Nie ulega wątpliwości, że jednym z najważniejszych

Cyfrowa opera Tomasz Wróblewski W 1997 roku rozpoczêto kapitalny remont budynku Opery we Wroc³awiu. W koñcowej fazie modernizacja dotyczy³a równie systemu elektroakustycznego. System oddany do u ytku w marcu ubieg³ego roku, jest najnowoczeœniejszym systemem elektroakustycznym zainstalowanym w Polsce, a mo e nawet w Europie. Okazj¹ do zwiedzenia Opery Wroc³awskiej i zapoznania siê z zainstalowanym tam sprzêtem by³o zaproszenie z firm M. Ostrowski sp.j. i LTT sp. z o.o. oraz ze strony projektanta systemu nag³oœnieniowego dr in. Piotra Z. Koz³owskiego, wspó³w³aœciciela firmy Pracownia Akustyczna. To w³aœnie Piotr oprowadza³ zainteresowane osoby po obiekcie, objaœnia³ strukturê ca³ego systemu nag³oœnieniowego, urozmaicaj¹c je ciekawostkami zwi¹zanymi z jego projektowaniem i wdra aniem. Przenieœmy siê zatem do wspania- ³ego gmachu odrestaurowanej Opery Wroc³awskiej. Piotr Koz³owski: Moja przygoda z Operą miała swój początek w listopadzie 2004 roku. Wtedy to inwestor, czyli Urząd Marszałkowski Województwa Dolnośląskiego, a konkretnie Dyrektor Wydziału Inwestycji Grzegorz Stryjeński zaprosił mnie na spotkanie i zaproponował zaprojektowanie systemu dla Opery. Zaproszenie to wynikało z moich wcześniejszych konsultacji, jakich udzielałem na potrzeby tej modernizacji jak również z rezultatów, jakie udało się osiągnąć w przypadku systemów zrealizowanych wcześniej na podstawie moich projektów. Widocznie zarówno inwestor, jak i użytkownicy doszli do wniosku, że wraz z kolegami jesteśmy w stanie zagwarantować stworzenie optymalnego systemu adekwatnego do rangi tego obiektu. I tak grupa projektantów funkcjonująca pod szyldem Pracownia Akustyczna (www.akustyczna.pl przyp. red.) przystąpiła do działania. W czasie prezentacji mia³a miejsce oficjalne wrêczenie Markowi Ostrowskiemu (z lewej) certyfikatu EN ISO 9001:2000 dla firmy M. Ostrowski. Cele projektu Nie ulega wątpliwości, że jednym z najważniejszych etapów każdego procesu projektowego jest rozpoznanie potrzeb klienta. Zanim więc określono zakres prac projektowych, dokonano ich wyceny i podpisano umowę. Piotr Kozłowski i jego współpracownicy spędzili prawie miesiąc na dokładnym przeanalizowaniu wielu aspektów wpływających na to, jaki powinien być ostateczny kształt projektowanego systemu. W pierwszej kolejności należało przyjrzeć się sposobowi pracy realizatorów dźwięku. Dotyczyło to zarówno obserwowania jak realizowane są produkcje operowe wystawiane wtedy w Hali Ludowej we Wrocławiu, jak i wielu godzin rozmów z realizatorami. Piotr Koz³owski: Sam jestem realizatorem dźwięku, co prawda w tej chwili w stanie spoczynku, ponieważ aktualnie 96 Estrada i Studio kwiecieñ 2007

Cyfrowa opera RELACJE nie realizuję dźwięku, więc nie wyobrażam sobie, aby system mógł być skonfigurowany bez dokładnego zapoznania się ze stylem pracy realizatorów jak i z technologią, jaka jest potrzebna do zrealizowania produkcji teatralnych, którymi się zajmują. Drugim elementem było przeprowadzenie dokładnej inwentaryzacji obiektu pod kątem możliwości instalacyjnych na potrzeby systemu elektroakustycznego. Oczywiście należało również zapoznać się z projektem akustyki wnętrza, w przypadku Opery Wrocławskiej wykonanym przez dr inż. Krzysztofa Rudno-Rudzińskiego, aby system optymalnie dopasować do przewidywanych warunków akustycznych wnętrza. Na podstawie zebranych informacji została opracowana koncepcja oraz wstępny budżet systemu elektroakustycznego. Po zatwierdzeniu przez inwestora koncepcja ta stała się podstawą dla prac projektowych, a później realizacji systemu. Plany planami, a życie życiem, więc gdy już w trakcie realizacji projektu okazywało się, że koszty raczej nie mają tendencji spadkowej (a wręcz