EMOCJE PRZEŻYWANE PRZEZ POLAKÓW W OKRESIE TRANSFORMACJI USTROJOWEJ

Krystyna Ostrowska Aleksandra Korwin-Szymanowska 1 EMOCJE PRZEŻYWANE PRZEZ POLAKÓW W OKRESIE TRANSFORMACJI USTROJOWEJ Streszczenie Artykuł przedstawia wyniki badań, których celem było opisanie jakimi emocjami kierują się Polacy w codziennym przeżywaniu otaczającej rzeczywistości. Autorki przedstawiają założenia teoretyczne, które były inspiracją dla podjętych badań. Prezentują także proces tworzenia narzędzia służącego opisaniu charakterystycznych dla Polaków emocji. Otrzymane ostateczne rezultaty przedstawiają w formie opisu statystycznego na poziomie najczęściej i najrzadziej występujących emocji oraz ujawniających się jako silne i słabe. Istotnym dokonaniem jest ukazanie 29 najczęściej i najsilniej występujących emocji z liczby 152, które były poddane badaniu. Zbadana grupa 1068 osób utworzyła, dzięki analizie segmentacji, 4 różniące się między sobą segmenty (grupy osób) o specyficznym reagowaniu emocjonalnym: optymizmie, zakochaniu, zaniepokojeniu, rozpaczy. Reagowanie emocjonalne zależy od wieku, wykształcenia, statusu, płci nie różnicuje natomiast miejsce zamieszkania i stosunek do religii. Przeprowadzone badania służą także skonstruowaniu testu do badania przeżywanych emocji a w dalszej perspektywie ukazania emocji, jako czynnikow motywacyjnych w grupach osób wykluczonych, marginalizowanych i przestępców. 1 Dr hab. Prof. UW Krystyna Ostrowska jest Kierownikiem Zakładu Psychologii Dewiacji Instytutu Profilaktyki Społecznej i Resocjalizacji Uniwersytetu Warszawskiego. Adres e-mail: kostrowska@wp.pl Dr hab. Prof. UW Aleksandra Korwin-Szymanowska jest członkiem Zakładu Psychologii Dewiacji Instytutu Profilaktyki Społecznej i Resocjalizacji Uniwersytetu Warszawskiego. Adres e-mail: korwisz@wp.pl

120 Krystyna Ostrowska, Aleksandra Korwin-Szymanowska Emotions of Poles during the Regime Transition Period Abstract The article presents the results of the study the aim of which was to describe the emotions which drive the behavior of Poles in the everyday experience of the reality. The authors discuss theoretical foundations which were the source of inspiration for the study and detail the process of developing tools to be used to describe emotions typical of Poles. Final results are shown in the form of statistical data, outlining most and least often experienced emotions and those felt as either strong or weak. A major point was to identify 29 most frequent and most strongly manifested emotions out of the total of 152 under study. Following segmentation analysis, the studied sample of 1068 persons was typified into four segments, each showing a specific emotional reactivity based on optimism, falling in love, anxiety and despair. Emotional reactions vary across age, education level, social status and gender while remaining uniform against the place of residence and religious beliefs. The study has also been carried out to develop the test measuring the experience of such emotions, and in the long term, to show emotions as motivating factors in groups of excluded, rejected and criminals. Wprowadzenie Polacy podobnie jak wszyscy ludzie doświadczają i reagują na otaczającą ich rzeczywistość emocjami, które są uznawane za typowe dla wszystkich ludzi, a więc radością, zdumieniem, gniewem, wstrętem, strachem, smutkiem, pogardą, wstydem. Jednocześnie ze względu za specyficzne, zwłaszcza w ostatnich latach zewnętrzne uwarunkowania społeczne, polityczne i gospodarcze mogą ujawniać dodatkowo wiele innych emocji mających charakter adaptacyjny, motywacyjny, ukierunkowujący działanie, budujący indywidualną i zbiorową tożsamość. O Polakach często się mówi, że są narodem ludzi stale narzekających na swój los, niezadowolonych z tego co posiadają, zazdroszczących innym pozycji, powodzenia, sukcesów, a ostatnio media informują również o wzroście w społeczeństwie polskim nastroju niepokoju, w związku z sytuacją gospodarczą i ogólnoświatowym kryzysem. Czy opinie te są prawdziwe? Jak wynika z badań zaprezentowanych w Diagnozie Społecznej odsetek Polaków oceniających swoje życie jako wspaniałe, udane i dosyć dobre wzrósł w okresie od 1991 do 2009 r. z 58,1% do 76,6%, natomiast oceniających swoje życie jako niezbyt udane, nieszczęśliwe i okropne zmalał z 12,1% do 7,0%. Natomiast odsetek badanych oceniających swoje życie w ostatnich dniach przed badaniem jako bardzo

Emocje przeżywane przez Polaków w okresie transformacji ustrojowej 121 szczęśliwe i dosyć szczęśliwe wzrósł w porównywanym okresie z 64,7% do 75,6%, a oceniających swoje życie jako niezbyt szczęśliwe i nieszczęśliwe zmalał z 35,3% do 24,3%. Jak stwierdza J. Czapiński dobrostan psychiczny Polaków wzrósł znacząco w minionych latach i nie jest to zmiana (tylko) pokoleniowa, zaszła bowiem u tych samych osób mimo ich starzenia się (J. Czapiński, 2009, s. 151 153). Celem prezentowanych przez nas badań jest poznanie emocji najczęściej i najsilniej przeżywanych przez Polaków, a także tych, których nie przeżywają wcale lub przeżywają rzadko i w słabym nasileniu, oraz ustalenie czy rodzaj przeżywanych emocji istotnie różnicuje młode i starsze pokolenie Polaków, kobiety i mężczyzn, osoby wierzące i praktykujące od deklarujących się jako wierzące lecz niepraktykujące i niewierzące. W dalszym etapie badań planuje się ustalenie czy istnieje zależność między charakteryzującymi badanych rodzajami przeżywanych emocji, a różnymi zmiennymi psychologicznymi m.in. poziomem inteligencji emocjonalnej, strategiami działania w sytuacjach trudnych itp. Efektem przeprowadzonych badań i analiz będzie próba konstrukcji kwestionariusza do badania typu i nasilenia przeżywanych emocji. Podstawy teoretyczne przeprowadzonych badań Termin emocja, jakkolwiek używany jest od niepamiętnych czasów oparł się jak stwierdza A. Reber, twórca Słownika Psychologii, wszelkim próbom zdefiniowania go. Współcześnie, zdaniem cytowanego autora, termin ten używany jest w dwóch znaczeniach. Terminem emocja określa się każdy z subiektywnie doświadczanych, afektywnie naładowanych stanów. Emocjami są więc miłość, strach, nienawiść, przerażenie, wstręt, żal, wściekłość, smutek itd. W drugim znaczeniu używa się terminu emocja dla określenia dziedziny badań naukowych, które zmierzają do poznania czynników kryjących się za tymi subiektywnymi doznaniami (A. Reber, 2002, s. 189, 790). W polskiej literaturze psychologicznej przyjęło się zamienne używanie terminów emocje i uczucia (por. T. Maruszewski, 2003). Niektórzy autorzy dla określenia subiektywnie doświadczanych stanów używają też takich terminów jak afekt i nastrój. Podobnie traktują te terminy językoznawcy.

