Bioetyka teologiczna cz. 1

Bioetyka teologiczna cz. 1 Bioetyka Wykład dla studentów II roku Instytutu Nauk o Rodzinie KUL Etos deontologia etyka medyczna Bioetyka refleksja nad działaniami medycznymi w zakresie ich godziwości Wskazywanie na powinność zarówno pracowników służby zdrowia jak i pacjentów Kontekst teologiczny (część teologii moralnej) każe postrzegać wszystkie opisywane procesy w kontekście integralnej wizji człowieka i świata, a więc wizji teologicznej Naturalna konsekwencją takich założeń jest rezygnacja z myślenia w kategoriach wąsko deontologicznych 1

Problem ingerencji w ludzką cielesność wyznacza kilka czynników: Każdy czyn ludzki ma wymiar moralny Szczególny związek ciała z osobą i wynikająca stąd fundamentalna godność ludzkiego ciała Prawo i obowiązek ochrony życia i zdrowia Prawo poszanowania godności osoby Nie każde działanie medyczne, możliwe z technicznego punktu widzenia, jest działaniem godziwym Nie każde działanie dopuszczone przez prawo, jest działaniem godziwym Etos - konkretna postać moralności, stanowiąca system obyczajów określonej grupy społecznej; wyraża się w pewnym stylu życia. Ten styl życia jest rezultatem z jednej strony konwencjo-nalnego układu norm moralnych, a z drugiej - przyjętej hierarchii wartości 2

Deontologia (w szerokim znaczeniu - nauka o obowiązkach) - w węższym znaczeniu: rodzaj prawa zawodowego; powinności wynikające ze statutu lub kodeksu zawodowego a także z przyjętego obyczaju. Niekiedy rodzaj prawa dyscyplinarnego. Jeśli zasady deontologiczne zostaną ustalone przez odpowiednie władze mogą stać się kodeksem danego zawodu. Istotą jego jest kazuistyczny zapis postępowania członka danej grupy zawodowej. Etyka w ujęciu klasycznym, także personalistycznym, odwołuje się nie do etosu, ale do prawdy tak, jak została ona rozpoznana. W oparciu o te dane zostają sformułowane normy ogólne i szczegółowe dotyczące ludzkiego postępowania: nakazy (obowiązki) i zakazy. Koncepcja etyki Jest to pytanie nie tylko o koncepcję etyki, czy teologii moralnej, ale także o koncepcję medycyny. Jan Paweł II (19.10.1983): "Poszukiwanie podstawy zadowalającej z etycznego punktu widzenia zależy w sposób zasadniczy od tego, jaką się przyjmuje koncepcję samej medycyny. Chodzi ostatecznie o odpowiedź na pytanie, - czy medycyna pozostaje w służbie osoby ludzkiej oraz jej godności, w tym, co jest w osobie jedyne i transcendentne, - czy też uważa się ją przede wszystkim za czynnik życia społecznego, służący interesom zdrowych, którym ma być podporządkowana troska o chorych". 3

Koncepcja medycyny Zawód medyczny (zawody medyczne!) jest "zawodem wolnym", a to oznacza, że jest to zawód mający wiele z powołania, poświęce-nia i bezinteresowności. Nie da się go ująć w katego-rie handlowe (do ut des), albowiem takie wartości jak życie i zdrowie nie są wartościami "wymiernymi". Wolny charakter tego zawodu oznacza także, że lekarz nie może być tylko najemni-kiem, wyrobnikiem, czy rzemieślnikiem, że powinien odnaleźć w sobie twórczą pos-tawę. Już Pius XII podkreślał mocno, że medycyna to nie tylko sztuka lekarska, ani też tylko nauka, ale przede wszystkim jest ona sercem i zadaniem-służbą. Lekarz ma w sobie coś z kapłana: jest przyjacie-lem i pomocą dla człowieka. Widzi nie tylko cho-robę, ale też "rany" i ból. Lekarze są powołani do tego, by leczyć ból ciała, ale nie mogą lekceważyć bólu duszy. Pius XII mówił wprost do lekarzy: "W tym leży wasze wielkie zadanie: być prawdziwymi współpracownikami Boga w ochronie i rozwoju Jego stworzenia. W tym sensie mówi Pismo św. o lekarzu 'jego stwo-rzył Pan', jako narzędzie swojego miłosierdzia, aby cierpie-nie swoich braci łagodzić, jako przewodnika i doradcę, aby im doradzać, jako zarządcę swojej nauki o człowieku i swojej niosącej pomoc dobro-ci. Lekarz jest Bożym dobrodziej-stwem, dlatego ma on prawo nie tylko do czci i uznania wśród ludzi, ale także do wdzięcz-ności i zaufania". 4

Wielka godność powołania medycznego powołania do służby najbardziej potrzebującym pomocy oznacza jednakże, że pewnych rzeczy, które wolno przedstawicielom innych zawodów, pracownikom służb medycznych czynić nie wolno. Nie może dobro nawet słuszne pracowników służby zdrowia, przeważyć nad dobrem pacjenta Nie wolno w imię ochrony jakichkolwiek wartości i dóbr pozbawić pacjenta opieki medycznej Jest oczywistym, że posłannictwo lekarza ma w sobie coś z bohaterstwa, całkowitej rezygnacji z siebie w imię miłości bliźniego. W tym miejscu posługa lekarza staje się bardzo podobna do posługi kapłana I podobnie jak w przypadku kapłańskiej posługi, wymagana jest szczególna wierność 5