przeciwnie), wówczas inwestor, wykazując się daleko posuniętą elastycznością, starał się dopasowywać je do swojego harmonogramu wydatków, o czym Piotr Kozłowski, jak i właściciele firm dostarczających sprzęt M. Ostrowski i LTT wielokrotnie wspominali. Tak się bowiem składa, że każda najdrobniejsza zmiana wynikająca z przeszkód, których na etapie projektowania nikt nie jest w stanie przewidzieć, zwykle ma daleko posunięte konsekwencje finansowe. I tylko od inwestora zależy wówczas, czy pójdzie na kompromis, zazwyczaj oznaczający poważne ograniczenia w późniejszym użytkowaniu inwestycji, czy rozważy opcję zwiększenia środków na inwestycję by zrealizować założone na początku cele. W tym przypadku inwestor okazał się konsekwentny w dążeniu do uzyskania jak najlepszego efektu, przedkładając to nad doraźne oszczędności. Piotr Koz³owski: Pierwszym założeniem, jakie przyjęto, było postawienie na nowoczesną technologię adekwatną do aktualnych tendencji występujących w branży nagłośnieniowej. Coraz częściej w systemach nagłaśniania wykorzystuje się urządzenia cyfrowe. Nawet osoby słynące z wieloletniego dyskredytowania konsolet cyfrowych zajmują się obecnie ich sprzedażą, obsługą czy też wypożyczaniem. Miksery FOH wraz z urz¹dzeniami peryferyjnymi w pozycji gotowej do nag³aœniania. Jeœli zaistnieje potrzeba realizacji nagrania miksery mo na schowaæ do wnêtrza pomieszczenia dla realizatora. G³ówny projektant systemu Piotr Z. Koz³owski w trakcie prezentowania zainstalowanego sprzêtu. W Operze Wroc³awskiej pracuje zespó³ m³odych, wykszta³conych elektroakustycznie ludzi, dla których obs³uga zaawansowanych urz¹dzeñ nie stanowi problemu. Estrada i Studio kwieicieñ 2007 97

Robią to na razie w sposób daleko niewykorzystujący pełnych możliwości tych urządzeń, ale sam fakt, że osoby te zajęły się tym sprzętem świadczy, że tak naprawdę to są to urządzenia pozbawione wad, które im wcześniej przypisywano. W Operze Wrocławskiej pracuje zespół młodych, wykształconych elektroakustycznie ludzi, dla których obsługa zaawansowanych urządzeń nie stanowi problemu. Dlatego też nie było najmniejszych przeciwwskazań, aby postawić na technologię cyfrową. System cyfrowy jest też znacznie bardziej wymagający względem instalatorów. Instalacją systemu dla Opery Wrocławskiej codziennie zarządzał Wojciech Grządziel, który rewelacyjnie wywiązał się ze swojego zadania, co widać i słychać. Postawiono też na uzyskanie bezkompromisowej jakości w każdym module systemu. Ostateczna jakość systemów elektroakustycznych zależy od ich najsłabszego elementu, dlatego też chcąc uzyskać system bardzo wysokiej jakości należało zadbać o to, aby każdy nawet najdrobniejszy element spełniał wszystkie wymogi jakościowe. Piotr Kozłowski komentuje to następująco: Większość urządzeń przed ostatecznym wpisaniem do projektu musiała zostać zaprezentowana realizatorom. Nie chodziło tu bynajmniej o przedstawienie katalogów czy opisów na stronach internetowych producentów. Oczywiście opinie innych realizatorów publikowane na forach akustycznych były wnikliwie analizowane, ale ostateczna akceptacja była dokonywana przez realizatorów operowych na podstawie bezpośredniego kontaktu z urządzeniami. Takie podejście wydłuża i podraża proces projektowy, ale w przypadku tak potężnych systemów naturalne jest, że przyszły użytkownik nie może tylko bazować na zaufaniu do projektanta, ale musi mieć również możliwość samodzielnego sprawdzenia najważniejszych urządzeń takich jak konsolety, systemy bezprzewodowe, urządzenia głośnikowe. Podobnie podchodziliśmy do Zabytkowe wnêtrze XIX-wiecznego gmachu znakomicie wspó³gra z pracuj¹cym w nim XXI-wiecznym systemem nag³oœnieniowym i oœwietleniowym. spraw związanych z funkcjonalnością. Wszystkie zastosowane urządzenia musiały