122 Krystyna Ostrowska, Aleksandra Korwin-Szymanowska W Słowniku Języka Polskiego pod hasłem emocja czytamy: przejęcie się czymś, podniecenie, wzruszenie, wzburzenie, silne przeżycie uczuciowe (1978, I, s. 542), natomiast pod hasłem uczucie: stan psychiczny, którego istotę stanowi ustosunkowanie się wewnętrzne do aktualnie działających bodźców, przeszłych lub przyszłych zdarzeń i wszystkich elementów otaczającego świata oraz do własnego organizmu; emocja (1978, III, s. 578). Ph. Zimbardo definiuje emocje jako złożony zespół zmian obejmujących pobudzenie fizjologiczne, odczucie, procesy poznawcze i reakcje behawioralne powstające w odpowiedzi na sytuację spostrzeganą jako osobiście ważną (Ph. Zimbardo, 1999, s. 723). Docierające do człowieka bodźce ze świata zewnętrznego i wewnętrznego odbierane są za pomocą dwóch wzajemnie na siebie oddziaływujących układów psychicznych: racjonalnego (umysłowego) i emocjonalnego. Jak pisze Cz. Nosol Poziom inteligencji ogólnej dotyczy formalnie pojmowanej zdolności do przetwarzania informacji. Intuicja wiąże się z mechanizmem kształtowania się preferencji, pod wpływem emocji i uczuć (Cz. Nosol, 2008, s. 156). W historii rozwoju myśli ludzkiej, szczególnie teorii poznania, obserwować można akcentowanie przez filozofów czy psychologów ważności jednego lub drugiego układu w procesach poznawania siebie i świata i sposobach reagowania. Wł. Witwicki przedstawiając sylwetkę Sokratesa równo sto lat temu, bo w 1909 roku tak scharakteryzował przejawianie się tej prawidłowości: uczuć doznawał, ale uczuć nie słuchał świadomie, bo uczucia są gwałtowne i chcą brać człowieka za łeb, po tyrańsku (W. Witwicki, 1995, s. 180). Witwicki wskazywał także na powód, dla którego mimo iż poznawanie świata i siebie dokonuje się poprzez uczucia, to dobrze jest odrzucić oparte na nim poznanie. Tym, co dotychczas było traktowane jako naganne, przez prądy uznające jedynie za słuszne, ważne, cenne i pożądane poznanie racjonalne, to przede wszystkim siła z jaką emocje wpływają na układ motywacyjno-działaniowy (W. Witwicki, 1995). T. Maruszewski w Przedmowie do polskiego wydania książki Keith Oatley, Jennifer M. Jenkins Zrozumieć emocje (2003) napisał: Emocje faktycznie trwają krótko, w większości przypadków przez kilka lub kilkanaście minut, rzadziej czas ich trwania wydłuża się do paru godzin. Jednak mogą one pozostawiać trwałe ślady związane ze zmianą sposobu myślenia, czy zmianą postaw wobec pewnych obiektów.

Emocje przeżywane przez Polaków w okresie transformacji ustrojowej 123 Autor ten wskazuje na doniosłą rolę emocji w procesach poznawania i działania. Można uznać, że stanowią one silny i często podstawowy czynnik motywacyjny uruchamiający działanie i reagowanie. Emocje wpływają także na procesy wartościowania świata i siebie, na szybkie rozpoznawanie w sytuacji w jakiej znalazł się organizm i jakie musi podjąć działania. S. S. Tomkins i H. A. Simon wśród funkcji emocji wymieniają wpływ emocji na koordynowanie działań z innymi, na procesy poznawcze czyli ich strukturyzację, modyfikację spostrzeganych bodźców, ukierunkowywanie uwagi, ułatwianie przypominania i zapamiętywania oraz selektywne myślenie. Emocje zarządzają także licznymi motywami (za K. Oatley, J. M. Jenkins, 2003). O tym, że w codziennym życiu emocje odgrywają znacznie większą rolę, niż powszechnie sądzimy, w procesach poznawania świata i siebie oraz w organizowaniu reagowania i działania najlepiej świadczyć mogą zasoby językowe poszczególnych grup etnicznych, społeczeństw, kultur, a także rozwijane w kulturze znaki, gesty, mimika i wzorce zachowań. W dotychczasowych badaniach psychologicznych i antropologii kulturowej wykorzystywano właśnie gesty, mimikę, znaki i wzorce zachowań, tak dla rozpoznawania emocji, jak i porównań między kulturowych. Bogactwo używanych terminów na określenie odczuwanych i przeżywanych stanów emocjonalnych, jako odpowiedź na bodźce pochodzące ze świata zewnętrznego czy wewnętrznego jest dobrym przykładem znaczenia emocji w procesach przystosowania i twórczego przekształcania otoczenia. Istnieje wiele kombinacji emocji a ich liczba, a także rozdzielenie ich od emocji podstawowych wiąże się zarówno z procesami poznawczymi jednostki, jak i zróżnicowaniem sytuacji, w których przychodzi jej żyć, a także rozwojem języka za pomocą, którego opisuje, wyraża i komunikuje innym o swoich doznaniach emocjonalnych. Im większe zróżnicowanie bodźców sytuacyjnych, im większe bogactwo ich form tym bardziej zróżnicowany odbiór emocjonalny. Z kolei im bardziej rozbudowany język danej społeczności, tym większe zróżnicowanie i bogactwo opisów doświadczeń emocjonalnego odbioru otaczającej rzeczywistości. O tych prawidłowościach świadczyć mogą liczne opisy emocjonalnego reagowania znalezione na kartach literatury autobiograficznej, pamiętnikarskiej czy wprost beletrystycznej.

124 Krystyna Ostrowska, Aleksandra Korwin-Szymanowska R. Maritain (2008) opisując życie i działalność środowiska studenckiego i filozoficznego Paryża na przełomie XIX i XX wieku wymienia całe spektrum pozytywnych i negatywnych emocji towarzyszących codziennemu życiu młodych adeptów nauki, sztuki, kultury, literatury. W jej opisie przeżywanych stanów emocjonalnych są takie negatywne emocje jak: rozpacz, smutek, niepokój, wstręt, rozdrażnienie, wątpienie, rozczarowanie, pogarda, bycie nieszczęśliwym, nuda, lęk, napięcie, oburzenie, mściwość, irytacja, oschłość, gniew, gnuśność, przerażenie, pustka, wściekłość, udręka, bezmyślność, bezsilność, przygnębienie, melancholia. Wśród pozytywnych emocji wymienia radość, namiętność, szczęście, nadzieję, entuzjazm, wdzięczność, sympatię, kochanie, rozmiłowanie, urzeczenie, wierność, wzruszenie, podziw, zdumienie, zachwyt, ciekawość, oszołomienie, czułość, współczucie, serdeczność, zuchwalstwo, szacunek, wrażliwość, pragnienie, tkliwość, pożądanie, zadowolenie, litość, zadumę, rozkosz. Już przytoczone tu listy literackich opisów emocjonalnego reagowania na otaczającą i zmieniającą się radykalnie rzeczywistość tak wewnętrzną, jak i zewnętrzną wskazują, że nie jest łatwo ująć, opisać, skategoryzować to całe bogactwo świata emocjonalnego i następnie przedstawić w prostych i oszczędnych modelach klasyfikacyjnych, opisowych. Jeszcze trudniej wyjaśnić funkcjonowanie przeciwstawnych tendencji w jednej strukturze psychicznej i odkryć ich genezę. Wielość emocji i uczuć skutkuje trudnościami klasyfikacyjnymi. Poszczególni badacze dokonują klasyfikacji przyjmując takie kryteria jak obiekty do których odnoszą się emocje i uczucia, skutki jakie wywołują dane emocje, wartość przeżywanej emocji dla przeżywającego ją podmiotu, źródło wyzwalające emocje, itp. Zdaniem D. Golemana są setki emocji, w istocie rzeczy jest dużo więcej subtelnych odcieni emocji niż słów na ich określenie (D. Goleman, 1995, s. 442). Z uwagi na tak wielką różnorodność emocji badacze grupują emocje w pewne rodziny. Zdaniem Golemana można wyróżnić takie, w których osiowymi emocjami jest złość, smutek, strach, zadowolenie, miłość, zdziwienie, wstręt i wstyd. Każda z wyróżnionych emocji osiowych tworzących określone rodziny grupuje od kilku do kilkunastu podobnych emocji np. do rodziny złości należą furia, wściekłość, uraza, gniew, irytacja, oburzenie, animozja, niechęć, obraźliwość, wrogość, nienawiść i szał. Są też takie emocje, których nie można zaklasyfikować do żadnej z wyróżnionych

