do zestawu wskaźników cząstkowych udziału siedliskowych typów lasu. W 1991 r. WT dla nadleśnictw i OZLP określano na podstawie dziewięciu wskaźników cząstkowych [3]. Dyrektor RDLP w Szczecinie w lutym 1995 r. wydał zarządzenie w sprawie kategoryzacji nadleśnictw [14]. Kryterium podziału nadleśnictw na 5 grup trudnościowych stanowiły współczynniki trudności obliczone według metody Patalasa, ale znacznie zmodyfikowanej. Nowym rozwiązaniem w tej metodzie było wprowadzenie dodatkowej punktacji (oprócz punktacji wynikającej z 11 wskaźników podstawowych) - za działalność uzupełniającą. Przyjęto, że liczba punktów za tę działalność nie może przekroczyć 10% maksymalnej liczby punktów uzyskanych w punktacji podstawowej przez nadleśnictwo z najwyższą punktacją [14]. Punkty dodatkowe przyznawane były przez RDLP za następujące utrudnienia: 1) powierzchnię zwalczania szkodników liściożernych występujących gradacyjnie w 10 kolejnych latach, 2) ośrodki wypoczynkowe, 3) szkoły leśne, 4) zagrożenie pożarowe lasu, 5) wyłuszczarnie nasion, 6) prowadzenie plantacji nasiennych, 7) gospodarkę szkółkarską, 8) gospodarkę łowiecką w obwodach hodowlanych, 9) bliskość dużych miast (Szczecin, Gorzów), 10) sąsiedztwo parku narodowego, 11) działanie nadleśnictwa na terenie parku krajobrazowego, 12) przejścia graniczne, 13) bliskość RDLP. W IV kwartale 1996 r. i w I kwartale 1997 r. siedmioosobowy zespół powołany przez Dyrektora RDLP w Katowicach, opracował metodę określania stopnia trudności nadleśnictw w celu wykorzystania go, jako narzędzia pomocniczego, do ustalenia limitów zatrudnienia w poszczególnych nadleśnictwach tego RDLP. W metodzie RDLP Katowice, odmiennie niż w
6 dwu wcześniej opisanych metodach, znacznie zmniejszył się wpływ rozmiaru zadań gospodarczych na wielkość syntetycznego wskaźnika trudności [15]. W 2000 r., w związku z zarządzeniem Dyrektora Generalnego Lasów Państwowych o dodatkach funkcyjnych, w wielu RDLP określono wskaźniki trudności dla podległych nadleśnictw, na podstawie doraźnie opracowanych metodyk przez pracowników tych RDLP [15]. Problemem kategoryzacji nadleśnictw i leśnictw pod względem trudności gospodarowania i określenia standardów zatrudnienia zajmował się, wymieniony wcześniej, tzw. Zespół Majchrzaka. W odniesieniu do leśnictw zespół przyjął zestaw wskaźników cząstkowych oraz ich wagi i obliczył syntetyczne stopnie trudności leśnictw, w sposób podobny jak dla nadleśnictw. Zespół opracował metodykę postępowania zmierzającego do określenia racjonalnego zatrudnienia w leśnictwach oraz liczby leśnictw w każdej regionalnej dyrekcji Lasów Państwowych. W wyniku szerokiej dyskusji członkowie zespołu jednomyślnie przyjęli za optymalny model leśnictwa terenowego - leśnictwo o zatrudnieniu dwuosobowym (leśniczy i podleśniczy). Zespół uznał, że liczba leśniczych ds. szkółkarskich i ds. łowieckich, wynosząca odpowiednio 322,5 osoby i 117,5 osoby, jest zasadniczo dostosowana do potrzeb. Należy jedynie zadbać o właściwe wykorzystanie tych pracowników w okresach martwych dla prac szkółkarskich i łowieckich. Zespół stwierdził jednak, że przedstawiona propozycja w zakresie leśnictw jest wstępna i wymaga prowadzenia dalszych prac analitycznych i symulacyjnych. W roku 2003 podjęto próbę opracowania wskaźników stopni trudności gospodarowania leśnictw Lasów Państwowych. Jej wyniki nie znalazły jednak zastosowania w praktyce Lasów Państwowych, gdyż znaczna liczba nadleśnictw dostarczyła niewiarygodne dane dotyczące charakterystyki warunków gospodarowania leśnictw [4]. 3. CEL I ZAKRES PRACY Celem podjętych badań jest opracowanie nowej metodyki określania stopnia trudności leśnictw Lasów Państwowych. Zrealizowanie tego celu umożliwi racjonalne korygowanie stopnia obciążeń wykonawczych pracowników leśnictw. Zakres pracy obejmuje: - zweryfikowanie i uzupełnienie czynników wpływających na trudności gospodarowania leśnictw określonych w ramach tematu BLP-242,
7 - opracowanie przez specjalistów programu umożliwiającego uzyskanie z SILP zweryfikowanych i uzupełnionych danych dotyczących warunków gospodarowania wszystkich leśnictw w kraju, - opracowanie i zweryfikowanie ankiety dotyczącej struktury rocznego czasu i warunków pracy leśniczych LP, - zebranie materiałów źródłowych we wszystkich nadleśnictwach w kraju, - wstępne określenie syntetycznego stopnia trudności leśnictw Lasów Państwowych, - przeprowadzenie konsultacji wśród wybranych nadleśniczych i leśniczych reprezentujących jednostki organizacyjne o zróżnicowanych warunkach gospodarowania. - opracowanie rankingu leśnictw Lasów Państwowych oraz ocena uzyskanych wyników, - próbę opracowania kryteriów określających wielkość powierzchni i zatrudnienia pracowników leśnictw Lasów Państwowych. Materiał źródłowy dotyczący warunków gospodarowania wszystkich leśnictw w kraju uzyskano z Systemu Informatycznego Lasów Państwowych lub zebrano w drodze edycji, tj. poprzez bezpośrednie zebranie danych przez pracowników nadleśnictw. Dane o strukturze rocznego czasu i warunków pracy leśniczych Lasów Państwowych zebrano w drodze ankietyzacji. Ankiety przesłano leśniczym za pośrednictwem regionalnych dyrekcji Lasów Państwowych i wszystkich nadleśnictw w kraju. 4. METODYKA BADAŃ 4.1. Założenia metodyczne dotyczące zweryfikowania i uzupełnienia czynników wpływających na trudności gospodarowania leśnictw Lasów Państwowych określonych w ramach tematu BLP-242 W roku 2003 ramach realizacji tematu BLP-242 pt. Opracowanie stopnia trudności gospodarowania leśnictw Lasów Państwowych w aspekcie racjonalizacji zatrudnienia badaniami objęto prawie wszystkie leśnictwa terenowe w kraju, tj. 5660 (według stanu na 1 października 2003 r.). Nie uzyskano materiałów źródłowych z czterech nadleśnictw (Nadl. Koło, Różańsko, Garwolin, Płońsk). Oprócz informacji o warunkach gospodarowania leśnictw terenowych, uzyskano dane dotyczące liczby leśnictw lasów nadzorowanych, leśnictw szkółkarskich i leśnictw łowieckich (434 leśnictwa).
