Janukowycz traci atuty Cornelius Ochmann Ukraina to skomplikowane puzzle polityczne, których elity Unii Europejskiej już nie mają ochoty po raz kolejny układać. Także interesy gospodarcze poszczególnych państw Unii nie uwzględniają Ukrainy jako ważnego, niezależnego podmiotu gospodarczego. Wybory parlamentarne na Ukrainie nie miały dużego wpływu na politykę Unii Europejskiej wobec Kijowa. Wszystko, co istotne, dokonało się bowiem już kilka miesięcy wcześniej. Symbol pomarańczowej rewolucji była premier Julia Tymoszenko przebywała i nadal przebywa w więzieniu, a jej sytuacja wygląda coraz gorzej, bo przeciwko niej uruchomiono kolejny proces. Umowa stowarzyszeniowa, która została parafowana na początku roku 2012, jak czekała, tak czeka na ratyfikację. Pomimo wywiązania się z obowiązku organizacji Euro 2012, mistrzostwa te nie przyniosły Kijowowi wymiernych korzyści. Były niepowodzeniem wizerunkowym: nie doszło podczas nich do tak oczekiwanych, ważnych i symbolicznych spotkań polityków europejskich z politykami ukraińskimi, bo najważniejsi przedstawiciele Unii nie pofatygowali się na finał do Kijowa. Dialog zachodnich polityków z prezydentem Wiktorem Janukowyczem i jego ekipą został praktycznie zawieszony po bojkocie zainicjowanym przez prezydenta Niemiec Joachima Gaucka letniego spotkania prezydentów w Jałcie. Negatywne reakcje politycznych elit Europy wywołuje sytuacja wewnętrzna Ukrainy, a szczególnie instrumentalizowanie sądownictwa do osiągania korzyści finansowych rządzącej ekipy. Tymczasem elity polityczne Europy znajdują się pod presją kryzysu strefy euro i całą uwagę skupiają na ratowaniu wspólnej waluty oraz na koniecznych reformach samej Unii Europejskiej. Zainteresowanie polityką zagraniczną, a szczególnie procesem rozszerzania Unii, zmalało prawie do zera. Większość unijnych polityków, szczególnie w Niemczech, zadaje sobie pytanie: po co w tak skomplikowanej sytuacji wewnętrznej angażować się w równie bądź bardziej jeszcze skomplikowaną integrację Ukrainy ze strukturami europejskimi? Deficyt demokracji, deficyt w kasie Parafowanie umowy stowarzyszeniowej jest niewystarczające, by nadać procesowi zbliżenia Ukrainy do Unii nowy impuls. Bruksela zdecydowała się na rozmowy
70 Cornelius Ochmann, Janukowycz traci atuty z Kijowem o stowarzyszeniu pod wrażeniem widocznego procesu demokratyzacji, czego dowodziły wybory parlamentarne w latach 2006 i 2007 oraz wybory prezydenckie w 2010 roku. Wolność, jaką wówczas cieszyły się ukraińskie media, też miała wpływ na politykę Unii. Jednak po objęciu władzy przez ekipę Janukowycza doszło do widocznego zahamowania demokratyzacji. Sprawa Julii Tymoszenko, zwłaszcza jej aresztowanie pod zarzutem zawarcia niekorzystnej umowy gazowej z Rosją, od samego początku, czyli od sierpnia 2011 roku wywoływała negatywne reakcje w mediach europejskich. Podważano przede wszystkim zasadność zarzutów oraz stosowanie radzieckiego prawa w ocenie decyzji politycznych. Skazanie byłej premier na podstawie przestarzałego i nieadekwatnego paragrafu postawiło pod wielkim znakiem zapytania europejskie aspiracje Ukrainy. Złe traktowanie chorej polityk, cierpiącej z powodu słabej opieki medycznej, negatywnie wpłynęło na wizerunek kraju pod rządami prezydenta Janukowycza, a nieporozumienie lub celowe przekłamanie obietnic składanych