Emocje przeżywane przez Polaków w okresie transformacji ustrojowej 125 rodzin. Zazdrość na przykład jest wprawdzie odmianą złości, ale zawiera również domieszkę smutku i być może również strachu. Są też takie emocje, których nie można przypisać do żadnej z rodzin, np. odprężenie, znudzenie, czy zadowolenie z siebie (D. Goleman, 1995, s. 442). Podobnie jak Goleman również R. Plutchik uważa, że mimo złożoności doznań emocjonalnych istnieje pewien zbiór emocji podstawowych. Zaliczył do nich: radość, akceptację, strach, zdziwienie, smutek, wstręt, gniew, oczekiwanie. Te podstawowe emocje łączą się tworząc emocje wtórne. I tak np. połączenie radości i akceptacji daje miłość, a radości i oczekiwania optymizm, z kolei gniew i wstręt rodzi pogardę, a wstręt i smutek skruchę (cyt. za: Zimbardo, 1999, s. 476). Zdaniem C. E. Izard do podstawowych emocji można zaliczyć radość, zdziwienie, gniew, wstręt, pogardę, strach, wstyd, poczucie winy, zainteresowanie i podniecenie. Podobnie jak R. Plutchik również C. E. Izard uważa, że te podstawowe emocje łączą się, dając mieszanki emocjonalne i tak np. radość + zainteresowanie lub podniecenie daje miłość (cyt za Zimbardo, 1999, s. 476). Z badań P. Ekmana wynika, że wyraz twarzy zdradzający strach, złość, smutek i zadowolenie rozpoznawany jest we wszystkich kulturach na świecie, co może świadczyć o tym, że są to emocje uniwersalne (D. Goleman, 1995, s. 442). W polskiej literaturze psychologicznej pierwszą próbę skategoryzowania i opisania emocji i uczuć podjął Wł. Witwicki (1963; 1995). Wyróżnił uczucia autopatyczne, które nie zwracają się do innych istot żywych i uczucia heteropatyczne odnoszące się do istot żywych lub siebie. Do pierwszej grupy zaliczył rozkosz, ból, upodobanie, znudzenie, radość, smutek zaniepokojenie, gniew. Do drugiej miłość, wrogość, nienawiść, wstyd, wyszydzenie, tęsknotę, żal, odrzucenie. Uczucia autopatyczne mogą być następnie klasyfikowane ze względu na przekonania, przedstawienie zmysłowe np. wzrokowe, słuchowe, smakowe, węchowe itp., na udział intelektu czyli jaką wartość przedstawiają, oraz ze względu na ocenę na wymiarze przyjemny przykry. Natomiast uczucia heteropatyczne można kategoryzować ze względu na postrzeganie innych, kryterium oceny, ważności, podwyższania lub poniżania innych lub siebie. Ogólnie Wł. Witwicki uważał, że emocje i uczucia są przede wszystkim w służbie mocy życiowej czyli kreatyzmu. W 1927 roku pisał: może być więcej równie dobrych

126 Krystyna Ostrowska, Aleksandra Korwin-Szymanowska klasyfikacji stanów uczuciowych, a nie tylko jedna. Każda może być przeprowadzona z innego punktu widzenia i każda może być odpowiednia dla innego celu (Wł. Witwicki, 1995, s. 235). Współcześnie wyróżnia się emocje nie ukierunkowane i ukierunkowane. Nie ukierunkowane to: radość, smutek, gniew, strach a ukierunkowane miłość, wstręt, pogarda. K. Oatley i P. N. Johnson-Laird (1995) opisują różnice pomiędzy tymi dwoma kategoriami emocji przez odwołanie się do sytuacji, które je wywołują i do działania, które sugerowane jest przez te emocje. Aczkolwiek panuje przekonanie o uniwersalności niektórych emocji, takich jak złość, gniew, radość, smutek, miłość, rozczarowanie, zakłopotanie, zwątpienie, nadzieja, to jednak pozostaje otwartym pytaniem jakie emocje są wywoływane przez zmieniające się sytuacje, z jaką siłą i częstotliwością się pojawiają, jak są rejestrowane przez osoby je doświadczające i jaki mają wpływ na całościowe funkcjonowanie jednostki. Badania kulturowe dowodzą na przykład, że niektóre plemiona nie ujawniają pewnych emocji a w innych cenione są te emocje, które poddawane są terapii w krajach zachodnich. I tak plemię Yanomamo ceni gniew i agresję, zaś plemię Kipsigi w Kenii uczy dzieci ignorować smutek i ból, zaś dzieci tajskie nie są poddawane terapii z powodu ujawniania gniewu, agresji, wrogości, kłamstwa, jak ma to miejsce w USA i krajach Europy. Wskazuje się także, że kultura indywidualistyczna akcentuje i promuje gniew (por. K. Oatley, J. M. Jenkins, 2003; L. Petrażycki, 1932) i emocje przyjemnościowe, hedonistyczne. Stwierdzono różnice kulturowe w objawach osiowych depresji. I tak smutek, przygnębienie, lęk, brak energii występują jako typowe objawy osiowe depresji u Szwajcarów, Kanadyjczyków, Chińczyków, Japończyków, Irańczyków. U Irańczyków w 57% przypadków występują dodatkowo różne objawy somatyczne, a u 27% chandra. Natomiast Szwajcarzy i Kanadyjczycy w 68% ujawniali także poczucie winy i zarzuty pod własnym adresem, objawy te występują w 32% u Irańczyków (K. Oatley, J. M. Jenkins, 2003, s. 328). Nie zauważono natomiast istotnych różnic w przeżywanych emocjach u kobiet i mężczyzn. Dążenie do poznania znaczenia emocji w procesach przystosowania, kreatywności, osiągania szczęścia w oparciu o poznawanie siebie i świata stało się podstawą do zaproponowania przez badaczy pojęcia inteligencji emocjonalnej. Definiuje się ją najczęściej jako zbiór

Emocje przeżywane przez Polaków w okresie transformacji ustrojowej 127 zdolności warunkujących wykorzystanie emocji przy rozwiązywaniu problemów, zwłaszcza w sytuacjach społecznych (A. Jaworowska, M. Matczak, 2001, s. 5). Sama definicja inteligencji emocjonalnej nie przesądza o wartości i roli poszczególnych emocji w rozwiązywaniu problemów. Kładzie się tu raczej nacisk na sam mechanizm wykorzystania emocji, w mniejszym stopniu lub zupełnie pomija się znaczenie treści emocji. Procedura tworzenia pierwszej wersji Kwestionariusza Przygotowanie listy przeżywanych w różnych sytuacjach emocji prowadzone było kilkoma drogami i metodami. Analizowano fachową literaturę psychologiczną pod kątem aktualnych teoretycznych koncepcji genezy, struktury i funkcji emocji. Prześledzono te badania empiryczne, które odnosiły się do uchwycenia zależności pomiędzy różnymi pod względem treści emocji i uczuć a reagowaniem na sytuacje społeczne oraz zależności z innymi strukturami psychicznymi np. temperamentem, również prace zmierzające do klasyfikacji emocji i uczuć. Prześledzono także kilka prac z literatury pięknej, szczególnie pamiętniki lub autobiografie osób żyjących w przełomowych momentach historii albo w ekstremalnych sytuacjach życiowych. W tym przypadku również cel był jeden, poszukiwanie opisu przeżywanych emocji. Podstawowym źródłem wiedzy o przeżywanych aktualnie emocjach osób w różnym wieku, żyjących w Polsce była odpowiedź respondentów na przedstawione im następujące zadanie: Wymień 10 stanów emocjonalnych, które najczęściej doświadczasz nie zależnie od tego, czy są one uznawane za pozytywne czy negatywne, przyjemne czy przykre, następnie wpisz swój wiek, płeć, wykonywany zawód. Opisy emocjonalnego reagowania na otaczającą i zmieniającą się radykalnie rzeczywistość tak wewnętrzną, jak i zewnętrzną wskazują, że nie jest łatwo ująć, opisać, skategoryzować to całe bogactwo świata emocjonalnego i następnie przedstawić w prostych i oszczędnych modelach klasyfikacyjnych, opisowych. Jeszcze trudniej wyjaśnić funkcjonowanie przeciwstawnych tendencji w jednej strukturze psychicznej i odkryć ich genezę. Dlatego w swoich dociekaniach ograniczono się jedynie do zebrania informacji o emocjach, które towarzyszą różnym