8 Do obliczania syntetycznego stopnia trudności leśnictw zastosowano metodę sumy wartości względnych. Podstawą tej metody jest przeliczenie wartości bezwzględnych wskaźników cząstkowych na wartości względne. Wartości względne poszczególnych wskaźników cząstkowych uzyskuje się dzieląc wartości bezwzględne konkretnego wskaźnika przez maksymalną wartość w ramach tego wskaźnika dla całej zbiorowości leśnictw, które są przedmiotem obliczeń, w tym przypadku 5660 jednostek. Tak obliczone wartości względne, dla wszystkich wskaźników cząstkowych, sumuje się kolejno dla poszczególnych leśnictw. Suma wartości względnych odpowiadająca poszczególnym leśnictwom terenowym stanowi syntetyczny stopień trudności tych leśnictw [7]. Mankamentem metodyki określania syntetycznego stopnia trudności leśnictw według sumy wartości względnych było przyjęcie równych wag dla poszczególnych wskaźników cząstkowych. Wobec faktu, że konkretne wskaźniki cząstkowe wpływają silniej niż pozostałe na stopień trudności leśnictw zdecydowano się nadać wagi wytypowanym wskaźnikom cząstkowym. Następujące cztery wskaźniki cząstkowe otrzymały wagi w postaci odpowiednich mnożników, dla wzmocnienia ich wpływu na wskaźnik syntetyczny: - powierzchnia przeliczeniowa typów siedliskowych lasu [ha] - mnożnik 2,0, - powierzchnia I+II klas wieku oraz KO+KDO [ha] - mnożnik 1,1, - przeliczeniowa powierzchnia zabiegów hodowlanych [ha] - mnożnik 1,1, - przeliczeniowa wielkość pozyskania drewna [m3] - mnożnik 1,1. W celu obliczenia wartości względnych czterech wymienionych wskaźników, którym nadano wagi, ze względu na ich złożoność (np. kilkanaście typów siedliskowych lasu, kilka rodzajów powierzchni zabiegów hodowlanych lub kilka rodzajów rębni) powierzchnie przeliczeniowe tych trzech wskaźników i przeliczeniową wielkość pozyskania drewna obliczono według następującej metody: - powierzchnia przeliczeniowa typów siedliskowych lasu; zastosowano następujące współczynniki: Bśw, Bs - 1,0 BMśw, Bw - 1,1 Bb, BMw, LMśw - 1,2 BMb, Lśw, Ol, LMw - 1,3 LMb, Lw, Lł, OlJ, - 1,4
9 BMwyż -1,5 LMwyż - 1,6 Lwyż - 1,6 BWG, BG, BGB - 1,8 BMG - 1,9 LMG, LG, LGśw, OlG, LłG, - 2,0 Powierzchnia I klasy wieku - 1,0 Powierzchnia II klasy wieku - 1,2 Powierzchnia KO klasa odnowienia - 0,6 Powierzchnia KDO klasa do odnowienia - 0,6 - przeliczeniowa powierzchni zabiegów hodowlanych CP 1,2 TW - 1,5 TP - 1,0 - przeliczeniowa wielkość pozyskania drewna: Rębnie zupełne - 1,0 Rębnia I d - 1,1 Rębnie złożone - 1,2 Dla pozostałych wskaźników cząstkowych do obliczenia stopnia trudności leśnictw terenowych Lasów Państwowych zastosowano w roku 2003 następujące wagi: 1. Powierzchnia gatunków liściastych [ha] - 1,0 2. Powierzchnia zasięgu terytorialnego leśnictwa [ha] - nie przyjęto wagi z powodu grubych błędów w danych nadesłanych przez nadleśnictwa 3. Liczba pożarów (średnia z lat 2000-2002) - 0,1 4. Powierzchnia odnowień i zalesień (średnia z lat 2000-2002) [ha] - 1,2 4. Powierzchnia lasów nadzorowanych [ha] za 2002r. - 1,0 6. Powierzchnia lasów uszkodzonych przez przemysł strefa III [ha] - 1,8 10. Liczba obiektów rekreacyjnych (jeziora, zalew, pola namiotowe) liczba wydzieleń w ramach danego leśnictwa, dla których rodzaj powierzchni należy do kategorii użytkowania wody stojące, tereny rekreacyjno-wypoczynkowe -0,1 11. Powierzchnia wydzieleń danego leśnictwa, dla których oznaczono kategorie ochronności o kodzie PODMIEJ - 0,6 12. Powierzchnia wydzieleń danego leśnictwa, dla których oznaczono
10 minimalną wysokość n.p.m 700 m - 2,0 13. Średnia liczba wystawionych asygnat w danym leśnictwie w latach 2000-2002 - 1,5 15. Liczba przypadków kradzieży (średnia z lat 2000-2002) - 0,6 16. Leśnictwo na terenie działania jednostek wojskowych (poligony) - 1,0 W roku 2004 struktura plików z danymi pobranymi z baz SILP nadleśnictw oraz w drodze edycji w porównaniu ze strukturą danych z roku 2003 nie uwzględniała: 1. Rębni I d, 2. Średniej liczby wystawionych asygnat w danym leśnictwie. Zrezygnowanie z wielkości pozyskania drewna rębnią Id zostało spowodowanie jej zlikwidowaniem w obowiązującej od 2003 r. nowej Instrukcji Urządzania Lasu. Natomiast nie uwzględnienie parametru Średnia liczba wystawionych asygnat w danym leśnictwie jest podyktowane tym, że w wielu nadleśnictwach leśniczowie nie prowadzą sprzedaży drewna (nawet drewna opałowego), a odbywa się ona wyłącznie w biurze nadleśnictwa. W roku 2004 po konsultacjach przeprowadzonych w gronie wybranych nadleśniczych i leśniczych wprowadzono następujące nowe dane charakteryzujące warunki gospodarowania leśnictw: 1. Powierzchnia lasów na gruntach porolnych, 2. Powierzchnia odnowień II piętra, 3. Powierzchnia wydzieleń danego leśnictwa, dla których oznaczono nachylenie jako: stok spadzisty, stok stromy, stok bardzo stromy i stok urwisty, 4. Liczba stref ochronnych wokół gniazd ptaków chronionych, 5. Liczba ścieżek edukacyjnych. 4.2. Metodyka opracowania i zweryfikowania ankiety dotyczącej struktury rocznego czasu i warunków pracy leśniczych Lasów Państwowych W pracy przyjęto założenie metodyczne, że podstawą waloryzacji punktowej parametrów cząstkowych wskaźnika określającego stopień trudności gospodarowania leśnictw Lasów Państwowych powinny być dane dotyczące struktury rocznego czasu pracy leśniczych. W tym celu został opracowany arkusz analityczny pt. Ankieta dotycząca struktury rocznego czasu pracy leśniczych Lasów Państwowych. Arkusz został poddany weryfikacji w nadleśnictwach i