przez przedstawicieli jego administracji niemieckim dyplomatom doprowadziło tuż przed otwarciem Euro 2012 do wyjątkowego zaostrzenia sytuacji. W Bundestagu przeważa opinia, że podpisanie umowy stowarzyszeniowej z Ukrainą byłoby politycznym prezentem dla Wiktora Janukowycza. Eksperci i dziennikarze zwracali uwagę, że aż w kilkuset znanych przypadkach ekipa rządząca Ukrainą w celu wyeliminowania przeciwników politycznych posłużyła się instrumentalizacją aparatu sądowniczego. Najbardziej głośne, oprócz sprawy Tymoszenko, było uwięzienie byłego ministra spraw wewnętrznych, Jurija Łucenki, pod bzdurnym zarzutem przydziału mieszkania swojemu kierowcy. Znawcy problematyki wschodnioeuropejskiej wiedzą, że jest to niepoważny zarzut, świadczący tylko o tym, że Łucenko w czasie swojej kadencji ministerialnej nie dopuścił się żadnych przestępczych czynów, za które można go było postawić przed sądem. Jest jednym z niewielu, któremu nie da się przedstawić zarzutów o korupcję, chociaż wielu ważnych polityków z byłego pomarańczowego obozu prezydenta Wiktora Juszczenki o grzech ten można posądzić. Oprócz ministra spraw wewnętrznych oskarżeni są byli ministrowie obrony, Walerij Iwaszczenko, i ochrony środowiska, Heorhij Filipczuk. Wszystko razem i każdy przypadek z osobna tworzy z Ukrainy skomplikowane polityczne puzzle, których elity Unii Europejskiej już nie mają ochoty po raz kolejny układać. Decyzja prezydenta Niemiec Joachima Gaucka dotycząca bojkotu spotkania prezydentów Inicjatywy Środkowoeuropejskiej w Jałcie była już tylko symbolicznym aktem niemieckich elit politycznych. Problemy z demokracją pokazały też ostatnie wybory. Prawo wyborcze przyjęte przez Radę Najwyższą w listopadzie 2011 roku pozostawiło możliwości wpływania
Cornelius Ochmann, Janukowycz traci atuty 71 przez władzę na wynik wyborów. Większość mediów znalazła się pod kontrolą rządzącej ekipy. Dlatego niezależnie od ocen obserwatorów OBWE międzynarodowi obserwatorzy długoterminowi zwracają uwagę na zróżnicowany dostęp do mediów i wpływy administracji na lokalne komisje wyborcze. Najważniejszym problemem dla obywateli jest jednak obecnie stan gospodarki. Według szacunków niemieckiej grupy ekonomistów, doradzającej rządowi ukraińskiemu, wzrost gospodarczy Ukrainy w pierwszym kwartale wyniósł tylko 2 procent PKB, a wyraźny kryzys może nastąpić późną jesienią, jeżeli rząd nie podejmie odpowiednich kroków. Głównym problemem ukraińskiej gospodarki jest brak inwestycji prywatnych, będący wynikiem błędnej polityki finansowej państwa odstraszającej przedsiębiorców. Ponadto sektor bankowy, nadwyrężony kryzysem, nie jest w stanie kredytować rozwoju gospodarczego. Do braku wizerunkowego sukcesu dodać należy też koszty imprezy, jaką było Euro 2012: Ukrainie, owszem, udało się wybudować wszystkie zaplanowane obiekty sportowe oraz zrealizować główne inwestycje infrastrukturalne, jednak blisko 80 procent tych projektów zostało sfinansowanych z państwowej kasy. Skutki tych wydatków dla budżetu państwa, sięgających, wedle szacunków analityków z Raiffeisenbank, 10 miliardów euro, uwidocznią się właśnie dopiero teraz po wyborach parlamentarnych. Rosja jest ważniejsza Drzwi do Unii Europejskiej jeszcze się przed Ukrainą nie zatrzasnęły, ale pozostają coraz mniej uchylone. Interesy gospodarcze, a więc i