Ziemniak Polski 9 nr NOWE METODY MONITORINGU LARW I CHRZĄSZCZY SPRĘŻYKOWATYCH (COLEOPTERA: ELATERIDAE) I ZWALCZANIE TYCH SZKODNIKÓW W UPRAWACH ZIEMNIAKA dr inż. Tomasz Erlichowski IHAR, Zakład Nasiennictwa i Ochrony Ziemniaka w Boninie e-mail: erlichowski@ziemniak-bonin.pl Warunki sprzyjające rozwojowi.sprężykowatych (Elateridae) W sezonie wegetacyjnym 8 r. zaobserwowano zwiększoną szkodliwość szkodników glebowych, w tym szczególnie drutowców (Elateridae). Znaczna ilość bulw na plantacjach ziemniaka została w tym roku zniszczona przez larwy sprężykowatych penetrujące i uszkadzające miąższ. Mimo iż w ostatnich latach (99-4) obserwujemy liczniejsze występowanie szkód powodowanych przez drutowce w uprawach ziemniaka (powodem są zmiany w gospodarowaniu), to głównie ma to związek z uprawą ziemniaków na glebach zaniedbanych agrotechnicznie (promocja bezorkowej uprawy gleby, minimalizacja podorywek i orek, duże zachwaszczenie) i gruntach odłogowanych. Innym bardzo ważnym czynnikiem sprzyjającym rozwojowi larw Elateridae i uszkadzaniu przez nie plonów jest ustabilizowany w sezonie wegetacyjnym rozkład temperatur i opadów atmosferycznych, ponieważ larwy Elateridae są wybitnie higrofilne (do rozwoju i życia potrzebują dużej wilgotności gleby). Uszkodzeniom sprzyja też duże rozdrobnienie gospodarstw (niedoinwestowanie i ekstensywny profil produkcji w małych gospodarstwach) oraz zmiany klimatyczne (ciepłe zimy, okresowe upały) wpływające korzystnie na rozwój populacji (Mrówczyński, Sobkowiak 999; Mrówczyński i in. 4; Erlichowski 7; Mały Rocz. Stat. 7). Nawet niski poziom zasiedlenia gleby przez larwy Elateridae (< larw/ha) może spowodować duże straty ekonomiczne. Szkodliwe są wielożerne larwy, które uszkadzają system korzeniowy, pędy podziemne (stolony) oraz bulwy ziemniaka. W bulwach tworzą wżery i kanały wewnętrzne, przebiegające w miąższu w różnych kierunkach. Tak uszkodzone bulwy nie nadają się do konsumpcji (otworki mają średnicę ok. mm) ani też do przetwórstwa na frytki, chipsy i inne przetwory (Erlichowski 4). Ponadto materiał złożony w przechowalni źle się przechowuje i w większym stopniu poraża wtórnie chorobami bakteryjnymi i grzybowymi w porównaniu z bulwami zdrowymi. W Polsce straty spowodowane żerowaniem larw wynoszą obecnie średnio od do % plonu, a w skrajnych przypadkach ponad % zbieranych bulw, jeśli ziemniaki były uprawiane na polu odłogowanym lub po zagospodarowanym użytku zielonym (badania własne niepublikowane). Uszkodzenia te mają głównie zasięg regionalny lub lokalny, zależą od panujących warunków agrotechnicznych i środowiskowych, technologii uprawy, a nawet odmiany.