być przyjazne dla realizatora. Spędziliśmy jako realizatorzy na tyle dużo godzin ze sprzętem, że wiemy jak ważne jest, aby urządzenia można było obsługiwać szybko i intuicyjnie. Kryterium funkcjonalności było jednym z najbardziej istotnych przy ustalaniu topologii systemu, jak i wyborze modeli poszczególnych urządzeń. Przed projektowaniem opracowano cały zbiór założeń technicznych. Najważniejsze z nich to: naturalne brzmienie spójne z dźwiękiem dobiegającym ze sceny i orkiestronu, nagłośnienie widowni w trybie surround 5.1, zastosowanie techniki umożliwiającej panowanie nad kierunkiem propagowania małych częstotliwości, wykorzystanie aktywnych urządzeń głośnikowych wszędzie, gdzie tylko to możliwe, zapewnienie widzom poprawnego obrazu dźwiękowego, wykorzystanie urządzeń cyfrowych umożliwiających zdalną kontrolę z poziomu komputera niezależnie od lokalizacji zainstalowanych komponentów, możliwość odebrania ze sceny 96 sygnałów fonicznych, możliwość szybkiego podłączenia wozów dźwiękowych bez konieczności ingerowania w instalację, topologia umożliwiająca realizację odsłuchów z konsolet FOH lub konsolety monitorowej w zależności od potrzeb występujących przy danych produkcjach, duża ilość przyłączy. Po przyjęciu tych założeń ruszyło ostateczne projektowanie, a następnie wdrażanie projektu w życie. Wszyscy uczestniczący w przedsięwzięciu, w tym Piotr Kozłowski (Pracowania Akustyczna), Marek Ostrowski (konsorcjum M. Ostrowski sp.j. i Konsbud Audio sp. z o.o.) i Jerzy Hołozubiec (LTT sp. z o.o.), zgodnie twierdzą, że była to najtrudniejsza i największa inwestycja w ich dotychczasowym życiu zawodowym. Przyglądając się efektom ich pracy trudno się z tą opinią nie zgodzić... We wnêtrzu kopu³y wieñcz¹cej sklepienie zainstalowano dwa zestawy szerokopasmowe Renkus-Heinz PNX151 s³u ¹ce do emisji dÿwiêku z góry. Cyfr¹ ze sceny Zastosowany system jest w pełni cyfrowy, co powoduje że już na scenie, po odebraniu od źródeł dźwięku sygnałów fonicznych, sygnały te są przetwarzane na postać cyfrową. Jako sygnały cyfrowe funkcjonują one do samego końca, czyli do momentu wzmocnienia we wzmacniaczach mocy lub aktywnych systemach głośnikowych. Zespół przetworników analogowo-cyfrowych, 98 Estrada i Studio kwiecieñ 2007

rolę których pełni dwanaście 8-kanałowych przedwzmacniaczy Yamaha AD8HR, znajduje się w wentylowanej szafie w lewej części sceny, skąd sygnały już w postaci cyfrowej rozsyłane są za pomocą podwójnej pętli światłowodowej do różnych punktów całego systemu. Pracą pętli światłowodowej zarządzają urządzenia firmy Optocore DD32E (konwerter sygnałów optycznych z wejściem wordclock) i DD32 (konwerter bez wejścia wordclock). Źródłem sygnału synchronizacji dla wszystkich urządzeń pracujących w ramach systemu jest konsoleta główna Yamaha DM2000, a jego dystrybucją zajmuje się procesor Rosendahl Nanoclock. Dystrybucja sygnałów za pośrednictwem pętli światłowodowej jest bardzo wygodna z wielu powodów. Standardowym problemem w tego typu obiektach są zakłócenia pochodzące od różnego rodzaju urządzeń, chociażby oświetlenia. Światłowód jest na to zupełnie nieczuły. Poza tym system rozsyłu światłowodem pozwala na przesłanie nawet do tysiąca sygnałów, zatem gdy zmienia się sytuacja i zachodzi konieczność transmisji dodatkowych sygnałów z innej lokalizacji, wówczas nie jest to problemem i nie wywołuje konieczności wciągania nowych przewodów miedzianych. W tym systemie można też dokonać dowolnej transmisji z punktu do punktu, bez względu na ich rozmieszczenie i ilość przesyłanych kanałów. Dzięki temu, że sygnał analogowy tylko raz jest przetwarzany do postaci cyfrowej i tylko raz z postaci cyfrowej do postaci analogowej unika się problemów typowych dla systemów kombinowanych, w których konwersja analogowo-cyfrowa