polityczne, Unii Europejskiej w Europie Wschodniej ukierunkowane są zdecydowanie na Rosję, a znaczenie Ukrainy w oczach Europy maleje. Poszczególne państwa członkowskie Unii Europejskiej nie uwzględniają Ukrainy jako ważnego, niezależnego podmiotu gospodarczego. W przypadku Niemiec handel z Rosją jest dziesięciokrotnie większy niż handel z Ukrainą. W 2011 roku rosyjsko-niemiecka wymiana handlowa wyniosła 75 miliardów euro, podczas gdy handel Niemców z Ukrainą tylko 7,2 miliarda euro. Niemieccy eksporterzy zainteresowani są przede wszystkim dużymi rynkami zbytu. Import gazu z Rosji związany jest wprawdzie z ukraińskim tranzytem, ale od kilku lat następuje w tej kwestii dywersyfikacja dróg transportu. Otwarcie w listopadzie 2011 roku Gazociągu Północnego i niedawne uruchomienie drugiej nitki tego rurociągu do pewnego stopnia uniezależniło już zaopatrzenie niemieckiego rynku gazowego od sytuacji nad Dnieprem. Do dalszego spadku znaczenia Ukrainy na europejskiej arenie przyczyni się decyzja w sprawie rurociągu południowego (South Stream) oraz kwestie finansowe: Ukraina nie jest w stanie opłacić remontu mających już ponad
72 Cornelius Ochmann, Janukowycz traci atuty czterdzieści lat systemów gazociągowych. Wymagają one modernizacji, której koszt, według ekspertów, wyniesie minimum 10 miliardów euro. Ukraina nie jest w stanie sfinansować samodzielnie takiej inwestycji. Potrzebne są gwarancje finansowe Moskwy i Brukseli. Przedstawiciele niemieckich kręgów biznesu, zainteresowani modernizacją całej sieci przesyłowej, zdecydowanie opowiadają się za kompromisowym rozwiązaniem rosyjsko-ukraińskiego konfliktu gazowego i stworzeniem europejsko-ukraińsko-rosyjskiej spółki, która będzie odpowiedzialna za tranzyt gazu do Unii Europejskiej. Żadnych prezentów dla Janukowycza Umowa stowarzyszeniowa, negocjowana razem z umową o pogłębionej strefie wolnego handlu, jest kluczowym dokumentem dla polityki Unii wobec Ukrainy. Najważniejsza jest oczywiście umowa dotycząca handlu i obejmująca zasady ważnego dla potencjalnych inwestorów obustronnego, stopniowego otwarcia rynków. Zgodnie z wytycznymi, Ukraina zobowiązuje się przejąć standardy unijne, co powinno ułatwić firmom europejskim działalność na jej terytorium i być udogodnieniem dla eksportujących do Unii firm ukraińskich. Preambuła umowy, nie wykluczając opcji o możliwym członkostwie, nie zawiera jednak żadnych dotyczących tematu wskazówek. Oficjalnie negocjacje umowy zakończyły się w grudniu 2011 roku, ale atmosfera polityczna w Kijowie nie sprzyjała wielkim uroczystościom i świętowaniu z tego powodu. System gazociągów i magazynów jest ostatnim atutem w grze geopolitycznej między Rosją a Ukrainą. Obecna skomplikowana sytuacja wewnętrzna Ukrainy stawia Unię przed politycznym dylematem. Państwa członkowskie podzieliły się na dwie grupy: pierwsza pod przewodnictwem Polski popiera strategię podpisania umowy asocjacyjnej, niezależnie od sytuacji wewnętrznej w Kijowie, druga zaś na czele z Wielką Brytanią, Francją i Holandią oczekuje zmian wewnętrznych przed podpisaniem układu. Niemcy można w obecnej sytuacji zaliczyć do pierwszej grupy, chociaż niejasna pozostaje pozycja kanclerz Angeli Merkel, która ostro występowała za rozwiązaniem sprawy Julii Tymoszenko. W Bundestagu natomiast, niezależnie od przynależności partyjnej, przeważa krytyczne podejście oraz opinia, że podpisanie umowy stowarzyszeniowej z Ukrainą pod rządami ekipy Janukowycza byłoby politycznym prezentem właśnie dla niego, a po podpisaniu umowy nie będzie żadnej możliwości wpływania na politykę władz w Kijowie. Odpowiedzialna za umowę Komisja Europejska przejęła tę krytyczną pozycję i negocjuje z Ukrainą ostateczne warunki podpisania umowy. Podział widoczny jest nie tylko wśród parlamentarzystów. Również