Ziemniak Polski 9 nr. Monitoring larw za pomocą pułapek pokarmowych W Polsce liczebność drutowców, a tym samym ustalanie progów zagrożenia dla uprawy, jest oceniana w dalszym ciągu metodą odkrywek glebowych opisaną w instrukcji IOR (Piekarczyk 97). Metoda ta jest bardzo pracochłonna, gdyż na ha pola wymaga wykonania odkrywek. Na dużych plantacjach liczba takich dołków może się okazać bardzo duża. Glebę przesiewa się przez sita, co w warunkach suszy lub nadmiaru wilgotności staje się trudne i dość zawodne Ẇarunki pogodowe w Boninie w sezonie wegetacyjnym 8 opady [mm] 9 8 7 6 4 marzec kwiecień maj czerwiec lipiec sierpień wrzesień opady [mm] temperatura Rys.. Warunki pogodowe w ujęciu adowym odnotowane w Boninie w 8 r. Tabela Proponowane progi zagrożenia dla upraw ziemniaka z wykorzystaniem pułapek pokarmowych (Erlichowski 7) Średnia liczba larw na pułapkę Próg zagrożenia temperatura C Potencjalne straty w plonie (procent uszkodzonych bulw) <, niski -,6-, średni -,6-, podwyższony - >,6 wysoki - Metoda odkrywek glebowych jest stosowana również w innych krajach Europy, obecnie jednak zanika (Furlan i in. ). W sezonie wiosennym 8 r. metoda prób glebowych nie sprawdziła się w praktyce, gdyż okazała się niedokładna. Panujące niekorzystne warunki pogodowe (chłodna i bezdeszczowa wiosna) uniemożliwiały bowiem wykrycie larw w powierzchniowej warstwie gleby w okresie sadzenia ziemniaków (rys.). Precyzyjną metodą oceny zasiedlenia gleby przez larwy Elateridae jest metoda pułapek pokarmowych, zwanych też przynętowymi. Polega ona na umieszczeniu wiosną w glebie, na głębokości - cm, w plastikowym pojemniku z pokrywką (doniczka lub cylinder z otworkami), mieszaniny skiełkowanego ziarna zbóż (kukurydza + pszenica) łącznie z minerałem chłonącym wodę wermikulitem. Kiełkujące ziarno wydziela dwutlenek węgla, który przywabia larwy. W różnych modyfikacjach liczba pułapek pokarmowych wykładanych na ha pola wynosi do szt. Umie- -szczone w glebie pułapki analizuje się po tygodniu. Larwy gromadzą się głównie w okolicy ścian pułapki, choć w praktyce, w wypadku jej luźnej budowy, w poszukiwaniu larw przebiera się także skiełkowane ziarno wewnątrz pułapek. Wykorzystując omawianą metodę, można w prosty sposób monitorować liczebność drutowców w glebie i ocenić stopień zagrożenia dla przyszłej uprawy ziemniaka (tab. ). Ze względu na szybkość, łatwość wykonania i prosty sposób oceny nasilenia larw metoda ta jest szeroko rozpowszechniona w Europie i w świecie. Trzyletnie badania 6- -8 w Kretominie (w sąsiedztwie Bonina, użytki rolne zaniedbane agrotechnicznie) wykazały, że pułapki pokarmowe pozwalają na wykrycie dwukrotnie większej liczby larw w porównaniu z tradycyjną metodą odkrywek glebowych (tab. ), nawet w okresach niesprzyjających pe-netracji larw w glebie.
Ziemniak Polski 9 nr Tabela Porównanie liczebności larw Elateridae odławianych za pomocą pułapek pokarmowych i odkrywek glebowych Rodzaj pułapki Kretomino* 6 7 8 Data wykonania analizy...4... Liczba larw (w szt.) z analizowanych pułapek Pułapki pokarmowe 4 9 Odkrywki glebowe 8 * stanowisko: uprawa ziemniaka, użytek rolny zaniedbany agrotechnicznie. Monitorowanie występowania chrząszczy Elateridae za pomocą pułapek feromonowych Najnowszym rozwiązaniem w wykrywaniu i monitorowaniu populacji chrząszczy sprężykowatych są pułapki feromonowe. W doświadczeniach polowych z różnymi gatunkami z rodzaju Agriotes badano swoiste, syntetyczne feromony, np. estry kwasów (Yatsynin i in. 996, Toth i in. ). Pułapki feromonowe są bardziej pomocne w monitorowaniu i prognozowaniu długoterminowym występowania osobników dorosłych Elateridae niż w bezpośredniej ocenie zagrożenia plantacji w danym roku, nie wykrywają one bowiem larw tych owadów (Furlan i in. ). Pułapki feromonowe precyzyjnie stwierdzają obecność osobników dorosłych na analizowanym terenie oraz pośrednio wskazują zależność między liczebnością chrząszczy a poziomem uszkodzeń plonu przez larwy (Blackshaw, Vernon 8), ponieważ chrząszcze z reguły nie migrują na większe odległości (Crozier i in. ), a częściej są ukryte przy powierzchni ziemi, rzadko latają, jak to jest w przypadku A. obscurus i A. lineatus. Według Furlana i Toth (999) oraz Sufyana i innych (6) system pułapek feromonowych udowodnił wysoki i niezawodny efekt wykrywania gatunków z rodzaju Agriotes w środowisku polowym. Jedną z pułapek feromonowych jest włoska pułapka typu YATLORf, której budowa i zasada działania została dokładnie