128 Krystyna Ostrowska, Aleksandra Korwin-Szymanowska osobom w ich codziennym życiu, ocenie częstotliwości i siły ich występowania, także na uchwyceniu niektórych powiązań z innymi zmiennymi osobowościowymi np. strategiami działania, stosunkiem do religii. W naszym podejściu chcemy dokonać jedynie małego kroku poznawczego, a mianowicie opisać jakimi emocjami odpowiadają współcześni Polacy na otaczającą ich rzeczywistość społeczną, ekonomiczną, materialną, polityczną, religijną i osobistą. Słowem na ten proces, który określany jest jako transformacja ustrojowa i globalizacja kulturowa, finansowa, edukacyjna, gospodarcza, ideologiczna. W badaniu zmierzającym do ustalenia listy najczęściej przeżywanych emocji przez współczesnych młodych ludzi wzięło udział 248 osób, z czego 212 to uczniowie i studenci różnych warszawskich uczelni, zaś 36 osób to humaniści nauczyciele, pedagodzy, psycholodzy. Przyjmuje się, że te grupy w społeczeństwie są najbardziej czytelnymi odbiorcami zachodzących zmian i dzięki temu ich reagowanie może być traktowane jako wskaźnikowe dla ogółu. Na tym etapie badań nie różnicowaliśmy respondentów ze względu na płeć, miejsce zamieszkania i inne cechy demograficzne. Wiek badanych zawierał się w przedziale od 18 lat do 46 lat. Ze względu na płeć przeważały kobiety, co jest charakterystyczne dla studiujących na wybranych do badań kierunkach studiów. Kobiety stanowiły 73,4% badanych a mężczyźni 26,6%. 81,0% badanych podało zgodnie z instrukcją 10 przeżywanych emocji, 0,4% podało 4 emocje, taki sam odsetek podał pięć emocji, 2,4% badanych podało sześć emocji a także taki sam odsetek podał osiem emocji, 3,2% wymieniło siedem emocji a 10,1% badanych wymieniło dziewięć emocji. Tabela 1. Rozkład badanych według kierunku studiów i pracownicy Kierunek studiów l.b. procent psychologia UW 39 15,7 pedagogika UW 24 9,7 pedagogika APS 27 10,9 historia UKSW 24 9,7 socjologia i resocjalizacja UW 61 24,6 klerycy seminarium duchownego 25 10,1 studenci b.d o uczelni 12 4,8 pracownicy 36 14,5 ogółem 248 100,00

Emocje przeżywane przez Polaków w okresie transformacji ustrojowej 129 W grupie pracujących było 7 nauczycieli (2,7%), 10 psychologów (4,0%), 12 pedagogów (4,8%), 7 innych zawodów (2,8%). W sumie badani wymienili 232 emocje, które ich zdaniem towarzyszą im najczęściej w różnych sytuacjach życiowych (pełna lista wymienionych emocji wraz z częstotliwością wymieniania ułożona w porządku alfabetycznym znajduje się w Aneksie 1). Analiza semantyczna z wykorzystaniem słowników wyrazów bliskoznacznych, języka polskiego, frazeologicznego i 3 sędziów kompetentnych oraz uwzględnienie danych z przeglądu literatury fachowej i pięknej pozwoliła ustalić tzw. eksperymentalną listę emocji zawierającą 152 pozycje. Charakterystyka rezultatów drugiego etapu badań Przygotowany do kolejnego etapu badań Kwestionariusz Nasze emocje składał się z instrukcji, dwóch list zawierających nazwy 152 emocji. Do każdej z list dołączona była instrukcja według której należało wykonać zadanie badawcze. Całość Kwestionariusza kończy tzw. metryczka czyli prośba o dane socjodemograficzne. Dla pierwszego zestawu emocji zadanie brzmiało: Które z poniższych emocji, uczuć i jak często towarzyszą ci w różnych sytuacjach? Proszę zaznacz przy każdej z emocji jak często ona u ciebie występuje. Zaznacz kółkiem lub krzyżykiem odpowiednią cyfrę w wierszu przy każdej emocji. Zastosowano skalę 5 stopniową, od nigdy (0), bardzo rzadko (1), rzadko (2), trudno ocenić (3), często (4), bardzo często (5). Dla drugiego zestawu emocji sformułowano następujące polecenie: Które z poniższych uczuć, emocji towarzyszyły ci w ostatnim tygodniu i w jakim stopniu? Podobnie zastosowano 5 stopniową skalę od nie przeżywałem (0), bardzo słabym (1), słabym (2), trudno ocenić (3), silnym (4), bardzo silnym (5). Proszę zaznaczyć siłę, moc tych emocji zaznaczając odpowiednią cyfrę kółkiem lub krzyżykiem, podobnie jak poprzednio. Metryczka zawierała pytania o płeć, wiek, miejsce zamieszkania, aktualny status, wykształcenie, stosunek do wiary religijnej. Przygotowane merytorycznie, językowo i graficznie narzędzie do opisu przeżywanych emocji w różnych sytuacjach życiowych po uzyska-

130 Krystyna Ostrowska, Aleksandra Korwin-Szymanowska niu odpowiedzi od badanych poddane zostało dalszemu opracowaniu psychometrycznemu. Badaniami objęto grupę 1068 osób, w tym 403 mężczyzn (37,7%) i 661 kobiet (61,9%), 4 osoby nie zakreśliły swojej płci (0,4%). Socjodemograficzna charakterystyka badanych obejmująca wiek, miejsce zamieszkania, status społeczny i stosunek do religii przedstawiona została w tabeli 2. Tabela 2. Rozkład badanych według przedziałów wiekowych Przedziały wiekowe liczba badanych procent do 20 r.ż. 120 12,9 od 21 do 30 r.ż. 448 48,0 od 31 do 60 r.ż. 318 34,2 powyżej 61 r.ż. 28 3,0 brak danych 18 1,9 Ogółem 1068 100,0 Wśród badanych najliczniejsze grupy stanowiły osoby w wieku 21 30 lat (48%) oraz w wieku 31 60 lat (34,2%). Tabela 3. Rozkład badanych według miejsca zamieszkania Miejsce zamieszkania liczba badanych procent wieś 154 14,4 miasto do 10 tys. 57 5,3 miasto od 10 do 20 tys. 64 6,0 miasto od 20 do 50 tys. 139 13,0 miasto od 50 do 100 tys. 97 9,1 miasto od 100 do 500 tys. 49 4,6 miasto powyżej 500 tys. 274 25,7 Warszawa 196 18,4 trudno określić i brak danych 38 3,6 Ogółem 1068 100,0 Mieszkających w wielkich aglomeracjach łącznie z Warszawą było 44,1% badanych, w dużych miastach 13,7%, w miastach małych i średniej wielkości 24,3%, na wsi 14,4% badanych. Wśród badanych uczniowie i studenci (również pracujący) stanowili 43,4%, osoby pracujące 47,7% badanych, emeryci (również pracujący) 8%.