11 leśnictwach charakteryzujących się zróżnicowanymi warunkami przyrodniczo-leśnymi. Były to leśnictwa następujących nadleśnictw: Rudka (RDLP Białystok), Dąbrowa Tarnowska, Gorlice, Gromnik, Krościenko, Krzeszowice, Miechów, Nawojowa, Niepołomice, Nowy Targ, Piwniczna (RDLP Kraków), Rymanów (RDLP Krosno), Jarocin (RDLP Poznań), Chojna, Karwin, Skwierzyna (RDLP Szczecin), Jabłonna, Ostrów Maz., Siedlce (RDLP Warszawa). W wyniku przeprowadzonej weryfikacji została opracowana ostateczna wersja arkusza analitycznego, która za pośrednictwem regionalnych dyrekcji Lasów Państwowych i nadleśnictw została dostarczona wszystkim leśniczym Lasów Państwowych. Arkusz analityczny objął następujące informacje dotyczące leśniczych i warunków gospodarowania leśnictw: 1. Informacje ogólne o leśniczych (wiek i wykształcenie leśniczych); 2. Dane dotyczące leśnictwa (m.in.: rodzaj leśnictwa, obsada leśnictwa, odległość siedziby leśnictwa od siedziby nadleśnictwa, liczba usługowych firm leśnych współpracujących z leśnictwem, liczba gmin na terenie działania leśnictwa, inne uwarunkowania, jak np. szkoła leśna, ośrodek wypoczynkowy). Główna część arkusza dotyczyła struktury rocznego czasu pracy pracowników leśnictwa. Roczny czas pracy pracownicy zatrudnieni w leśnictwie (leśniczy, podleśniczy) mieli rozdzielić na realizację zadań w przeciętnym roku gospodarczym. W tym celu należało 100 punktów z dokładnością do 1 punktu rozdzielić na zadania przedstawione w załączonej tabeli. Jeżeli w poniższej tabeli nie ujęto zadań istotnie obciążających pracowników konkretnego leśnictwa, należało je wpisać z podaniem liczby punktów. W załączonej tabeli wyszczególniono następujące rodzaje działalności: 1. Wykonywanie obchodów, zbieranie materiałów do opracowania wniosków gospodarczych, obserwacja stanu lasu, 2. Odnowienia i zalesienia, poprawki i uzupełnienia, 3. Wykonywanie zadań w I i II kl. wieku oraz KO i KDO (CW, CP, TW), 4. Ochrona lasu przed owadami, grzybami i zwierzyną, 5. Ochrona lasu przed pożarami, 6. Ochrona przed szkodnictwem leśnym (kradzieże drewna, ochrona granic, itp.), 7. Pozyskanie drewna (szacunki brakarskie, wyznaczanie powierzchni trzebieżowych i zrębowych, manipulacja, klasyfikacja i odbiór pozyskanego i zerwanego drewna, wydawanie drewna i nadzór nad stanem drewna ściętego, wyrobionego i odebranego, itp.), 8. Sprzedaż drewna, 9. Zagospodarowanie turystyczne, gospodarka łąkowo-rolna i łowiecka,
12 10. Utrzymanie i remonty dróg oraz budynków, 11. Nadzór nad lasami niepaństwowymi, 12. Przejazdy i dojścia, 13. Prace kameralne (sporządzanie protokołów odbioru robót, sprawozdań, opracowywanie wniosków gospodarczych, odnotowywanie prac w operatach urządzeniowych itp.), 14. Współpraca z samorządami i organizacjami społecznymi, 15. Edukacja ekologiczna społeczeństwa (ścieżki dydaktyczne, izby przyrodniczoleśne, prelekcje w szkołach itp.), 16. Podnoszenie kwalifikacji (dokształcanie, szkolenia, czytanie literatury fachowej), 17. Inne. W arkuszu analitycznym poproszono również pracowników leśnictw o uwagi dotyczące warunków pracy oraz organizacji i funkcjonowania leśnictw. 4.3. Metodyka obliczania wskaźnika stopnia trudności gospodarowania leśnictw Lasów Państwowych W roku 2004 przyjęto wstępnie następujący zestaw wskaźników cząstkowych: A. Parametry charakteryzujące powierzchnię i utrudnienia terenowe leśnictwa: 1. Zasięg terytorialny leśnictwa, 2. Powierzchnia wydzieleń danego leśnictwa, dla których oznaczono minimalną wysokość n.p.m. 700 m, 3. Powierzchnia wydzieleń danego leśnictwa, dla których oznaczono nachylenie jako: stok spadzisty, stok stromy, stok bardzo stromy i stok urwisty. B. Parametry charakteryzujące wielkość i strukturę zasobów leśnych leśnictwa: 1. Powierzchnia przeliczeniowa według udziału siedliskowych typów lasu (ha). 2. Powierzchnia przeliczeniowa I i II klas wieku oraz KO i KDO (tys. ha). 3. Powierzchnia gatunków liściastych (tys. ha). C. Parametry charakteryzujące wielkość zadań gospodarczych leśnictwa: 1. Przeliczeniowa wielkość pozyskania drewna (m 3 ), 2. Przeliczeniowa wielkość zabiegów hodowlanych (ha), 3. Powierzchnia odnowień i zalesień (1/10 etatu) (ha),
13 4. Powierzchnia drzewostanów do przebudowy na powierzchni otwartej i pod okapem drzewostanu (1/10 etatu) (ha), 5. Powierzchnia lasów na gruntach porolnych, 6. Powierzchnia odnowień II piętra. D. Parametry charakteryzujące stopień zagrożenia zasobów leśnych leśnictwa: 1. Powierzchnia lasów uszkodzonych przez przemysł strefa III (ha), 2. Powierzchnia wydzieleń danego leśnictwa, dla których oznaczono kategorie ochronności o kodzie PODMIEJ (ha), 3. Liczba pożarów (średnia z lat 2001-2003) (szt.), 4. I kategoria zagrożenia pożarowego. 5. Liczba przypadków kradzieży (średnia z lat 2001-2003) (szt.). E. Inne parametry charakteryzujące leśnictwo: 1. Powierzchnia lasów nadzorowanych (ha), 2. Leśnictwo na terenie działania jednostek wojskowych (poligony), 3. Liczba stref ochronnych wokół gniazd ptaków chronionych, 4. Liczba ścieżek edukacyjnych. Przedstawione wyżej wskaźniki cząstkowe poddano konsultacji w gronie nadleśniczych i leśniczych reprezentujących jednostki organizacyjne o zróżnicowanych warunkach gospodarowania oraz przeprowadzono analizy statystyczne, których celem było wyeliminowanie wskaźników dublujących informacje o warunkach gospodarowania leśnictw Lasów Państwowych. 5. PRZEBIEG I WYNIKI BADAŃ 5.1. Ogólna charakterystyka leśniczych Zgodnie z przyjętą metodyką pracy scharakteryzowano leśniczych Lasów Państwowych pod względem ich wieku i wykształcenia. W tabeli 1 przedstawiono strukturę wieku leśniczych Lasów Państwowych w poszczególnych regionalnych dyrekcjach Lasów Państwowych. Struktura wieku leśniczych w Lasach Państwowych jest zbliżona do rozkładu normalnego. Z punktu widzenia organizacji gospodarczej prowadzącej politykę zarządzania kadrami można ją uznać za prawidłową. W roku 2004 średni ważony wiek leśniczych (wagą była liczba