opisana w Ziemniaku Polskim 8 nr, s. -8. Wynikiem niniejszych badań było opracowanie mapy zagrożenia i możliwości przygotowania się do właściwej ochrony chemicznej upraw w nadchodzących sezonach wegetacyjnych. W roku 7 i 8 po raz pierwszy w Polsce badano w Boninie przydatność pułapki feromonowej typu YATLORf do wykrywania chrząszczy, a zarazem prognozowania szkodnika na danym terenie. Zbadano efektywność działania pułapek (zawierających swoisty feromon) w wykrywaniu postaci dorosłych dwóch najważniejszych europejskich gatunków Elateridae (A. obscurus i A. lineatus). Pułapki wystawiono od kwietnia do końca lipca na otwartym terenie. W latach o dużej aktywności chrząszczy i optymalnej wilgotności gleby w okresie składania jaj przez samice można prognozować liczne występowanie larw za lata oraz zwiększone uszkodzenia bulw w tym okresie. W 7 roku odnotowano wczesne wychodzenie wiosennych chrząszczy z zimowisk. Początek pojawu osiewnika ciemnego (A. obscurus) i osiewnika rolowca (A. lineatus) wykazano już 9 kwietnia, szczyt liczebności osiągnęły one kwietnia, a następnie utrzymywały się na średnim poziomie do I ady czerwca. Gatunek A. obscurus po czerwca nie był odławiany, natomiast A. lineatus występował do końca lipca (rys. ). W 8 r. stwierdzono późne wychodzenie wiosennych chrząszczy z zimowisk, co było spowodowane niskimi średnimi temperaturami powietrza w kwietniu. Początek nielicznego pojawu osiewnika ciemnego (A. obscurus) i osiewnika rolowca (A. lineatus) wykazano już 8 kwietnia i osiagnęły one w sezonie dwa szczyty liczebności: w II i III adzie kwietnia oraz I adzie lipca, a następnie utrzymywały się na średnim poziomie do zaniku w I adzie sierpnia (rys. ).
4 Ziemniak Polski 9 nr liczba osobników [szt.]/pułapkę 8 6 4.4 9.4 6.4.4.4 7. 4.. 8. 4.6 data odłowu.6 8.6.6.7.7 7.7 4.7 A. obscurus A. lineatus Rys.. Dynamika odławiania gatunków chrząszczy Elateridae za pomocą pułapek feromonowych w Boninie w 7 r. liczba osobników [szt]/ pułapkę 8.4.4.4 9.4 6... 7..6.6 7.6 data odłowu 4.6.7 8.7.7.7 9.7.8 A. obscurus A. lineatus Rys.. Dynamika odławiania gatunków chrząszczy Elateridae za pomocą pułapek feromonowych w Boninie w 8 r. 4. Metody zwalczania larw Elateridae Najskuteczniejszym sposobem zwalczania szkodników glebowych, jeśli inne metody zawodzą, jest stosowanie środków ochrony roślin. Istnieją trzy sposoby chemicznego zwalczania szkodników wielożernych w uprawach ziemniaka, a różnią się one techniką stosowania preparatu na polu. Liczba dostępnych na rynku środków do ochrony ziemniaków jest bardzo mała (ubyło ich w stosunku do 7 r.). Omówienie metod niechemicznego zwalczania drutowców oraz ograniczenia populacji larw na plantacjach ekologicznych będzie przedmiotem innego artykułu. Zaprawianie sadzeniaków. Skutecznym sposobem zwalczania szkodników występujących we wszystkich fazach rozwoju ziemniaka może być zaprawianie sadzeniaków na mokro zaprawą fungicydowo-insektycydową Prestige 9 FS w dawce ml/ kg bulw oraz Prestige Forte 7 FS w dawce 6 ml/ kg bulw. Zaprawy stosuje się podczas sadzenia, za pomocą zaprawiarki montowanej na sadzarce. Zaprawy są dwuskładnikowe, zawierają pencykuron (s. a. zwalczająca Rhizoctonia solani, sprawcę rizoktoniozy ziemniaka) oraz imidachlopryd (substancja aktywna działająca układowo i chroniąca roślinę przed stonką, mszycami oraz drutowcami i pędrakami). Badania wykonane w Boninie potwierdziły wysoką skuteczność zaprawy: poprawę zdrowotności oraz zmniejszenie liczby uszkodzeń bulw przez drutowce i pędraki. Redukcja populacji drutowców przy tym sposobie zwalczania wynosi ok. 7%. Zaprawa Prestige Forte 7 FS jest mniej skuteczna w zwalczaniu drutowców z powodu mniejszej koncentracji insektycydu (imidachloprydu) i niższej dawki w porównaniu z Prestige 9 FS. Insektycydy granulowane. Obecnie dopuszczony do stosowania przez MRiRW jest tylko jeden preparat granulowany Furadan GR (s.b.cz. karbofuran). Śro ten należy do II klasy toksyczności i jest stosowany z aplikatorów w trakcie sadzenia w dawce kg/ ha. Granulat długo chroni rośliny ziemniaka przed szkodnikami (drutowcami, pędrakami, stonką i mszycami), co w praktyce oznacza ochronę odmian wczesnych i średnio wczesnych przez cały okres wegetacji. Przy jego stosowaniu należy zachować duże środki ostrożności, zabieg powinny wykonywać tylko osoby posiadające uprawnienia (ukończone szkolenie osób stosujących środki ochrony roślin zaliczane do bardzo toksycznych i toksycznych (Dz. U. nr 7 poz. 98).