i cyfrowo-analogowa dokonywana jest wielokrotnie. Tymi problemami są różne opóźnienia na różnych torach sygnałowych oraz zniekształcenia towarzyszące wielokrotnej konwersji. Piotr Koz³owski: Na decyzję o zastosowaniu światłowodów do rozsyłania sygnałów w systemie duży wpływ miały wymagania inwestora odnośnie jak najmniejszej ingerencji w strukturę budynku. Znacznie łatwiej jest poprowadzić dwa cienkie przewody optyczne niż układać grube wiązki ciężkich i niepraktycznych kabli miedzianych, które zresztą nawet w jednej dziesiątej nie zapewnią takiej elastyczności konfiguracji, z jaką mamy do czynienia w przypadku cyfrowego systemu bazującego na przesyle światłowodowym. Wszystko siê mo e zdarzyæ Dzięki temu, że system ma możliwość wielokrotnego przekonwertowywania i zmieniania parametrów w domenie cyfrowej jest on systemem otwartym i nie jest nastawiony na tylko jedną, konkretną sytuację, jaka najczęściej występuje w operze. Taki system może pracować w przypadku zupełnie innych spektakli, w tym także musicali, koncertów z muzyką rockową, itp. Dużą zaletą systemu jest możliwość niezależnego krosowania sygnału w wielu punktach. Pierwszym punktem krosowania sygnału są przyłącza na scenie. Wybierając gniazdo wejściowe możemy decydować, na który kanał wyślemy dany sygnał. Następnie przy szafie zbiorczej za pomocą przyłączy możemy wybrać dalszą drogę sygnału. Jeśli inżynier dźwięku stwierdzi, że należy dokonać innej konfiguracji systemu, wówczas może tego dokonać korzystając z programu zarządzającego pracą pętli światłowodowej. Krosowania sygnału na swoje potrzeby może też dokonać realizator z poziomu konsolety. Zastosowanie takiego systemu chroni realizatora przed koniecznością przełączania kabli, tak jak to miało Szafa zawieraj¹ca przedwzmacniacze z przetwornikami analogowo-cyfrowymi oraz panele krosownicze sygna³ów wejœciowych. St¹d wielokana- ³owy sygna³ wychodzi ju w postaci cyfrowej i w takiej pozostaje a do wejœæ wzmacniaczy mocy. Za lambrekinem znajduj¹ siê g³ówne zestawy g³oœnikowe systemu. miejsce w przypadku krosownic i systemów analogowych. Rozwiązanie to pozwala też na szybkie przygotowanie konfiguracji pod kątem konkretnych spektakli, a wręcz konkretnych aktów w danym spektaklu. Istotne z praktycznego punktu widzenia jest to, by realizator miał pod ręką wszystkie narzędzia potrzebne mu w pracy, takie jak procesory dynamiki czy korektory. Narzędzia te znajdują się na każdym kanale wejściowym i wyjściowym konsolety. System jest w pełni zintegrowany z odtwarzaczami i rejestratorami, które pracują w różnych formatach. Nagłośnienie obiektu w tej postaci pracuje już od ponad roku, zatem to co mogliśmy oglądać było działającym i wykorzystywanym niemal codziennie systemem. W tym czasie z jego pomocą zrealizowano wiele przedstawień, nie tylko operowych. Kilka miesięcy temu realizowano np. świąteczne wydanie koncertu Szansa na Sukces i jak powiedział Piotr Kozłowski ekipa realizująca program stwierdziła, że po raz pierwszy w historii tych nagrań mieli do czynienia z sytuacją, że obiekt był na tyle dobrze 100 Estrada i Studio kwiecieñ 2007

przygotowany, że nie trzeba było wykorzystywać żadnych dodatkowych urządzeń. Dzięki wyprowadzeniu na specjalnie przygotowaną tablicę 96 kanałów w formacie XLR zapewniono gotowość do współpracy praktycznie z każdą produkcją zewnętrzną i każdym wozem transmisyjnym, z jakiego korzystają media elektroniczne. Nag³oœnienie g³ówne Kluczową sprawą w przypadku nagłośnienia jest pełne, niezależne zarządzanie każdym urządzeniem głośnikowym z poziomu DSP. W związku z tym każdy z 38 zestawów głośnikowych pracujących na widowni, 4 zainstalowanych we foyer i 22 zestawów możliwych do rozmieszczenia na scenie ma swój niezależny kanał w procesorze głośnikowym, w