Cornelius Ochmann, Janukowycz traci atuty 73 wśród niemieckich ekspertów czy przedstawicieli organizacji pozarządowych spotyka się różne opinie. Sytuację komplikuje stanowisko ukraińskiej opozycji w tym Julii Tymoszenko która opowiada się za podpisaniem układu. Nie ułatwia to negocjacji. W przypadku gazu interes Unii i Rosji jest zbieżny: obydwu stronom zależy na bezproblemowych dostawach gazu, zwłaszcza zimą. Bruksela, wprowadzając nową strategię more for more, stawiającą na pierwszym miejscu poparcie demokracji, praw człowieka i państwa prawa, sama sobie podniosła poprzeczkę. Według tego priorytetu, umowa stowarzyszeniowa z Ukrainą nie może być podpisana. W marcu 2012 roku, podczas skromnej uroczystości w Brukseli, tekst umowy został jednak parafowany na szczeblu urzędniczym: Unia chciała dać znak dobrej woli, a rząd ukraiński wysłał sygnał w kierunku Moskwy, że jej zaproszenia do przystąpienia Ukrainy do Unii Euroazjatyckiej nie spotkają się z entuzjazmem. Tak więc mimo wszystko drzwi do Unii Europejskiej jeszcze się przed Ukrainą nie zatrzasnęły, ale pozostają coraz mniej uchylone. Procedury techniczne, takie jak dopasowywanie tłumaczeń tekstów i ich analiza prawna, zajęły kilka miesięcy. W każdym innym przypadku są to procedury standardowe, które nie mają wpływu na sam proces przyjęcia dokumentu, ale w przypadku Ukrainy jest inaczej. Kalendarz wydarzeń stworzył przestrzeń, która zamknie się w grudniu 2012 roku. Do następnego szczytu z Ukrainą Unia Europejska musi zdecydować o tym, czy umowa stowarzyszeniowa z tym krajem zostanie podpisana, czy też znajdą się jakieś powody, aby jej podpisanie wstrzymać. Nie wolno zapominać o tym, że umowa taka musi zostać ratyfikowana przez Parlament Europejski oraz wszystkie parlamenty państw członkowskich Unii. Proces ten może zająć kilka lat i zawsze można go będzie przedłużać. Kompromisowym rozwiązaniem, które mogłoby uzyskać akceptację elit politycznych i gospodarczych Unii, mogłaby być oferta podpisania i natychmiastowego wejścia w życie tylko umowy handlowej. W takim przypadku wprowadzane byłyby w życie te rozdziały umowy, które nie podlegają ratyfikacji parlamentów narodowych. Taki wariant wymagałby jednak zmian w wynegocjowanych zasadach. Poza tym Unia Europejska, która ustalając brzmienie umowy, celowo dążyła do połączenia jej części dotyczącej demokratyzacji z częścią handlową aby zaoferować Ukrainie zarówno kij (konieczność transformacji i wprowadzania zasad demokratycznych), jak i marchewkę (strefa wolnego handlu), proponując takie rozwiązanie, postawiłaby się w niekorzystnym świetle. Po miesiącach optowania za swoją propozycją sama zaoferowałaby to, do czego dążył Janukowycz podpisanie jedynie ważnej dla niego części gospodarczej. Tak okrojona umowa wymagałaby jeszcze ratyfikacji Parlamentu Europejskiego, co też mogłoby napotkać wiele trudności.