14 leśniczych) wyniósł w Lasach Państwowych 43,6 lat. Najniższy średni ważony wiek leśniczych odnotowano w RDLP w Zielonej Górze (41,7 lat). Na drugim miejscu znaleźli się leśniczowie z RDLP w Gdańsku (41,8 lat), a na trzecim leśniczowie z RDLP w Szczecinie (42,1 lat). Najstarszymi leśniczymi w Lasach Państwowych są leśniczowie pracujący w leśnictwach z terenu RDLP w Krakowie i Poznaniu. Średni ważony wiek wyniósł odpowiednio 45,9 i 45,5 lat. Prawdopodobnie, przyczyn tego zjawiska należy upatrywać między innymi w uwarunkowaniach socjologicznych. Wymaga to jednak odrębnych badań z tego zakresu. Zastanawiające jest jednak to, że na terenie wymienionych regionalnych dyrekcji LP znajdują się wyższe szkoły leśne (Wydział Leśny Akademii Rolniczej w Krakowie i Poznaniu). Można by sądzić, że zwiększona konkurencja wśród kandydatów na stanowiska leśniczych będzie przyczyną częstych zmian kadrowych nie znajduje to jednak potwierdzenia w praktyce. W tabeli 2 przedstawiono strukturę wykształcenia leśniczych Lasów Państwowych. Liczba leśniczych scharakteryzowanych pod względem wykształcenia nie jest zgodna z liczbą leśnictw, gdyż wielu leśniczych posiada kilka rodzajów wykształcenia, np. wykształcenie średnie leśne oraz średnie pozaleśne. Na podstawie przeprowadzonej w 2004 r. ankietyzacji wśród leśniczych można stwierdzić, że najwięcej z nich miało w analizowanym okresie wykształcenie średnie leśne. W Lasach Państwowych odnotowano z wykształceniem średnim leśnym 4351 osób, co stanowi 67,16% ogólnej liczby ankietowanych. Z kolei wykształceniem wyższym leśnym legitymowało się 1207 osób (18,63% odnotowanych przypadków). Najlepiej wykształconymi leśniczymi byli pracownicy RDLP w Krakowie. Na ogólną liczbę 197 odnotowanych przypadków w tej Regionalnej Dyrekcji LP z wykształceniem wyższym leśnym było 68 leśniczych, co stanowiło 28,94%. W konfrontacji z informacjami zawartymi w tabeli 1 można zauważyć, że leśniczowie z terenu RDLP w Krakowie są pracownikami najstarszymi oraz legitymującymi się najwyższym wykształceniem (wyższym leśnym). Na drugim miejscu pod względem wykształcenia wyższego leśnego znaleźli się leśniczowie z terenu RDLP w Olsztynie. Spośród leśniczych zatrudnionych w leśnictwach RDLP w Olsztynie 24,39% z nich legitymuje się takim wykształceniem. Znamienne jest, że w analizowanym okresie najmniej osób z wykształceniem wyższym leśnym było zatrudnionych na stanowisku leśniczego w RDLP w Krośnie (tab. 2). Można przypuszczać, że zasadniczy wpływ na to wywarły trudne warunki charakteryzujące leśnictwa bieszczadzkie, zarówno terenowe, jak i związane z egzystencją rodzin leśniczych (trudności z dojazdami do szkoły, uzyskaniem zatrudnienia dla współmałżonków leśniczych itp.).
15 Za pozytywne zjawisko należy uznać chęć podwyższania przez leśniczych posiadanego wykształcenia. W Lasach Państwowych odnotowano 235 leśniczych uzupełniających wyższe wykształcenie. Spośród tej grupy najwięcej leśniczych z wykształceniem wyższym w trakcie uzupełnienia odnotowano w RDLP w Białymstoku (16,6%) oraz w Olsztynie i Szczecinku (po 11,06%). Konfrontując wykształcenie i wiek leśniczych (tab. 3) należy stwierdzić, że w analizowanym okresie dominowały w Lasach Państwowych osoby w wieku 41-45 lat legitymujące się wykształceniem średnim leśnym (992 osób). Na drugim miejscu znalazły się osoby również o wykształceniu średnim, lecz znajdujące się w starszej grupie wiekowej (46-50 lat). Na trzecim miejscu były osoby legitymujące się wykształceniem średnim, lecz z młodszej grupy wiekowej (36-40 lat). Można również zauważyć, że wśród leśniczych legitymujących się wyższym wykształceniem przeważały osoby młode (31-35 lat). W analizowanym okresie ich liczba była zbliżona do liczby leśniczych legitymujących się wykształceniem średnim leśnym w wieku 56-60 lat. Natomiast leśniczowie uzupełniający wyższe wykształcenie, to przeważnie osoby między 31 a 40 rokiem życia (tab. 3). 5.2. Ogólna charakterystyka warunków działalności leśnictw Lasów Państwowych W tabeli 4 przedstawiono obsadę leśnictw, tj. liczbę pracowników służby leśnej zatrudnionych w leśnictwie. Na ogólną liczbę 6030 leśnictw Lasów Państwowych objętych ankietyzacją w 2004 r. większość, bo 68,42% leśnictw miała obsadę dwuosobową (obsadę 1+1). Obsada taka jest podyktowana koniecznością zapewnienia zastępstwa w leśnictwie podczas nieobecności leśniczego. Za taką obsadą leśnictw terenowych opowiedzieli się zgodnie wszyscy członkowie Zespołu Majchrzaka, uznając ją za racjonalną w Lasach Państwowych [11]. Wiele nadleśnictw po upowszechnieniu wyników pracy tego zespołu zweryfikowało obsady leśnictw do obsady zalecanej przez zespół. Obsadę jednoosobową odnotowano w 27,45% leśnictw. Obsada jednoosobowa jest wynikiem lansowania koncepcji struktury organizacyjnej nadleśnictwa, w której funkcjonują jednoosobowe leśnictwa. Przykładem mogą być leśnictwa z RDLP w Szczecinku (54,47% ogólnej liczby leśnictw), Toruniu (50,14%) i Poznaniu (48,84%). Na podstawie informacji udzielonych przez ankietowanych leśniczych obsady trzyosobowe leśnictw (1+2) odnotowano w 188 leśnictwach, co stanowi 3,12% ogólnej liczby ankietowanych leśnictw. Najwięcej leśnictw o obsadzie 1+2 było w RDLP w Warszawie (9,6%),