którym następuje przygotowanie sygnału pod kątem przetwarzania przez ten właśnie zestaw. To daje możliwość panowania nad poziomem głośności, charakterystyką fazową i charakterystyką częstotliwościową wszystkich zestawów. W ramach tego systemu wykorzystano dwa 64-kanałowe procesory wielozadaniowe Yamaha DME64N (tutaj pracujące jako procesory głośnikowe), zatem z ich pomocą można zarządzać systemem składającym się nawet ze 128 zestawów głośnikowych. W procesie rozsyłania tych sygnałów do poszczególnych urządzeń głośnikowych została wykorzystana technologia CobraNet, bazująca na sieci Ethernet. Piotr Kozłowski: Tak jak pliki komputerowe możemy rozsyłać w sieci pomiędzy różne adresy IP nadawane komputerom, drukarkom, itp., tak tutaj w systemie CobraNet zestawy głośnikowe mają własne adresy, a procesor głośnikowy poprzez przełącznik sieciowy i za pomocą najzwyklejszej skrętki komputerowej wysyła te sygnały do zestawów głośnikowych odbierających dokładnie tę informację, która do nich została skierowana. Ciekawie rozwiązano także sposób przetwarzania i nagłaśniania małych częstotliwości. Dla uniknięcia emisji niskich tonów na scenę, co niemal zawsze ma miejsce w przypadku tradycyjnych systemów nagłośnieniowych z subwooferami stojącymi po bokach sceny, zastosowano w sumie nie nową, ale niezbyt często stosowaną technikę. Polega ona na odpowiednim rozmieszczeniu subwooferów (w tym wypadku czterech Renkus-Heinz ST5L, z których każdy zbudowany jest w oparciu o cztery przetworniki 12-calowe), co w połączeniu z właściwym poziomem przetwarzania każdego z nich i odpowiednio dobraną fazowością sygnału pozwala uzyskać oczekiwaną kierunkowość w przetwarzaniu niskich tonów. Podczas prezentacji odtworzono muzykę z dużą zawartością niskich tonów i trzeba przyznać, że jak na tego typu pomieszczenie uzyskano znakomity efekt brzmieniowy z precyzyjnym, doskonale czytelnym basem. System nagłośnieniowy może pracować nie tylko w standardowym trybie stereo, ale też w coraz częściej stosowanym trybie LCR i, jeśli jest taka potrzeba, także w trybie dookolnym 5.1. Przewidziano również inne opcje emisji dźwięku. W przepięknym żyrandolu zdobiącym kopułę obiektu zainstalowano dwa zestawy szerokopasmowe Renkus-Heinz PNX151 zasilane z zamontowanego w amplifikatorni wzmacniacza Yamaha P7000S. Służą one do emisji dźwięku z góry, pozwalając uzyskać tzw. głos Boga. Dla poprawienia klarowności dźwięku w lożach zastosowano zamontowane tam pasywne zestawy PNX61/9. Dla zrealizowania efektów przestrzennych na każdym poziomie (parter wraz z trzema balkonami) zamontowano po cztery pasywne zestawy głośnikowe ukryte we wnękach ścian bocznych i tylnych widowni. Na parterze są to Renkus-Heinz PNX61/9, natomiast na balkonach zastosowano zestawy Tannoy Fusion R. Zarządzanie lokalizacjami dźwięku, czyli miejscem, z którego dźwięk dobiega do uszu słuchaczy, w tak zorganizowanym systemie nagłośnieniowym jest bardzo proste i sprowadza się w praktyce do wykorzystania dżojstika na konsolecie, i banalnie prostej dla użytkownika operacji wybrania na procesorze sterującym systemami głośnikowymi odpowiedniego programu przygotowanego do pracy w trybie 5.1. Jeszcze kilka lat temu uzyskanie takich efektów, jakie obecnie możemy uzyskać w tym obiekcie, wymagało zastosowania skomplikowanego systemu zarządzania pracą urządzeń głośnikowych. Obecnie jest to bardzo proste i łatwe z punktu widzenia realizatora, choć za tym procesem kryje się większa komplikacja projektowa i instalacyjna mówi Piotr Kozłowski. Dźwięk z mikrofonu może być słyszalny dosłownie wszędzie może się przemieszczać wewnątrz obiektu, dobiegać z góry, z tyłu sceny, a nawet spod sceny. W tym zakresie nie ma praktycznie żadnych ograniczeń. Ze względu na wysokość wnętrza Opery