74 Cornelius Ochmann, Janukowycz traci atuty W Brukseli trwa dyskusja, w jaki sposób używać umów stowarzyszeniowych jako instrumentu do demokratyzacji państw aspirujących do lepszych stosunków z Unią. Jakakolwiek decyzja podjęta w sprawie Ukrainy rozstrzygać też będzie o przyszłości Partnerstwa Wschodniego jako strategii polityki zagranicznej Unii Europejskiej. Gazowe wojny już przegrane Unia musi mieć świadomość, że jej negocjacje z Ukrainą nie rozgrywają się w próżni. Nowy-stary prezydent Rosji, Władimir Putin, już w czasie kampanii wyborczej wykreował Unię Euroazjatycką na główny projekt rosyjskiej polityki zagranicznej. Jego dotychczasowe decyzje wskazują, że nie była to zapowiedź jedynie na użytek polityki wewnętrznej. Rosja Putina, po zawarciu układów z Kazachstanem i Białorusią, oczekuje od Ukrainy przystąpienia do Unii Euroazjatackiej. Strategia Kremla ma podłoże bardziej geopolityczne niż gospodarcze: handel z Ukrainą nie ma dla Rosji wielkiego znaczenia. Zarówno dla Moskwy, jak i dla Unii ważny jest geopolityczny potencjał Ukrainy. W Brukseli relacje z Kijowem decydują o przyszłym kształcie stosunków między Unią a Rosją. I chociaż zdania ekspertów na ten temat są podzielone, to znaczna część uważa, że Bruksela nie powinna z powodu Ukrainy bez konkretnych przyczyn wchodzić w konflikt z Rosją. Niemiecki punkt widzenia jest w tym przypadku również wyjątkowo klarowny: Rosja jest priorytetem ze względu na interesy gospodarcze. Stanowisko to było i jest pragmatyczne, jak pokazują negocjacje w sprawie modernizacji systemu ukraińskich gazociągów. Ukraina podpisała już z Rosją umowę o strefie wolnego handlu i broni się przed naciskiem w sprawie przystąpienia do Unii Euroazjatyckiej, ponieważ jej interesy gospodarcze ciągle przesuwają się w kierunku Unii Europejskiej. Rosja zaś, dążąc do osiągnięcia politycznego celu, oferuje korzystniejsze warunki dostaw gazu dla Ukrainy po jej przystąpieniu do Unii Euroazjatyckiej. Poza tym Moskwie, a konkretnie Gazpromowi, zależy na przejęciu gazociągów, czyli całego systemu transportu gazu, łącznie z magazynami na terenie Ukrainy. System gazociągów i magazynów jest ostatnim atutem w grze geopolitycznej między Rosją a Ukrainą. Janukowycz doskonale zdaje sobie z tego sprawę i od czasu przejęcia władzy usiłuje lawirować między Rosją a Unią Europejską. Jednakże w tym przypadku interes Unii i Rosji jest zbieżny: obydwu stronom zależy na bezproblemowych dostawach gazu, przede wszystkim zimą. Decyzja o podpisaniu umowy stowarzyszeniowej z Ukrainą, czy też tylko umowy o poszerzonej strefie wolnego handlu, ma więc znaczenie wykraczające poza stosunki Bruksela-Kijów. Ma ona znaczenie symboliczne nie tylko dla Ukrainy, ale przede
Cornelius Ochmann, Janukowycz traci atuty 75 wszystkim dla Unii Europejskiej, ponieważ Unia decyduje w tym przypadku o tym, czy pozostaje ważnym graczem, realizującym własne interesy na Wschodzie, czy też redukuje sposób oddziaływania na ten ważny region Europy. Pozycja niemieckich elit politycznych, których stanowisko jest często kluczowe, jest w tym przypadku podzielona, aczkolwiek dominuje interes gospodarczy handel z Rosją. Cornelius Ochmann jest analitykiem niemieckiej Fundacji Bertelsmanna.