16 Katowicach (7,7%) i Radomiu (7,1%). Trudno przesądzać o nieracjonalności zatrudnienia w leśnictwach tych RDLP, gdyż wymaga to indywidualnej analizy poszczególnych przypadków. Charakterystykę leśnictw Lasów Państwowych po względem odległości siedziby leśnictwa od siedziby nadleśnictwa przedstawiono w tabeli 5. Na odległość siedziby leśnictwa od siedziby nadleśnictwa ma wpływ wiele czynników. Do nich można zaliczyć, m.in.: podział organizacyjny nadleśnictwa (liczba leśnictw w nadleśnictwie), wielkość powierzchni nadleśnictwa, zasięg terytorialny nadleśnictwa i leśnictw, położenie siedziby nadleśnictwa względem głównych kompleksów leśnych nadleśnictwa. W analizowanym okresie średnia ważona odległość siedziby leśnictwa od siedziby nadleśnictwa wyniosła w Lasach Państwowych 15,7 km, z czego ponad 70% ankietowanych leśnictw miała do siedziby nadleśnictw do 20 kilometrów. Największe średnie ważone odległości siedziby leśnictwa od siedziby nadleśnictwa odnotowano w RDLP w Warszawie (18,6 km) i Poznaniu (18,6 km), a także w RDLP w Krakowie (18,4 km). Są to regionalne dyrekcje LP o skrajnych warunkach terenowych. I tak, RDLP w Warszawie jest dyrekcją, której nadleśnictwa mają najwyższą średnią powierzchnię zasięgu terytorialnego w kraju (122,35 km 2 ). Podobnymi warunkami terenowymi wpływającymi na dużą średnią odległość siedziby leśnictwa od siedziby nadleśnictwa charakteryzuje się RDLP w Poznaniu. Średnia powierzchnia zasięgu terytorialnego nadleśnictwa wynosiła w analizowanym okresie (95,56 km 2 ). Z kolei, RDLP w Krakowie jest dyrekcją typowo górską, gdzie odległości są determinowane gęstością i jakością dróg. Najniższą średnią ważoną odległość siedziby leśnictwa od siedziby nadleśnictwa odnotowano dla leśnictw RDLP w Pile (13,1 km) i Szczecinie (13,1 km). Była ona niższa o 29,57% w stosunku do najwyższej średniej ważonej odległości w kraju oraz niższa o 16,56% w stosunku do średniej ważonej odległości siedziby leśnictwa od siedziby nadleśnictwa obliczonej dla Lasów Państwowych. Jedną z przyczyn najniższej odległości siedziby leśnictw z terenu RDLP w Pile od siedzib ich nadleśnictw jest najniższa w kraju średnia powierzchnia zasięgu terytorialnego nadleśnictw tej dyrekcji (41,3 km 2 ). Podobną uwagę można odnieść do leśnictw z terenu RDLP w Szczecinie, gdyż tu średnia powierzchnia zasięgu terytorialnego nadleśnictw należy również do najniższych w kraju dla dyrekcji regionalnych i wynosi 52,46 km 2. Liczba usługowych firm leśnych współpracujących z leśnictwem wiąże się z problemem nadzorowania umów zawartych przez nadleśnictwa z obcymi wykonawcami. Liczba i rodzaj wykonawców obcych wpływa na obciążenie pracą pracowników leśnictwa, gdyż spośród pracowników służby leśnej leśniczowie i podleśniczowie są tymi osobami, które mają codzienny kontakt z firmami świadczącymi usługi na rzecz kierowanych przez nich leśnictw. W anali
17 zowanym okresie na 1 leśnictwo przypadało w Lasach Państwowych średnio 2,01 usługowej firmy leśnej (tab. 6). Najwięcej firm leśnych przypadało na 1 leśnictwo w RDLP w Krakowie, gdzie warunki górskie i niedostępność terenów leśnych wpływają niekorzystnie na efektywność wieloosobowych firm leśnych. Ograniczają one firmie wieloosobowej możliwość zapewnienia frontu prac, podwyższają koszty dowozu robotników i pracy sprzętu. Z kolei, najmniej firm leśnych przypadało na 1 leśnictwo Lasów Państwowych w RDLP w Poznaniu. Jest to regionalna dyrekcja LP, w której od początku procesów prywatyzacji wykonawstwa zadań powstawały duże firmy wieloosobowe. Od początku lat dziewięćdziesiątych działa tam również silna organizacja zrzeszająca prywatnych przedsiębiorców leśnych preferująca funkcjonowanie na leśnym rynku usług firm dużych o dużej sile przetargowej. W tabeli 7 przedstawiono dane dotyczące liczby gmin na terenie leśnictw Lasów Państwowych. Liczba gmin w dużym stopniu wiąże się z gęstością zaludnienia. Przy wysokiej gęstości zaludnienia nasilają się przypadki kradzieży i szkodnictwa leśnego oraz wzrasta zagrożenie pożarowe. Ponadto, pracownicy leśnictw utrzymują stały kontakt z mieszkańcami, samorządami i organizacjami społecznymi. Najczęściej praca w leśnictwach o dużej liczbie gmin, oprócz prowadzenia podstawowych prac gospodarczych, wymusza na pracownikach leśnictw konieczność poszerzania wiedzy przede wszystkim z zakresu edukacji ekologicznej. W roku 2004 na jedno leśnictwo przypadało w Lasach Państwowych średnio 1,91 gminy. Na 5896 leśnictw, które udzieliło odpowiedzi, najwięcej z nich (37,36%) miało na swoim terenie 2 gminy. Największą liczbę gmin odnotowano na terenie działania leśnictw RDLP w Łodzi (2,32 gminy) i Radomiu (2,30 gminy). Z kolei, leśnictwa RDLP w Krakowie miały w analizowanym okresie najmniejszą liczbę gmin (1,32 gminy). 5.3. Analiza struktury rocznego czasu pracy pracowników leśnictw Lasów Państwowych Zgodnie z przyjętym założeniem metodycznym, struktura rocznego czasu pracy pracowników leśnictw Lasów Państwowych miała umożliwić określenie czynników wpływających na obciążenie pracą pracowników oraz być podstawowym kryterium określenia waloryzacji punktowej parametrów cząstkowych wskaźników stopnia trudności gospodarowania leśnictw Lasów Państwowych. W tabeli 8 przedstawiono strukturę średniego rocznego czasu pracy pracowników wszystkich rodzajów leśnictw według regionalnych dyrekcji Lasów Państwowych. W tabeli ujęto strukturę średniego rocznego czasu pracy pracowników leśnictw: Lasów Państwowych, leśnictw Lasów Państwowych sprawujących nadzór nad lasami