oraz konieczność jak najmniejszej ingerencji w jej wygląd główne systemy nagłośnieniowe podzielono na dwie grupy. Pierwsza grupa to zasadniczy system ukryty za lambrekinem będącym elementem wieńczącym łuk ściany portalowej widowni. W jego skład wchodzi sześć zestawów aktywnych Renkus-Heinz ST7/94. Zestawy pracują w pozycji poziomej, a dzięki temu, że w tej wersji oferują kąty rozproszenia 90 stopni Fragment pomieszczenia, w którym pracuj¹ wzmacniacze mocy i procesory Yamaha DME64. Tu te znajduje siê zdalnie sterowany cyfrowy system dystrybucji sygna³ów na zestawy aktywne. w poziomie na 40 stopni w pionie, mogą być zestawiane w klastry (po dwa na stronę lewą, prawą i środek), i pracować w niewielkiej odległości od siebie bez niebezpieczeństwa wystąpienia interferencji. Tak wysokie usytuowanie głównych zestawów nagłośnieniowych jest mało komfortowe dla słuchaczy siedzących na głównej widowni, co spowodowało konieczność obniżenia pozornego źródła dźwięku. Dlatego projektanci systemu zdecydowali się na umieszczenie na parterze pod balkonami na wysokości sceny dodatkowych zestawów środkowo-wysokotonowych ST7M/94 o pokryciu 90 stopni w poziomie i 40 stopni w pionie. Ponieważ trudno je było ukryć (tak jak to miało miejsce w przypadku schowanych za lambrekinem zestawów głównych), pomalowano je na taki sam kolor, jak dominujący kolor ścian. To samo dotyczy zresztą wszystkich zestawów głośnikowych zainstalowanych w Operze. Do obniżenia lokalizacji pozornego źródła akustycznego służą również trzy aktywne zestawy PN61/9 ukryte w balustradzie odgradzającej orkiestron od widowni. Wymóg jak najmniejszej inwazyjności systemu nagłośnieniowego był tutaj 102 Estrada i Studio kwiecieñ 2007

Cyfrowa opera RELACJE zdecydowanym priorytetem, o czym projektanci i instalatorzy mogli się nieraz przekonać. Piotr Kozłowski: Lambrekin, za którym znajdują się zestawy głośnikowe, był przez nas dokładnie przebadany pod kątem akustycznym za pomocą pomiarów w komorze bezechowej. Mając stuprocentową pewność, że tkanina nie będzie wpływać na brzmienie nawet przy mocnym udrapowaniu dopuściliśmy ją do zastosowania w lambrekinie. Wszystko po to, aby lambrekin był jedynie elementem maskującym, a nie wpływającym na brzmienie. Dla nas niedopuszczalnym byłoby zastosowanie tkaniny ingerującej w barwę, a później nadrabianie strat przy użyciu korektorów. W naszym podejściu generalnie korektor jest ostatnim modułem, jakiego należy używać przy strojeniu systemu. Odrębnym problemem była kwestia montażu zestawów na ścianie znajdującej się nad sceną (powieszenie nie wchodziło tutaj w grę). Każdy z systemów ST7/49 waży 110kg, co razem z osprzętem daje łącznie ok. 700kg obciążenia. Jeśli do tego dodamy prawie 500kg na subwoofery ST5L wraz z konstrukcją, to okazuje się, że mamy do czynienia z masą przekraczającą 1 tonę! Jak mówi Piotr Kozłowski: Mimo dokonanych ekspertyz potwierdzających odpowiednią wytrzymałość ściany muszę przyznać, że montaż systemów głośnikowych był dla nas wszystkich jednak mocnym przeżyciem. Zdalne sterowanie Zastosowanie cyfrowego systemu dystrybucji sygnału i wykorzystanie urządzeń pracujących w domenie cyfrowej pozwala na bardzo zaawansowane możliwości kontroli oraz sterowania. Piotr Kozłowski tak opisuje tę sytuację: Każdy element systemu może być obsługiwany z poziomu zwykłego komputera PC. Realizator może oglądać na ekranie stan baterii w nadajnikach pracujących podczas spektaklu, widzieć poziomy sygnału odbieranego przez odbiorniki, może sprawdzić, jakie sygnały docierają do zestawów głośnikowych, a nawet zobaczyć, jaka jest temperatura cewek głośników w poszczególnych zestawach. W przypadku tych ostatnich dwóch funkcji kontrola realizowana jest za pomocą protokołu R-Control, jaki zaimplementowano w