Emocje przeżywane przez Polaków w okresie transformacji ustrojowej 131 Tabela 4. Rozkład badanych według stosunku do religii Stosunek do religii liczba badanych procent Wierzący regularnie praktykujący 338 31,6 Wierzący nieregularnie praktykujący 331 31,0 Wierzący nie praktykujący 231 21,6 Niewierzący, ateista 104 9,7 Inne i brak danych 64 6,0 Stosunek do religii określany przez autodeklarację swojego zaangażowania jako człowieka wierzącego pozwala przyjąć, że w badanej grupie było 6,0% badanych nie potrafiących dokonać samookreślenia wobec religii, 9,7% uznających się za ateistów, 31,6% uznających się za wierzących i praktykujących regularnie, 31% praktykujących nieregularnie i 21,6% uważających się za wierzących ale nie praktykujących zalecanych form życia religijnego. Ogólna charakterystyka doświadczanych emocji i uczuć Jak już wcześniej wspomniano zadaniem badanych było określenie które z przedstawionych im 152 emocji przeżywali i jak często, a następnie, które z wyszczególnionych emocji przeżywali i jak silnie w ciągu ostatniego tygodnia. W tablicy 5 przedstawiono emocje, które były przeżywane często i bardzo często, przez co najmniej 50% badanych, średnie, oraz odsetek badanych, którzy danej emocji nigdy nie przeżywali. Wszystkie przeżywane przez co najmniej 50% badanych emocje często i bardzo często są emocjami pozytywnymi. Większość z nich można zaliczyć do wyróżnionych przez Golemana rodzin emocji związanych z zadowoleniem i miłością. Warto w tym miejscu podkreślić, iż odsetek badanych, którzy stwierdzili, że emocji tych nigdy nie przeżywali jest bardzo niski, wynosi bowiem od 0,7 w przypadku nadziei i optymizmu do 1,9% w przypadku czułości. Można więc stwierdzić, że emocje te, jakkolwiek z różną częstotliwością, przeżywane są przez prawie wszystkich badanych. Zadaniem badanych było nie tylko stwierdzenie czy daną emocję przeżywają i jak często, ale również czy i jak silnie przeżywali ją w ciągu ostatniego tygodnia. W tabeli 6 przedstawiono dane o tym jaki odsetek

132 Krystyna Ostrowska, Aleksandra Korwin-Szymanowska Tabela 5. Odsetek badanych przeżywających często i bardzo często określone emocje i nigdy ich nie przeżywające Nigdy nie Najczęściej przeżywane Emocje przeżywane % badanych średnia* % badanych Życzliwość 72,3 3,7 1,6 Przyjaźń 70,9 3,9 1,5 Radość 70,7 3,8 1,1 Ciekawość 70,3 3,8 0,9 Serdeczność 69,0 3,8 1,3 Sympatia 69,0 3,8 1,8 Rozbawienie 68,6 3,8 0,9 Przyjemność 66,2 3,7 1,2 Optymizm 65,5 3,7 0,7 Nadzieja 66,5 3,7 0,7 Miłość 65,2 3,9 1,8 Poczucie przywiązania 64,0 3,6 1,5 Czułość 63,2 3,7 1,9 Zadowolenie 61,7 3,6 0,8 Poczucie szczęścia 60,1 3,7 1,2 Entuzjazm 57,1 3,6 1,2 Opanowanie 56,1 3,5 1,9 Poczucie bezpieczeństwa 55,1 3,4 1,9 Poczucie własnej wartości 52,7 3,5 1,2 Współodczuwanie 50,0 3,5 *Ocenę 5 uzyskiwała odpowiedź b. często, 4 często, 3 trudno powiedzieć, 2 rzadko, 1 b. rzadko, 0 nigdy. badanych przeżywał daną emocję często i bardzo często a w ostatnim tygodniu silnie i bardzo silnie. Obliczono też współczynnik korelacji między częstością i siłą przeżywanych emocji. Nie wszystkie osoby które jakąś emocję przeżywają często lub bardzo często muszą jednocześnie przeżywać ją silnie lub bardzo silnie. Okazuje się jednak, że w przypadku wielu emocji można stwierdzić znaczące korelacje między częstością i siłą jej przeżywania. Emocjami, które badani określili jako silnie i bardzo silnie przeżywane przez nich w ostatnim tygodniu przed badaniem okazały się przyjaźń (58,2%), życzliwość (57,9%), radość (56,2%), optymizm i miłość (po 54,9%), serdeczność i życzliwość (po 54%), przyjemność (52,7%) i rozbawienie (51%). Wszystkie te emocje silnie i bardzo silnie przeżywane przez badanych, podobnie jak emocje często i bardzo często

Emocje przeżywane przez Polaków w okresie transformacji ustrojowej 133 Tabela 6. Rozkład badanych przeżywających w życiu określone emocje często i bardzo często, a w ostatnim tygodniu silnie i bardzo silnie (%) Odsetek badanych przeżywających emocje Emocja często i bardzo często silnie i bardzo silnie współ. % średnia % średnia korelacji Życzliwość 72,3 3,91 57,9 3,61 0,459 Przyjaźń 70,9 3,96 58,2 3,65 0,558 Ciekawość 70,3 3,88 40,0 3,16 0,439 Radość 70,7 3,82 56,2 3,53 0,440 Serdeczność 69,0 3,81 54,0 3,49 0,417 Sympatia 69,0 3,80 54,0 3,49 0,484 Rozbawienie 68,6 3,84 51,0 3,48 0,466 Przyjemność 66,2 3,70 52,7 3,44 0,461 Optymizm 65,5 3,76 54,9 3,47 0,454 Nadzieja 66,5 3,79 49,1 3,45 0,392 Miłość 65,2 3,99 54,9 3,76 0,548 Czułość, tkliwość 63,2 3,60 46,5 3,24 0,420 Zadowolenie 61,7 3,61 47,6 3,32 0,403 Poczucie szczęścia 60,1 3,70 48,8 3,43 0,472 Entuzjazm 57,1 3,61 37,9 3,12 0,363 Opanowanie 56,1 3,52 43,5 3,20 0,384 Poczucie bezpieczeństwa 55,1 3,49 45,5 3,33 0,421 Poczucie własnej wartości 52,7 3,52 46,8 3,37 0,493 Współodczuwanie 50,0 3,54 34,3 3,11 0,405 przeżywane są emocjami pozytywnymi. Życzliwość, przyjaźń, serdeczność, współodczuwanie, radość zaliczane są w literaturze psychologicznej, do składowych strategii działania o charakterze współdziałania, współpracy. Zaś gniew, zawiść, nienawiść, mściwość do składowych strategii rywalizacji, podporządkowywania, wykorzystywania innych. Z przedstawionych danych wynika, że zdecydowana większość badanych przeżywa emocje służące współdziałaniu, a nie rywalizacji. Poniżej, w tabeli 7 przedstawiono emocje nigdy nie przeżywane przez badanych oraz nie przeżywane w tygodniu poprzedzającym badanie. Odwołując się do klasyfikacji emocji podanej przez Golemana można stwierdzić, że do emocji nigdy nie przeżywanych przez znaczący odsetek badanych należą emocje negatywne, związane ze smutkiem i złością. Załamanie nerwowe, może być wynikiem utraty zdrowia, śmierci bliskiej osoby, utraty pracy, braku środków do życia. Okazuje