18 nie stanowiącymi własności Skarbu Państwa, leśnictw Lasów Państwowych prowadzących szkółkę leśną, leśnictw Lasów Państwowych prowadzących obwód łowiecki wyłączony z wydzierżawienia, będący pod zarządem i administracją Lasów Państwowych, oraz leśnictw Lasów Państwowych prowadzących inną działalność. Przedstawiony w tabeli roczny czas pracy pracowników leśnictw dla poszczególnych regionalnych dyrekcji LP nie sumuje się do 100%, gdyż są to wartości średnie. Na podstawie informacji zawartych w tabeli 8 można zauważyć, że pracownicy leśnictw (wszystkich rodzajów leśnictw) najwięcej czasu poświęcają na pozyskanie i sprzedaż drewna. Te dwa działy w strukturze rocznego czasu pracy stanowią średnio 36,23%. Uwzględniając również fakt, że w pracach kameralnych, które zajmują w skali rocznej 8,31% czasu pracy pracowników leśnictw, większość tego czasu poświęca się na prace związane z planowaniem, realizowaniem pozyskiwania drewna, a także jego sprzedażą i wywozem przez odbiorców można przyjąć, że czas poświęcany przez pracowników leśnictw na pozyskanie drewna stanowi ok. 40% ich rocznego czasu pracy. W Lasach Państwowych najwięcej czasu na pozyskanie i sprzedaż drewna (łącznie 40,5% czasu pracy) poświęcają pracownicy leśnictw z terenu RDLP w Szczecinie. Wiele leśnictw tej regionalnej dyrekcji LP pozyskuje rocznie w granicach 6-10 tys. m 3 drewna. Na drugim miejscu znaleźli się pracownicy lesnictw z terenu RDLP w Pile (38,93%). Z kolei, pracownicy lesnictw z terenu RDLP w Lublinie i Warszawie poświęcają najwięcej czasu - w porównaniu z innymi regionalnymi dyrekcjami LP - na sprzedaż drewna (odpowiednio 6,92 i 5,99%). Są to regionalne dyrekcje LP, w których sprzedaż drewna odbywa się przeważnie w leśnictwach. Drugim rodzajem działalności leśnictw liczącym się w strukturze rocznego czasu pracy ich pracowników jest hodowla lasu (tab. 8). W Lasach Państwowych na odnowienia i zalesienia, poprawki i uzupełnienia, a także wykonywanie zadań w I i II kl. wieku oraz KO i KDO pracownicy leśnictw poświęcają łącznie 16,47% rocznego czasu pracy. Wśród regionalnych dyrekcji LP najwięcej rocznego czasu poświęcają tej działalności pracownicy leśnictw z terenu RDLP we Wrocławiu (łącznie 18,73% czasu pracy). Jest to regionalna dyrekcja LP o znacznie zróżnicowanych warunkach przyrodniczo-leśnych (znaczny udział leśnictw wyżynnych i górskich) i utrudnieniach w pracach hodowlanych (część terenów znajdujących się w III strefie zagrożenia przemysłowego.). Należy zauważyć, że pracownicy leśnictw na zadania z zakresu pozyskania drewna i hodowli lasu, a także prace kameralne związane z tymi działami poświęcają łącznie ok. 60% rocznego czasu pracy.
19 Znaczną część w strukturze rocznego czasu pracy zajmują pracownikom leśnictw zagadnienia związane z ochroną lasu. Pod tą pozycją w ankiecie ujęto zarówno ochronę lasu przed czynnikami biotycznymi, jak również czynnikami abiotycznymi. Na ten dział składa się: ochrona lasu przed owadami, grzybami i zwierzyną, ochrona lasu przed pożarami, ochrona przed szkodnictwem leśnym. Łącznie prace poświęcone tym zagadnieniom zajmują pracownikom leśnictw 12,88% rocznego czasu pracy (tab. 8). W Lasach Państwowych najwięcej czasu na ochronę lasu przed owadami, grzybami i zwierzyną poświęcają pracownicy leśnictw z terenu RDLP w Gdańsku (7,79%), Białymstoku (7,60%) i Olsztynie (6,93%). Są to przede wszystkim regionalne dyrekcje LP o wysokich szkodach wyrządzanych w uprawach leśnych przez zwierzynę łowną. Struktura rocznego czasu pracy pracowników leśnictw szczególnie zagrożonych pożarami w układzie regionalnych dyrekcji LP potwierdza wpływ gęstości zaludnienia i rodzaju drzewostanów na stopień zagrożenia pożarowego. Na podstawie danych zawartych w tabeli 8 w kolumnie 6 można sporządzić ranking regionalnych dyrekcji LP pod względem stopnia zagrożenia pożarowego. I tak, pierwsze miejsce zajmują leśnictwa z terenów o dużej gęstości zaludnienia. Jest to RDLP w Warszawie. Drugie miejsce przypada RDLP w Toruniu, a więc dyrekcji gospodarującej w drzewostanach o wysokim stopniu palności. Kolejno trzecie i czwarte miejsce zajmują ponownie leśnictwa z regionalnej dyrekcji LP o dużej gęstości zaludnienia. Są to przede wszystkim tereny RDLP w Katowicach, a także RDLP w Radomiu. Natomiast na piątym i szóstym miejscu znalazły się leśnictwa z terenu RDLP w Pile i Zielonej Górze, tj. regionalnych dyrekcji LP o wysokim stopniu palności. W szeroko pojętej ochronie lasu znalazła się również ochrona lasu przed szkodnictwem leśnym (kradzieże drewna, ochrona granic, itp.). Największe problemy z tym związane odnotowują głównie pracownicy leśnictw z regionalnych dyrekcji LP z: RDLP w Radomiu, Lublinie i Krakowie (tab. 8). Są to tereny wyróżniające się w kraju pod względem uwarunkowań społecznych w tym zakresie. Do specyfiki pracy pracowników leśnictw należy zaliczyć czas poświęcany w roku gospodarczym na wykonywanie obchodów, obserwację stanu lasu. Wymieniona grupa czynności zajmuje pracownikom wszystkich rodzajów leśnictw 7,95% czasu pracy (tab. 8). Z czynnością tą w znacznym stopniu związany jest czas poświęcany na przejazdy i dojścia (5,56% rocznego czasu pracy). Najwięcej czasu na przejazdy i dojścia poświęcają pracownicy leśnictw górskich, tj. leśnictw z terenu RDLP w Krakowie (8,93%), Krośnie (6,11%) i we Wrocławiu (5,76%).