systemie obsługowym zestawów Renkus-Heinz wyposażonych w wejście cyfrowe. Wart podkreślenia jest jednak fakt, że komputery nigdy nie biorą udziału w bezpośrednim przetwarzaniu sygnałów fonicznych i nawet ich pełna awaria nie zakłóci pracy systemu. Jednym z elementów kontrolnych wchodzących w skład systemu zainstalowanego Wci¹ganie do góry g³ównych zestawów g³oœnikowych (zdjêcie wykonano na etapie prac instalacyjnych). w Operze Wrocławskiej jest tablet bezprzewodowy Teqsas Reco TX Pro Set, za pomocą którego z dowolnego miejsca można kontrolować zachowanie wielu urządzeń: konsolet, mikrofonów bezprzewodowych, procesorów głośnikowych, itd. Akustyk może wykorzystywać ten tablet np. do kontrolowania konsolety z poziomu sceny. Kozłowski widzi w tym same zalety: Wielu realizatorów wie jak to jest, kiedy trzeba zrobić odsłuch dla artysty, który znajduje się na scenie, a ze względu na fakt, że impreza jest niewielka, nie używa się konsolety scenicznej. Siedząc na trzecim piętrze tego obiektu nie słyszy się do końca, co tak naprawdę dzieje się na scenie. W tym systemie tego problemu nie ma. Można zabrać ten tablet, stanąć koło artysty i odpowiednio dostroić odsłuch, czy to głośnikowy, czy douszny tak, aby uzyskać właściwy efekt bez kłopotliwego komunikowania się przez interkom i uzgadniania poziomów, barwy itd. Możliwości wykorzystania tabletu jako elementu sterującego są zresztą daleko większe, choćby podczas prób, gdy realizator może siedzieć na widowni tuż przy reżyserze i natychmiast realizować jego zalecenia odnośnie poziomów dźwięków, ich lokalizacji czy stosowania efektów. A skoro o efektach mowa, to warto zaznaczyć, że jednym z procesorów efektowych zainstalowanych w Operze Wrocławskiej jest Yamaha SREV1 urządzenie DSP do odtwarzania pogłosu, wykorzystujące operację splotu sygnałowego. Polega to na splataniu (przemnażaniu) odpowiedzi impulsowej (czyli sygnału jaki usłyszelibyśmy w pomieszczeniu po odtworzeniu w nim nieskończenie krótkiego impulsu akustycznego o bardzo dużym poziomie) dowolnego pomieszczenia bądź urządzenia z sygnałem fonicznym, któremu chcemy dodać pogłosu. Dzięki zastosowaniu takiej technologii we wnętrzu Opery Wrocławskiej można do nagłaśnianych sygnałów dodać pogłos każdego innego pomieszczenia, sali koncertowej, obiektu, itp., którego próbki znajdują się w pamięci SREV1 czy też na płytach CD oferowanych przez producenta a zawierających odpowiedzi impulsowe Można również samodzielnie przy pomocy SREV1 zapisać pogłosy ulubionych pomieszczeń lub barwy ulubionych urządzeń. Konsolety na kó³kach Sercem całego systemu nagłośnieniowego są dwie konsolety Yamaha DM2000. Jedna z nich pełni rolę konsolety master, a druga slave, choć funkcjonalność obu mikserów jest jednakowa. Zastosowanie cyfrowego systemu dystrybucji sygna³u i wykorzystanie urz¹dzeñ pracuj¹cych w domenie cyfrowej pozwala na bardzo zaawansowane mo liwoœci kontroli oraz sterowania. Estrada i Studio kwieicieñ 2007 103

Początkowo zakładano mówi Piotr Kozłowski że stanowisko realizatora dźwięku będzie się znajdowało w głębi, niejako za siedzeniami widzów, a sam realizator będzie oddzielony od wnętrza opery szybą, mając kontakt ze sceną wyłącznie za pomocą monitorów odsłuchowych. Zaproponowaliśmy inne rozwiązanie, w którym konsoleta znajdzie się między siedzeniami na trzecim piętrze. Wprawdzie w ten sposób stracono kilka siedzeń dla widzów i konieczna była przeróbka wnętrza obiektu, ale inwestor dał się przekonać, że takie rozwiązanie jest niezbędne dla umożliwienia normalnej pracy akustykom. Minusem tej opcji jest to, że realizator nie widzi sceny. Dlatego też na meterbridge u miksera znalazł się monitor dający podgląd na wybrane miejsca sceny. Ponieważ przyjęto założenie, że konsolety cyfrowe wraz z