134 Krystyna Ostrowska, Aleksandra Korwin-Szymanowska Tabela 7. Emocje nigdy nie przeżywane i nie przeżywane w ostatnim tygodniu przed badaniem (%) Emocje Odsetek badanych nie przeżywających danej emocji nigdy w życiu w ostatnim tygodniu Załamanie nerwowe 36,40 62,20 Zawiść 27,20 61,50 Poczucie wykluczenia 25,10 56,10 Mściwość 24,00 58,90 Stępienie uczuciowe 22,80 46,80 Nienawiść 22,20 57,40 Poczucie wyższości 20,30 45,30 Oziębłość 20,10 49,30 Udręka 19,00 50,40 Panika 18,90 53,70 Poczucie wypalenia 18,30 47,20 Zdołowanie 18,00 48,10 Rozpacz 17.40 52,80 Pogarda 17,40 52,60 Poczucie bezsensu 16,90 46,50 Poczucie upokorzenia 16,00 57,90 Furia 15,80 50,90 Poczucie beznadziejności 15,70 45,30 Poczucie udręki 15,10 50,40 W tablicy uwzględniono tylko te emocje, które w ostatnim tygodniu przed badaniem nie były przeżywane przez co najmniej 50% badanych. się jednak, że znaczna część badanych (36%) nigdy załamania nerwowego nie przeżyła, znaczna część nigdy nie przeżywała też zawiści (27,2%) i nie czuła się wykluczona (25,1%). Emocje, które człowiek przeżywa w różnych sytuacjach życiowych mogą mieć pozytywne lub negatywne zabarwienie, mogą być słabe lub silne, mogą pobudzać i motywować do działania, lub to działanie dezorganizować, mogą też pojawiać się często, lub tylko w wyjątkowych sytuacjach. Dla charakterystyki życia emocjonalnego danej osoby, grupy czy wręcz całej społeczności nie wystarczy wskazać, które przeżywane są najczęściej i najsilniej, i które wcale nie są przeżywane ale również uwzględnić te, które są przeżywane rzadko i bardzo rzadko. Informacje na ten temat przedstawiono w tabeli 8. Umieszczono w niej również dane dotyczące odsetka badanych, którzy tych emocji

Emocje przeżywane przez Polaków w okresie transformacji ustrojowej 135 Tabela 8. Emocje nigdy nie przeżywane i przeżywane rzadko i bardzo rzadko w ciągu życia, oraz emocje nie przeżywane w ciągu ostatniego tygodnia, bądź przeżywane jako bardzo słabe i słabe (%) Emocja Przeżywane w ostatnim Przeżywane w ciągu życia tygodniu b. rzadko b. słabo nigdy razem nie razem i rzadko i słabo Poczucie bezsensu 16,9 69,1 86,0 46,5 26,6 73,1 Nienawiść 22,0 58,1 80,3 57,4 22,2 79,6 Poczucie upokorzenia 16,0 61,6 78,5 57,9 25,0 82,9 Obrzydzenie 12,6 65,5 78,1 55,7 29,5 85,2 Załamanie nerwowe 36,4 41,4 77,8 62,2 18,9 81,1 Rozpacz 17,4 60,8 77,6 52,8 24,7 77,5 Poczucie wstrętu 15,1 62,4 77,5 57,2 26,8 84,0 Zawiść 27,2 50,0 77,2 61,5 21,8 83,3 Odraza 14,0 62,3 76.3 56,4 25,9 82,3 Oziębłość 20,1 56,0 76,1 49,3 30,6 79,9 Pogarda 17,4 58,6 76,0 52,6 25,8 78,4 Udręka 15,1 54,7 73,7 50,4 29,2 78,7 Mściwość 24,0 49,3 73,3 58,9 23,1 82,0 Panika 18,9 54,1 73,0 53,7 27,0 79,9 Poczucie zagrożenia 10,4 62,4 72,8 45,4 30,7 76,1 Wrogość 12,4 60,4 72,8 50,4 27,5 77,9 Poczucie wykluczenia 25,1 47,6 72,7 56,1 23,1 79,2 Poczucie wstydu 8,2 62,4 70,6 51,7 29,8 81,5 Przerażenie 10,6 59,9 70,5 48,0 29,8 77,8 Pesymizm 12,7 57,7 70,4 36,2 34,7 70,9 W tablicy uwzględniono tylko te emocje, które nie były przeżywane, lub rzadko i słabo przez znaczący odsetek badanych. nie przeżywali w ciągu ostatniego tygodnia, lub też przeżywali je jako bardzo słabe i słabe. Takie emocje jak poczucie bezsensu, rozpacz, załamanie nerwowe, nienawiść, zawiść, pogarda, oziębłość, itp. zaburzają funkcjonowanie człowieka i jego relacje z innymi. Poczucie bezsensu, czyli poczucie, że życie nie ma sensu może powodować wycofywanie się z aktywnego życia, skłaniać do szukania ukojenia w alkoholu, narkotykach, lekach, czy też rodzić myśli samobójcze, podobnie jak załamanie nerwowe i rozpacz. Przyglądając się liście emocji umieszczonych w tablicy 8 można stwierdzić, że nigdy lub bardzo rzadko i rzadko przeżywane są właśnie te negatywne emocje. Odsetek badanych, którzy nigdy lub

136 Krystyna Ostrowska, Aleksandra Korwin-Szymanowska rzadko lub b. rzadko takich emocji doświadczyli w ciągu swego życia sięga 86%. Charakteryzując młode pokolenie często podkreśla się, że są ludźmi pełnymi energii, zapału, entuzjazmu, radości, podczas gdy starszemu pokoleniu ludzi po 50-tce a zwłaszcza starszym przypisuje się takie emocje jak drażliwość, niepokój, nieporadność, rezygnację, poczucie zagrożenia itp. Postanowiono więc sprawdzić, które emocje przeżywają często i bardzo często młodzi ludzie w wieku 20 30 lat, które natomiast częściej przeżywane są przez ludzi, którzy są w wieku powyżej 50 roku życia. W tabeli 9 przedstawiono odsetek badanych z tych dwóch porównywanych grup, którzy zadeklarowali, że daną emocję przeżywają często i bardzo często. Wszystkie emocje istotnie częściej przeżywane przez ludzi młodych niż starszych związane są z charakterystycznymi przeżyciami wieku młodości. Człowiek wchodzący w życie dorosłe bardzo silnie przeżywa emocje związane z życiem erotycznym, jest pobudzony, podekscytowany, zauroczony, zakochuje się, jest pełen entuzjazmu, przeżywa chwile rozkoszy i stanu błogości. Stara się czerpać z życia jak najwięcej przyjemności. Wraz z wiekiem i stabilizacją te wspaniałe emocje dające poczucie spełnienia, satysfakcji, szczęścia pojawiają się coraz rzadziej, ustępując miejsca innym. Ponieważ okazało się, że różnice w częstotliwości przeżywania poszczególnych emocji dotyczą niemal wyłącznie emocji pozytywnych, starano się sprawdzić, które z emocji równie często przeżywane są przez ludzi młodych i starszego pokolenia. W tabeli 10 przedstawiono odsetki badanych w wieku 20 30 lat oraz grupy osób w wieku powyżej 50 lat, które podobnie często przeżywają poszczególne emocje (uwzględniono emocje w których różnice odsetków z porównywalnych grup nie przekroczyły 1 pkt. procentowego). Przedstawione powyżej emocje, przeżywane często i bardzo często przez podobny odsetek badanych młodych wiekiem i starszych, poza poczuciem satysfakcji i czułością są emocjami negatywnymi, związanymi z gniewem, smutkiem, strachem i wstrętem. Przeżywane są one często, podobnie jak i pozostałe emocje negatywne, przez znacznie mniej badanych, okazuje się jednak, że doświadczają ich zarówno ludzie młodzi jak i osoby dojrzałe. Reasumując można stwierdzić, że podstawowa różnica w emocjonalności między młodym pokoleniem i starszym dotyczy wyłącz-