20 Jak zaznaczono wcześniej, w tabeli 6 ujęto wartości średnie rocznego czasu pracy wszystkich rodzajów leśnictw według regionalnych dyrekcji LP. Stąd, w kolumnie 18 tej tabeli pod pozycją inne (1) znalazły się czynności dominujące dla danego rodzaju leśnictwa. W tabeli 9 przedstawiono strukturę średniego rocznego czasu pracy pracowników leśnictw Lasów Państwowych według regionalnych dyrekcji Lasów Państwowych. W strukturze zaznacza się wyraźnie udział czynności wykonywanych przez pracowników leśnictw prowadzących wyłącznie lasy państwowe. W porównaniu z informacjami dotyczącymi struktury czasu pracy pracowników wszystkich rodzajów leśnictw (tab. 8) różnica ta uwidacznia się w zwiększonym czasie pracy poświęcanym na realizację zadań gospodarczych leśnictw w zakresie pozyskania i sprzedaży drewna, hodowli i ochrony lasu. Struktura średniego rocznego czasu pracy poświęconego na pozostałe czynności nie różni się istotnie od struktury średniego rocznego czasu pracy pracowników wszystkich rodzajów leśnictw. Informacje dotyczące struktury średniego rocznego czasu pracy pracowników leśnictw LP sprawujących nadzór nad lasami nie stanowiącymi własności Skarbu Państwa według regionalnych dyrekcji LP przedstawiono w tabeli 10. Z kolei w tej strukturze odzwierciedla się zwiększony czas pracy poświęcony na nadzór nad lasami niepaństwowymi oraz czas poświęcony na wykonywanie obchodów i obserwację stanu lasu, w porównaniu ze strukturami przedstawionymi w tabeli 8 i 9. W porównaniu ze strukturą średniego rocznego czasu pracy pracowników leśnictw Lasów Państwowych (tab. 9) zmniejszeniu uległ czas poświęcony na pozyskanie i zrywkę drewna (o 2,32%), hodowlę lasu (kol. 3 i 4 o 0,47%) oraz ochronę lasu (o 1,06%). Natomiast niewielkiemu zwiększeniu uległ czas poświęcony przez pracowników leśnictw LP sprawujących nadzór nad lasami niepaństwowymi na współpracę z samorządami i organizacjami społecznymi oraz edukację ekologiczna społeczeństwa (ścieżki dydaktyczne, izby przyrodniczo-leśne, prelekcje w szkołach itp.). Strukturę średniego rocznego czasu pracy pracowników leśnictw Lasów Państwowych prowadzących szkółkę leśną według regionalnych dyrekcji LP przedstawiono w tabeli 11. W strukturze tej zaznacza się wyraźnie czas poświęcany przez pracowników leśnictw na prowadzenie szkółki leśnej. Na strukturę czasu pracy przy tej działalności wpływ mają takie czynniki jak: powierzchnia szkółki i liczba produkowanych gatunków drzew i krzewów, lokalizacja szkółki względem siedziby leśnictwa oraz wielkość powierzchni leśnictwa LP. Największą pozycję w tej strukturze czasu pracy stanowią czynności ujęte w rubryce inne. Są to czynności wymieniane przez leśniczych tych leśnictw, jak np.: nadzór nad pracami ochronnymi i pielęgnacyjnymi, wykrywanie i zwalczanie owadów, szkodników zwierzęcych i chorób grzy
21 bowych. Znaczące dla struktury czasu pracy tych pracowników jest też wykonywanie obchodów i obserwacja lasu (tab. 11). Czynności te mają związek z prowadzeniem i nadzorem prac szkółkarskich. 5.4. Wielkość powierzchni i pozyskania drewna determinantami utrudnień gospodarowania leśnictw terenowych Lasów Państwowych Jak wynika z opinii przeprowadzonej wśród nadleśniczych i leśniczych, istotnymi parametrami decydującymi o stopniu trudności leśnictw jest ich powierzchnia i wielkość pozyskania drewna. Przyjmując ustalenie Zespołu Majchrzaka, że docelowym modelem powinien być model leśnictwa o obsadzie dwuosobowej [11] można z dużym uproszczeniem przyjąć, że podstawowym parametrem regulującym stopień obciążenia pracą pracowników leśnictw powinna być powierzchnia leśnictwa, a także wielkość pozyskania drewna. W tabelach 12 i 13 oraz na rycinie 1 przedstawiono charakterystykę 2839 leśnictw Lasów Państwowych pod względem wielkości powierzchni leśnej zalesionej dla leśnictw nizinnych, wyżynnych i górskich. Ta grupa leśnictw obejmuje wyłącznie leśnictwa Lasów Państwowych, tj. nie ma w tej grupie leśnictw prowadzących szkółkę leśną, sprawujących nadzór nad lasami nie stanowiącymi własność Skarbu Państwa itp. Kryterium kwalifikującym dane leśnictwo do jednej z trzech kategorii była struktura siedliskowych typów lasu. Przyjęcie trzech kategorii leśnictw zostało podyktowane zróżnicowanymi utrudnieniami w gospodarowaniu na tych powierzchniach. Wśród 2343 leśnictw nizinnych LP największą grupę powierzchniową stanowią leśnictwa o powierzchni leśnej zalesionej 1000-1250 ha (tab. 12). Grupa ta stanowi 31,5% ogólnej liczby leśnictw nizinnych (tab. 13, ryc. 1). Na 500 ha powierzchni leśnej zalesionej było w analizowanym okresie 29 leśnictw, co stanowi ok. 1,2% leśnictw nizinnych LP (tab. 12 i 13, ryc. 1). Jedynie 3 leśnictwa nizinne mają powierzchnię 2750-3000 ha. (tab. 12). Wśród 175 leśnictw wyżynnych LP dominującą grupę stanowią leśnictwa o powierzchni leśnej zalesionej 1000-1250 ha. Na drugim miejscu znajdują się leśnictwa o powierzchni 750-1000 ha (tab. 12). Łączny udział tych dwóch grup w strukturze powierzchniowej leśnictw wyżynnych wynosi 62,7% (tab. 13, rys. 1). Interesujące jest, że w tej kategorii leśnictw znalazły się 2 leśnictwa o powierzchni do 500 ha, zaś nie było jednostek o powierzchni leśnej zalesionej powyżej 2000 ha (tab. 12).