peryferiami mają służyć także do realizacji nagrań wielośladowych (planowane jest rozszerzenie całości o system Digidesign Pro Tools), oba miksery znajdują się na ruchomej ramie, która po specjalnie przygotowanych szynach może wjechać do wnętrza pomieszczenia dla realizatora. Poprzez zamknięcie szczelnych akustycznie przesuwanych drzwi powstaje niewielka reżyserka, w której z powodzeniem można dokonać realizacji dźwiękowej nagranego wielośladowo przedstawienia. Pomieszczenie zostało zaadaptowane akustycznie, wyposażone w klimatyzację i system odsłuchowy bazujący na monitorach aktywnych firmy Yamaha. Last but not least W porównaniu ze skomplikowanym systemem nagłośnieniowym oraz cyfrowym systemem zarządzania i dystrybucji sygnałów, użyty w Operze Wrocławskiej zestaw mikrofonowy wydaje się być tylko mało znaczącym elementem całej układanki, ale to tylko pozory. Zaopatrzono go praktycznie we wszystkie mikrofony jakich może zażądać nawet najbardziej wymagający realizator. Znajdziemy tu m.in. Neumann KM184 i U87, Audio-Technica AE5100, AE2500, AT3035, AT3031, AT4050SM, AKG C3000B, C414 B-ULS/SE, Shure Beta 57A czy Sennheiser E604. W charakterze systemu bezprzewodowego zastosowano szesnaście podwójnych odbiorników Audio-Technica AEW-R5200 wyposażonych w port Ethernet, pozwalający na ich zdalną kontrolę i sterowanie. Odbierają one sygnał z 32 nadajników paskowych Audio-Technica AEW-T1000 współpracujących z miniaturowymi mikrofonami Countryman E6OW6LAT. Postawiliśmy na mikrofony Countryman, ponieważ w tej cenie żaden inny mikrofon nie jest w stanie zagwarantować podobnej jakości dźwięku mówi Piotr Kozłowski. W przypadku tego typu systemów nagłośnieniowych są to zresztą najczęściej stosowane mikrofony na świecie. Oprócz tego, w Operze Wrocławskiej do dyspozycji wykonawców są cztery mikrofony do ręki AEW-T5400, cztery AEW-T4100 i osiem miniaturowych mikrofonów AT899CW wszystkie z firmy Audio-Technica. Dla zapewnienia poprawnego odbioru sygnału z nadajników użyto dookolnych anten zbiorczych ATW-A49, z których sygnały podzielono na odbiorniki przy pomocy rozdzielaczy AEW-DA660D i AEW-DA800EU. Nie zapomniano też o dyżurnym, bezprzewodowym systemie odsłuchowym, który zrealizowano w oparciu o dwukanałowy nadajnik Sennheiser SR3056-U oraz dwie anteny A2003-UHF i dwa odbiorniki EK 3053-U tego samego producenta. G³ówne zestawy g³oœnikowe na swoim miejscu. Wojciech Grz¹dziel (zarz¹dzaj¹cy instalacj¹ systemu), Piotr Koz³owski i Robert Nilsson (odbieraj¹cy system z ramienia Renkus- Heinz) w trakcie finalnego strojenia systemu nag³aœniania, które zajê³o cztery dni. Nic tylko graæ... System audio pracujący w Operze Wrocławskiej to bez wątpienia jeden z najnowocześniejszych tego typu systemów w tej części Europy, o funkcjonalności gwarantującej nie tylko pełną obsługę różnego typu spektakli i imprez, ale też możliwość wydajnej współpracy z wozami transmisyjnymi oraz docelowo możliwość pełnej realizacji nagrań wielośladowych. Bezawaryjne funkcjonowanie tego systemu przez ponad rok to dowód na to, że technika cyfrowa w branży pro-audio pozwala na realizowanie przedsięwzięć o dowolnej skali złożoności, jeśli tylko projektanci przyjęli odpowiednie założenia, a inwestor zdecydował się je sfinansować bez nieuzasadnionego obcinania budżetu. Kosztujący ponad 3 miliony złotych system nagłośnieniowy zainstalowany w Operze to jednak tylko część tego, co ów odnowiony obiekt oferuje pod względem zaspokojenia potrzeb współczesnego widza i słuchacza. Odpowiednie wrażenia gwarantuje także nowoczesny system oświetleniowy, którego opis znajdziecie w drugim numerze (marzec/kwiecień) siostrzanego magazynu Live Sound Polska, do którego kierujemy Czytelników zainteresowanych tą tematyką. EiS 104 Estrada i Studio kwiecieñ 2007