Emocje przeżywane przez Polaków w okresie transformacji ustrojowej 137 Tabela 9. Emocje przeżywane często i bardzo często przez osoby w wieku 20 30 lat oraz w wieku powyżej 51 lat (%) Emocja % badanych wwieku 20 30 lat % badanych wwieku powyżej 51 lat różnica w punktach procentowych namiętność 62,0 24,0 38,0 pożądanie 52,0 17,1 34,9 zakochanie, motyle w brzuchu 46,6 12,0 34,6 euforia 44,7 11,5 33,2 rozmarzenie 53,9 21,5 32,4 poczucie rozkoszy 47,4 17,0 30,4 podniecenie 48,1 18,8 29,3 zauroczenie 46,2 18,0 28,2 pragnienie 57,7 29,7 28,0 podekscytowanie 48,1 22,5 25,6 poczucie komfortu 50,4 25,0 25,4 pobudzenie 47,6 23,0 24,6 entuzjazm 66,7 44,1 22,6 poczucie szczęścia 67,3 46,0 21,3 poczucie bezpieczeństwa 60,0 39,1 20,9 poczucie powodzenia 42,2 21,8 20,4 poczucie błogości 28,5 9,0 19,5 zadowolenie 68,7 50,0 18,7 samoakceptacja 51,8 33,3 18,5 przyjaźń 77,3 59,8 17,5 fascynacja 57,5 40,2 17,3 rozbawienie 76,0 58,9 17,1 przyjemność 71,3 54,4 16,9 współczucie 47,0 63,0 16,0 ospałość 31,9 16,1 15,8 poczucie własnej wartości 57,7 42,3 15,4 zachwyt 51,3 36,0 15,3 zapał 52,8 37,8 15,0 nie emocji pozytywnych, zwłaszcza związanych z miłością erotyczną, entuzjazmem i zapałem, których zdecydowanie częściej doświadczają ludzie młodzi. Nie stwierdzono natomiast różnic w częstotliwości przeżywania uczuć negatywnych, które pojawiają się w doświadczeniach badanych znacznie rzadziej, ale doświadczają ich na podobnym poziomie zarówno osoby młode jak i starsze. Dokonując dalszej analizy uzyskanych wyników przeprowadzono analizę czynnikową (w pakiecie statystycznym SPSS/PC), która wyło-

138 Krystyna Ostrowska, Aleksandra Korwin-Szymanowska Tabela 10. Emocje przeżywane często i bardzo często przez podobny odsetek badanych z grupy w wieku 20 30 lat i grupy osób w wieku powyżej 51 lat (%) Emocja % badanych wwieku 20 30 lat % badanych wwieku powyżej 51 lat różnica w punktach procentowych Poczucie satysfakcji 21,2 21,2 0,0 Poczucie zagrożenia 10,0 10,0 0,0 Drażliwość 43,1 43,2 0,1 Rozpacz 8,9 8,8 0,1 Obrzydzenie 7,4 7,2 0,2 Niepokój 27,9 27,7 0,2 Gniew 22,7 23,0 0,3 Wściekłość 22,9 23,2 0,3 Nieufność 29,7 29,2 0,5 Poczucie wstrętu 5,9 6,4 0,5 Rezygnacja 14,7 15,2 0,5 Zażenowanie 12,4 11,7 0,5 Zakłopotanie 18,6 18,0 0,5 Niezaradność 12,6 13,2 0,6 Pesymizm 14,5 15,2 0,7 Chandra 17,8 18,6 0,8 Poczucie samotności 22,5 23,3 0,8 Poczucie krzywdy 11,7 12,6 0,9 Wzburzenie 24,1 25,0 0,9 Czułość 65,3 64,3 1,0 Niesmak 29,7 29,2 1,0 niła 8 zasadniczych czynników. Czynniki te ukazują, które z emocji zaprezentowanych osobom badanym były podobnie przez nich ocenianie pod względem częstotliwości ich przeżywania. Informacje na ten temat przedstawiono w tabeli 11. Z uwagi na bardzo dużą liczbę emocji postanowiono dokonać dalszej analizy i w tym celu przeprowadzono procedurę segmentacji. Zaimputowane zostały braki danych dla wszystkich zmiennych. Należy zaznaczyć, że dla żadnej z nich poziom braków nie przekraczał zwyczajowych 10%. Imputacja została oparta na wartościach podstawowych statystyk (minimum, maksimum, średnia, modalna). Różnica średnich dla oryginalnych i zaimputowanych zmiennych nie przekraczała 1% pierwotnej wartości, na ogół pozostając na dużo niższym poziomie. Wybór zmiennych aktywnych został oparty na wzajemnych korelacjach oraz poziomie zmienności. Ponadto wybrane zostały zmienne

Emocje przeżywane przez Polaków w okresie transformacji ustrojowej 139 Tabela 11. Analiza czynnikowa Czynnik I (14,29%) Ładunek Ładunek Czynnik II (10,79%) czynnikowy czynnikowy rozpacz 0,688 radość 0,670 rozżalenie 0,686 przyjemność 0,669 poczucie zagubienia 0,670 zadowolenie 0,664 strach 0,640 poczucie szczęścia 0,630 rozdarcie wewnętrzne 0,635 pozbawienie, wesołość 0,625 smutek 0,633 optymizm 0,621 przybicie, zdołowanie 0,632 zachwyt 0,620 przygnębienie 0,628 sympatia 0,616 udręka 0,628 entuzjazm 0,592 poczucie samotności 0,620 serdeczność 0,591 trwoga 0,610 poczucie komfortu 0,589 lęk 0,607 poczucie spełnienia 0,589 poczucie beznadziejności 0,606 uniesienie 0,856 załamanie nerwowe 0,605 poczucie powodzenia 0,580 poczucie osamotnienia 0,603 poczucie satysfakcji 0,562 poczucie wykluczenia 0,598 zrelaksowanie 0,560 poczucie rozbicia 0,598 przyjaźń 0,550 obawa 0,594 podniecenie 0,550 poczucie upokorzenia 0,591 samoakceptacja 0,549 poczucie zagrożenia 0,590 ufność, zaufanie 0,548 poczucie bezradności 0,588 zapał 0,546 poczucie krzywdy 0,584 podziw 0,545 zrezygnowanie 0,576 poczucie błogości 0,544 przerażenie 0,574 poczucie bezpieczeństwa 0,544 zaniepokojenie 0,572 podekscytowanie 0,543 odczucie pustki 0,570 poczucie rozkoszy 0,535 panika 0,561 wdzięczność 0,528 bycie nieszczęśliwym 0,559 urzeczenie 0,526 rozczarowanie 0,555 zauroczenie 0,528 nostalgia 0,563 życzliwość 0,528 poczucie bezsensu 0,550 odprężenie 0,517 żal 0,547 ulga 0,505 poczucie wstydu 0,533 pragnienie 0,504 przykrość 0,541 poczucie przywiązania 0,503 bojaźń 0,533 fascynacja 0,501 poczucie winy 0,516 poczucie własnej wartości 0,494 poczucie wypalenia 0,511 euforia 0,490 ból, cierpienie 0,510 spokój równowaga wew 0,471 niezaradność 0,509 rozmarzenie 0,461 zniechęcenie 0,505 zakochanie, motyle w brzuchu 0,459 zmartwienie 0,503 miłość 0,459 zakłopotanie 0,501 nadzieja 0,449 gorycz, rozgoryczenie 0,483 ciekawość 0,444 rozczulenie 0,475 pobudzenie 0,432 pesymizm 0,464 wzruszenie 0,428 chandra 0,450 współodczuwanie 0,427 niepewność 0,446 czułość, tkliwość 0,401 zażenowanie 0,436 opanowanie 0,384 tęsknota 0,433 zdumienie, zdziwienie 0,372 rozdrażnienie 0,432 współczucie 0,348 Ciąg dalszy tabeli na nastęnej stronie