22 Na ogólną liczbę 321 leśnictw górskich LP najwięcej, bo 105 (32,7%) z nich miało w roku 2004 powierzchnię leśną zalesioną 750-1000 ha (tab. 12 i 13). Odnotowano 8 leśnictw górskich o powierzchni do 500 ha i 4 leśnictwa o powierzchni leśnej zalesionej 1750-2000 ha. Natomiast nie było leśnictw górskich o powierzchni leśnej zalesionej powyżej 2000 ha (tab. 12). Na podstawie tabeli 12 i 13 można zauważyć, że wśród leśnictw nadzorujących wyłącznie lasami państwowymi przeważają leśnictwa o powierzchni leśnej zalesionej od 1000 do 1250 ha. Tylko 1,3% leśnictw terenowych LP ma powierzchnię do 500 ha, zaś 0,1% powierzchnię leśną zalesioną w granicach od 2750 ha do 3000 ha (tab. 13). Z ryciny 1 wynika również, że modalne (wartości najczęstsze) dla leśnictw nizinnych i wyżynnych znajdują się w przedziale powierzchniowym między 1000 a 1250 ha, zaś modalna leśnictw górskich znajduje się w przedziale między 750 a 1000 ha. Natomiast odmiennie przedstawiają się średnie wielkości powierzchni leśnej zalesionej dla trzech omawianych kategorii leśnictw Lasów Państwowych. Analizując linię trendu można zauważyć pewną prawidłowość polegającą na tym, że najwyższą średnią osiągnęły leśnictwa nizinne 1216,41 ha a najniższą leśnictwa górskie 992,37 ha (ryc. 2). Przeciętna wielkość powierzchni leśnej zalesionej w Lasach Państwowych wynosi 1182,97 ha. Nasuwa się więc pytanie: czy w obecnych realiach ekonomiczno-organizacyjnych, informatycznych i technicznych Lasów Państwowych przeciętna powierzchnia leśnictwa powinna wzrosnąć? Jeżeli tak, to o ile powinna ona wzrosnąć? Potwierdzeniem nieracjonalności w kształtowaniu powierzchni leśnej zalesionej leśnictw nadzorujących wyłącznie lasy państwowe w poszczególnych regionalnych dyrekcjach Lasów Państwowych w okresach minionych są informacje zawarte na rycinie 3. Najwyższą przeciętną wielkość powierzchni leśnej zalesionej mają leśnictwa terenowe RDLP w Szczecinie, gdzie wynosi ona 1477,42 ha. Z kolei, najniższą przeciętną powierzchnię (1018,36 ha) osiągnęły leśnictwa RDLP w Krakowie. Różnica w przeciętnej powierzchni między wymienionymi regionalnymi dyrekcjami LP wynosi 459,46 ha, co stanowi 31,09%. Być może występujące dysproporcje powierzchniowe udałoby się wytłumaczyć zróżnicowanymi warunkami gospodarowania. Natomiast głębszych analiz wymaga wystąpienie znacznych dysproporcji w przeciętnej powierzchni leśnej zalesionej między Regionalną Dyrekcją w Poznaniu a w Szczecinie. Różnice w przeciętnej powierzchni między sąsiadującymi ze sobą RDLP wynoszą 33,48% (405,1 ha). Być może zostało to spowodowane przyjęciem w przeszłości przez RDLP w Poznaniu modelu jednoosobowego leśnictwa.
23 Na rycinie 4 przedstawiono możliwości pozyskania drewna ogółem (etat) wszystkich leśnictw terenowych Lasów Państwowych (m.in. leśnictwo Lasów Państwowych, leśnictwo Lasów Państwowych sprawujące nadzór nad lasami nie stanowiącymi własności Skarbu Państwa, leśnictwo Lasów Państwowych prowadzące szkółkę leśną). Wśród 5880 leśnictw najwięcej z nich - 762 (12,96%) ma etat pozyskania w granicach 1501-2000 m 3, przy średnim pozyskaniu drewna przypadającym w Lasach Państwowych na jedno leśnictwo terenowe wynoszącym 2574,43 m 3. Etat pozyskania do 500 m 3 drewna mają 624 leśnictwa, co stanowi 10,61%, zaś powyżej 10 000 m 3 drewna - tylko 27 leśnictwa. Można również zauważyć, że wprawdzie analizowana cecha ma rozkład normalny, lecz wyraźnie przesunięty w kierunku wartości minimalnych. Etat roczny pozyskania do 3500 m 3 drewna ma aż 4430 leśnictw, co stanowi 75,34%. W tabeli 14 i 15 oraz na rycinie 5 skonfrontowano wielkość rocznego etatu pozyskania drewna z wielkością powierzchni leśnej zalesionej leśnictw terenowych Lasów Państwowych. Najwięcej, tj. 286 leśnictw o powierzchni w granicach 1000-1250 ha pozyskuje rocznie od 1501 do 2000 m 3 drewna. Grupa ta stanowi 16,0% leśnictw w grupie powierzchniowej w granicach 1000-1250 ha (tab. 15, ryc. 5). Na drugim miejscu znajdują się leśnictwa w tej samej grupie powierzchniowej (12,8% udziału w tej grupie tab. 15, ryc. 5), lecz pozyskujące więcej, tj. w granicach 2001-2500 m 3 drewna. Z kolei, na trzecim miejscu znajdują się leśnictwa pozyskujące rocznie 1001-1500 m 3 drewna i również zaliczone do tej samej grupy powierzchniowej (12,3% udziału w grupie powierzchniowej tab. 15, ryc. 5). Interesujące jest, że na czwartym miejscu znalazła się grupa leśnictw o powierzchni w granicach 750-1000 ha, której udział w grupie powierzchniowej stanowi 17,2% (tab. 15, ryc. 5). Leśnictwa te pozyskują rocznie mniej, w granicach 1501-2000 m 3 drewna (tab. 14). Analizując leśnictwa nizinne pod względem wielkości pozyskania drewna (etatu) i wielkości powierzchni leśnej zalesionej można zauważyć, że również najwięcej leśnictw terenowych (239 leśnictw tab. 16) znalazło się w grupie powierzchniowej w granicach 1000-1250 ha (15,4% udziału w grupie powierzchniowej tab. 17, ryc. 6)) i pozyskujących rocznie w granicach 1501-2000 m 3 drewna. Natomiast, na drugim (197 leśnictw) i trzecim (193 leśnictwa) miejscu leśnictwa o tej samej powierzchni, lecz pozyskujące więcej i mniej od największej grupy leśnictw terenowych (tab. 16 i 17, ryc. 6). Można stąd wysnuć wniosek, że ustalając wielkość powierzchni leśnictw nizinnych, które są dominującymi w Lasach Państwowych, nie brano pod uwagę obciążenia pracą pracowników leśnictw, związanego z wielkością pozy