Jan Paweł II: "potężne odłamy opinii publicznej skutecznie wspierane przez środki masowego przekazu starają się wpłynąć za pomocą wszelkich dostępnych metod na sumienie lekarzy, aby skłonić ich do praktyk sprzecznych nie tylko z moralnością chrześcijańską, ale po prostu z moralnością naturalną, jawnie sprzecznych z deontologią zawodową, wyrażoną w słynnej przysiędze lekarskiej pogańskich lekarzy starożytności". Przysięga Hipokratesa [ ] Sposób życia urządzać będę chorym dla ich dobra, podług sił moich i zdolności, nigdy nie zaniedbując tego. Nigdy nikomu, ani na żądanie ani na prośby niczyje nie podam lekarstwa śmiertelnego, ani też sam nie powezmę takiego zamiaru, jak również nie udzielę żadnej niewieście środka poronnego. [ ] Przyrzeczenie lekarskie (całość) Przyjmuję z szacunkiem i wdzięcznością dla moich Mistrzów nadany mi tytuł lekarza i w pełni świadomy związanych z nim obowiązków przyrzekam: Obowiązki te sumiennie wypełniać Służyć zdrowiu i życiu ludzkiemu Według najlepszej mej wiedzy przeciwdziałać cierpieniu i zapobiegać chorobom, a chorym nieść pomoc bez żadnych różnic, takich jak: rasa, religia, narodowość, poglądy polityczne, stan majątkowy i inne, mając na celu wyłącznie ich dobro i okazując należny im szacunek 6

Nie nadużywać ich zaufania i dochować tajemnicy lekarskiej nawet po śmierci chorego Strzec godności stanu lekarskiego i niczym jej nie splamić, a do kolegów lekarzy odnosić się z należną im życzliwością, nie podważając zaufania do nich, jednak postępując bezstronnie i mając na względzie dobro chorych Stale poszerzać swą wiedzę lekarską i podawać do wiadomości świata lekarskiego wszystko to, co uda mi się wynaleźć i udoskonalić Przyrzekam to uroczyście Jak widać wyrażone wprost odniesienia do aborcji i eutanazji choć powszechnie znana jest aktualność problematyki zostały z przyrzeczenia lekarskiego usunięte. A jeszcze w Deklaracji genewskiej z 1948 roku był jeszcze zapis o bezwarunkowej ochronie ludzkiego życia od chwili poczęcia 7

Społeczny wymiar bioetyki Etyka medyczna to nie tylko zagadnienie oceny zachowania danego pracownika służby zdrowia X w stosunku do danego pacjenta Y Nie wolno ograniczać bioetyki do kazuistycznego rozpatrywania poszczególnych przypadków, odosobnionych niejako od szerszego kontekstu życia społecznego, warunków, okoliczności Odniesienia środowiskowe lekarza i pacjenta Odniesienia między pacjentem i personelem medycznym System opieki zdrowotnej w całej strukturze społecznej (różne wymiary: społeczny, organizacyjny, finansowy) Odniesienia pozamedyczne w tym także rola osoby chorej w życiu Kościoła Społeczny charakter troski o życie i zdrowie w żadnym przypadku nie może jednakże oznaczać, że będzie się uwzględniać wyłącznie interes zbiorowości, a pomijać słuszny interes człowieka jako osoby. Miarą życia społecznego, jego niepodważalnym kryterium jest uznanie godności osoby, która nigdy nie może być sprowadzona do roli przedmiotu (por. KDK 25-26). Godność osobowa i wola poszczegól-nego człowieka-pacjenta ma być celem medycyny i działań lekarza, a nie względy określonych korzyści, choćby to miały być korzyści społeczno-polityczne, organizacyjne, finansowe, czy też interes nauk medycznych. 8

Problemy współczesnej medycyny Utylitaryzm i konsumpcjonizm Legalizm i pozytywizm prawny Technicyzacja medycyny Pacjent spotyka instytucję medyczną a lekarz spotyka przypadek chorobowy Statystyczna przeciętność pacjenta Nowe zagrożenia (np. HIV/AIDS) Przesadna wiara w możliwości medycyny Kościół a medycyna Wbrew opinii technokratów Kościół ma coś do powiedzenia w kwestii zadań i obowiązków współczesnej medycyny, gdyż nie da się inaczej uszanować człowieka, jak uznając jego wymiar zarówno fizyczny jak i duchowy Jan Paweł II (3.10.1982): "Kościół od zarania widział w medycynie istotną pomoc dla swej zbawczej misji wobec człowieka. Począwszy od najdawniejszego xenodochium do pierwszych zespołów szpitalnych, aż po dzień dzisiejszy funkcja chrześcijańskiego świadectwa szła krok w krok z troską o chorych. Jakże nie podkreślić faktu, że sama obecność Kościoła na terenach misyjnych cechuje pieczołowita uwaga wobec problemów zdrowia. Dzieje się tak nie z powodu zastępczych funkcji, uzupełniających braki instytucji publicznych, ale dlatego, że służba duchowi może się w pełni urzeczywistnić tylko jako służba jego psychofizycznej jedności. Kościół dobrze wie, że choroba fizyczna zniewala ducha, podobnie jak choroba ducha ujarzmia ciało". 9