140 Krystyna Ostrowska, Aleksandra Korwin-Szymanowska Ciąg dalszy tabeli z poprzedniej strony Czynnik III (5,14%) Ładunek Ładunek Czynnik IV (4,89%) czynnikowy czynnikowy irytacja, poirytowanie 0,559 pogarda 0,639 drażliwość 0,557 nienawiść 0,606 niezadowolenie 0,526 zawiść 0,600 gniew 0,518 mściwość 0,579 napięcie 0,502 odraza 0,575 bycie sfrustrowanym 0,484 wrogość 0,561 niepokój 0,481 poczucie wyższości 0,558 brak humoru 0,475 poczucie wstrętu 0,540 oburzenie 0,468 furia 0,458 niechęć 0,467 niepohamowanie 0,421 poczucie zmęczenia 0,443 zazdrość 0,413 brak satysfakcji 0,422 obrzydzenie 0,409 Czynnik V (2,89%) Ładunek Ładunek Czynnik VI (2,25%) czynnikowy czynnikowy złość 0,526 otępienie uczuciowe 0,481 zniecierpliwienie 0,523 ospałość 0,451 wzburzenie 0,508 oziębłość 0,407 zdenerwowanie 0,495 oschłość 0,404 znudzenie 0,487 zobojętnienie 0,392 wściekłość 0,475 znużenie 0,466 Czynnik VII (2,07%) Ładunek Ładunek Czynnik VIII (1,50%) czynnikowy czynnikowy namiętność 0,508 pewność siebie 0,497 pożądanie 0,470 poczucie dumy 0,355 Uwaga: Macierz rotowanych składowych uzyskano stosując metodę rotacji Varimax z normalizacją Kaisera. Pismem pogrubionym zaznaczono te emocje, które przeżywane były rzadko i bardzo rzadko przez zdecydowaną większość badanych. Przy numerze czynnika umieszczono w nawiasie procent wariancji zmienności. reprezentujące silne czynniki w analizie czynnikowej oraz jednocześnie posiadające relatywnie duży poziom zmienności mierzony za pomocą wariancji. Do segmentacji wybrano ostatecznie 29 emocji. Procedura segmentacyjna przebiegała dwuetapowo. Ze względu na bardzo silną polaryzację wartości (pozytywne-negatywne) niemożliwe było jednoczesne wyłonienie więcej niż dwóch stabilnych segmentów. Z tego powodu w pierwszym kroku stworzony został podział na dwa skupienia odzwierciedlający tę właśnie polaryzację. Następnie dla obu skupień osobno została powtórzona procedura wyboru zmiennych do segmentacji oraz segmentacja każdego z nich. W rezultacie każde z dwu skupień zostało podzielone na dwa dalsze, co w sumie dało 4 stabilne segmenty. Segmenty I i II skupiają przede wszystkim osoby, które częściej niż pozostałe przeżywają emocje pozytywne typu: za-

Emocje przeżywane przez Polaków w okresie transformacji ustrojowej 141 kochanie, poczucie rozkoszy, pożądanie, beztroskość, namiętność itp. (segment I) oraz optymizm, poczucie szczęścia, radość, rozbawienie, życzliwość, przyjaźń, poczucie satysfakcji, zaufanie itp. (segment II). Natomiast segmenty III i IV skupiają osoby częściej niż inne przeżywające przygnębienie, smutek, strach, zaniepokojenie, zestresowanie, rozdrażnienie, poczucie winy itp. (segment III) oraz zaniepokojenie, przygnębienie, rozdrażnienie, złość itp. (segment IV). Wszystkie trzy procedury segmentacyjne zostały wykonane przy pomocy funkcji quick claster implementującej metodę k-means w pakiecie SPSS. Wybór liczby skupień został dokonany na podstawie wartości współczynników mierzących odtwarzalność (w konsekwencji i stabilność) otrzymanego podziału. W tabeli 12 przedstawiono liczbowy i procentowy rozkład badanych tworzących 4 wyróżnione segmenty. Tabela 12. Liczbowy i procentowy rozkład badanych według 4 segmentów Segment l. osób procent I 385 36,0 II 219 20,5 III 198 18,5 IV 266 24,9 Ogółem 1068 100,0 Dwa pierwsze segmenty, które charakteryzują osoby częściej niż inne przeżywające emocje pozytywne obejmują 56,5% badanych osób, przy czym segmentem najliczniej reprezentowanym jest segment I. Emocje tworzące poszczególne segmenty poddano analizie czynnikowej, która wyłoniła 6 czynników (por. tab. 13). Czynnik I tworzą emocje zdecydowanie pozytywne charakteryzujące optymistyczne podejście do życia, radość, otwartość i pozytywne nastawienie do innych ludzi. Czynnik II obejmuje głównie emocje związane ze złością, gniewem. Czynnik III obejmuje emocje, które często towarzyszą przeżyciom erotycznym. Czynnik IV tworzą emocje związane z lękiem. Czynnik V tworzą tęsknota, która może zawierać element smutku i rozmarzenie.

142 Krystyna Ostrowska, Aleksandra Korwin-Szymanowska Tabela 13. Analiza czynnikowa emocji tworzących segmenty Emocje 1 2 3 4 5 6 (14,50) (12,85) (9,43) (8,12) (6,71) (4,13) radość 0,758 optymizm 0,698 rozbawienie, rozweselenie, wesołość 0,692 przyjaźń 0,661 ufność, zaufanie 0,637 życzliwość 0,625 poczucie szczęścia 0,612 poczucie satysfakcji 0,549 zachwyt 0,544 złość 0,809 rozdrażnienie 0,730 gniew 0,680 zestresowanie 0,596 zaniepokojenie znudzenie 0,552 smutek 0,538 przygnębienie 0,533 namiętność 0,788 poczucie rozkoszy 0,728 pożądanie 0,715 zakochanie (motyle w brzuchu) 0,688 poczucie wstydu 0,808 poczucie wstrętu 0,696 poczucie winy 0,596 onieśmielenie 0,536 strach 0,412 tęsknota 0,609 rozmarzenie 0,461 0,417 beztroskość 0,762 Uwaga: W nawiasach przy liczbie czynnika podano procent wariancji zmienności. Macierz rotowanych składowych uzyskano stosując metodę rotacji Varimax z normalizacją Kaisera. Czynnik VI obejmuje podobnie jak czynnik V rozmarzenie i beztroskość. Aby sprawdzić, czy istnieją zależności między typem emocji przeżywanych przez osoby które charakteryzują poszczególne segmenty

Emocje przeżywane przez Polaków w okresie transformacji ustrojowej 143 a wybranymi zmiennymi socjodemograficzymi przeprowadzono analizę wyników przy pomocy testu Chi kwadrat. W wyniku przeprowadzonej analizy stwierdzono istotną statystycznie zależność między wiekiem i przynależnością do odpowiedniego segmentu. I tak dla osób w wieku 20 30 lat najbardziej charakterystyczny jest segment I (44,1%), natomiast dla osób w wieku powyżej 51 lat segment III (36,8%) oraz II (32,5%). Dla osób w wieku 31 50 lat żaden z segmentów nie jest bardziej charakterystyczny od pozostałych, ponieważ podobny odsetek badanych w tym wieku wchodzi w skład każdego segmentu. Tabela 14. Wiek a przynależność do segmentu (%) Segment Do 19 lat 20 30 lat 31 50 lat 51 i więcej I 46,8 44,1 26,4 14,0 II 9,7 15,7 29,8 32,5 III 17,7 12,6 22,6 36,8 IV 25,8 27,7 21,2 16,7 Razem 100,0 100,0 100,0 100,0 Chi-kwadrat = 108,200; df 9; p < 0,000. Stwierdzono również statystycznie istotną zależność między charakteryzującym osoby segmentem a płcią. Segment I charakteryzuje podobny odsetek kobiet i mężczyzn. Natomiast w segmencie II częściej występują mężczyźni (M 25,3%; K 17,7%) a w IV kobiety (K 26,9%; M 20,8%) (chi kwadrat = 11,632; df 3; p < 0,009). Nie stwierdzono żadnych istotnych zależności, między przynależnością do poszczególnych segmentów a miejscem zamieszkania. Analizując związki między osobami reprezentującymi poszczególne segmenty i wykształceniem, stwierdzono istotną statystycznie zależność. Zależności te obrazują dane przedstawione w tabeli 15. Jak wynika z powyżej przedstawionych danych osoby z wykształceniem podstawowym i zawodowym istotnie częściej tworzą segment IV, czyli częściej niż pozostałe osoby przeżywają zaniepokojenie, przygnębienie, rozdrażnienie, smutek, strach, złość itp. negatywne emocje niż osoby tworzące pozostałe segmenty. W wyniku przeprowadzonej analizy stwierdzono również istotną statystycznie zależność między przynależnością do poszczególnych segmentów a statusem. Zależności te przedstawiono w tabeli 16.