Ziemniak Polski 9 nr O skuteczności granulatów i preparatów do opryskiwania gleby w dużej mierze decydują warunki meteorologiczne podczas zabiegu. Jeśli gleba jest zimna i larwy znajdują się w głębszych warstwach stosowanie środków jest nieuzasadnione, ich skuteczność będzie mała. Na działanie preparatów ma również wpływ uwilgotnienie gleby. Wilgotna gleba uruchamia działanie insektycydu, natomiast susza je opóźnia. Należy pamiętać, że chemiczne zwalczanie szkodników glebowych jest zabiegiem skutecznym, ale dość kosztownym. Wymaga bowiem zakupienia oprócz preparatu również specjalnego, precyzyjnego sprzętu dozującego (aplikatora lub zaprawiarki). Ze względu na wysokie koszty zabiegu, formę aplikacji, klasę toksyczności (Furadan GR) oraz to, że preparaty te są z reguły trudno dostępne w handlu, nie przyjęły się one na szerszą skalę w praktyce rolniczej. Opryskiwanie powierzchni gleby przed sadzeniem. Trzecim sposobem chemicznego zwalczania szkodnika jest stosowanie środków chemicznych (insektycydów) na powierzchnię gleby. Glebę opryskuje się wiosną, na całej powierzchni pola, na -4 dni przed planowanym sadzeniem. Po aplikacji preparat miesza się z glebą na głębokość do cm za pomocą kultywatora lub brony. Do zabiegu zalecane są standardowe opryskiwacze ciągnikowe zaopatrzone w rozpylacze, które zapewniają równomierne naniesienie cieczy roboczej na glebę. Zaleca się opryski grubokropliste z zużyciem 4-6 l cieczy roboczej na hektar. Od roku 4 zarejestrowany jest preparat Pyrinex 48 EC, który stosuje się w dawce 4 l/ha. Literatura. Blackshaw R., Vernon R. 8. Spatial relationships between two Agriotes click beetle spp. and wireworms in agricultural fields. Agric. Forest Ent. : - -;. Crozier S., Tanaka A., Vernon R.. Flight activity of A. obscurus and A. lineatus (Coleoptera: Elateridae) in the field. J. Ent. Soc. Brit. Columbia : 9-9;. Erlichowski T. 4. Szkodniki glebowe w uprawie ziemniaka i ich zwalczanie. Instr. upowsz. IHAR ZNiOZ Bonin: s.; 4. Erlichowski T. 7. Skład gatunkowy, szkodliwość i zwalczanie drutowców (Coleoptera: Elateridae) w uprawie ziemniaka. Pr. dokt. IHAR ZNiOZ Bonin: 94 s.;. Furlan L., Tóth M. 999. Evaluation of effectiveness of the new Agriotes sex pheromone traps in different European countries. Proc. XX Conf. IWGO, Adana Turkey: 7-7; 6. Furlan L., Tóth M., Yatsinin V., Ujvary I.. The project to implement IPM strategies against Agriotes species in Europe. - Proc. XXI IWGO Conference, Legnaro, 7 Ottobre Novembre : - -6; 7. Mrówczyński M., Sobkowiak M. 999. Zwalczanie drutowców w roślinach rolniczych. Ochr. Rośl. : 4-7; 8. Mrówczyński M., Wachowiak H., Pruszyński S. 4. Nowe zagrożenie upraw rolniczych przez szkodniki. Prog. Plant Prot. 44 (): 48-; 9. Piekarczyk K. 97. Metody prognozowania szkodników wielożernych. [W:] Instrukcja dla służb ochrony roślin z zakresu prognoz, sygnalizacji i rejestracji. Wyd. 4. Cz. T., IOR Poznań: -;. Sufyan M., Neuhoff D., Furlan L. 7. Investigations on click beetles using pheromone traps. IOBC/WPRS Bull. (7): 8-87;. Tóth M., Furlan L., Szarukan I., Ujvary I.. Geranyl hexanoate attracting male click beetles A. rufipalpis Brulle and A. sordidus Illiger (Col., Elateridae). J. Appl. Ent. 6: -4;. Yatsynin V. G., Rubanova E. V., Okhrimenko N. V. 996. Identification of female-produced sex pheromones and their geographical differences in pheromone gland extract composition from click beetles (Col., Elateridae). Z. Angew. Ent. : 46-466