PRZEMOC NA RÓŻNYCH ETAPACH ROZWOJU CZŁOWIEKA Część III Przemoc wobec osób niepełnosprawnych 1
DEFINICJE NIEPEŁNOSPRAWNOŚCI Najszersza definicja niepełnosprawności zawarta została w konwencji Narodów zjednoczonych o prawach osoby niepełnosprawnej. Zgodnie z jej postanowieniami, niepełnosprawność to długotrwała obniżona sprawność fizyczna, umysłowa, intelektualna i sensoryczna człowieka, która w interakcji z różnymi barierami może ograniczać pełne i efektywne uczestnictwo w życiu społecznym na równych zasadach z innymi obywatelami. Niepełnosprawność w kontekście prawa polskiego oznacza, że została ona stwierdzona oficjalnymi dokumentami wystawionymi przez instytucje do tego uprawnione. Definicje zawarte w ustawie o rehabilitacji zawodowej i społecznej oraz o zatrudnianiu osób niepełnosprawnych, a także w ustawie o emeryturach i rentach z Funduszu Ubezpieczeń Społecznych uzależniają uznanie niepełnosprawności od spełnienia kryteriów ustawowych ocenianych przez specjalnie do tego powołane organy i uzyskania bądź orzeczenia o niepełnosprawności lub też orzeczenia o niezdolności całkowitej lub częściowej do pracy. Ustawa o rehabilitacji zawodowej i społecznej oraz o zatrudnianiu osób niepełnosprawnych wprowadza trzy stopnie niepełnosprawności: * znaczny stopień niepełnosprawności, do którego zalicza się osobę z naruszoną sprawnością organizmu, niezdolną do pracy albo zdolną do pracy jedynie w warunkach pracy chronionej i wymagającą w celu pełnienia ról społecznych, stałej lub długotrwałej opieki i pomocy innych osób w związku z niezdolnością do samodzielnej egzystencji, * umiarkowany stopień niepełnosprawności, do którego zalicza się osobę z naruszoną sprawnością organizmu, niezdolną do pracy albo zdolną do pracy jedynie w warunkach pracy chronionej lub wymagającą czasowej albo częściowej pomocy innych osób w celu pełnienia ról społecznych, * lekki stopień niepełnosprawności, do którego zalicza się osobę o naruszonej sprawności organizmu, powodującej w sposób istotny obniżenie zdolności do wykonywania pracy, w porównaniu do zdolności jaka wykazuje osoba o podobnych kwalifikacjach zawodowych z pełną sprawnością psychiczną i fizyczną lub mająca ograniczenia w pełnieniu ról społecznych, dające się kompensować przy pomocy wyposażenia w przedmioty ortopedyczne, środki pomocnicze lub środki techniczne. 2
Niepełnosprawność to kategoria rozszerzona, nie dotycząca tylko samych osób z niepełnosprawnością, ale także ich rodzin. Ustawa o emeryturach i rentach z Funduszu Ubezpieczeń Społecznych wprowadza definicje osoby niezdolnej do pracy do celów rentowych. Wg przepisów ustawy, osobą niezdolną do pracy jest osoba, która z powodu naruszenia sprawności organizmu, całkowicie lub częściowo utraciła zdolność do wykonywania pracy i nie rokuje odzyskania zdolności do pracy po przekwalifikowaniu. Fundusz ubezpieczeń społecznych wprowadza następujący podział: * całkowita niezdolność do pracy oznacza, że osoba utraciła zdolność do wykonywania jakiejkolwiek pracy, * częściowa niezdolność do pracy oznacza, że osoba utraciła w znacznym stopniu zdolność do pracy zgodnej z poziomem posiadanych kwalifikacji, * niezdolność do samodzielnej egzystencji orzekana jest w sytuacji, gdy naruszenie sprawności organizmu powoduje konieczność stałej lub długotrwałej opieki i pomocy innych osób w zaspokajaniu podstawowych potrzeb życiowych. SYTUACJA SPOŁECZNA OSÓB NIEPEŁNOSPRAWNYCH Niepełnosprawność utrudnia zaspokajanie własnych potrzeb, niejednokrotnie czyni człowieka zależnym w ich zaspokajaniu od innych, często też utrudnia ich artykułowanie i blokuje starania o pomoc. Jest jednym z kryteriów wykluczenia zarówno społecznego, jak i prawnego. Osoby niepełnosprawne są często pozbawione możliwości pełnego uczestnictwo w życiu społecznym. Jest to związane z brakiem umiejętności korzystania z istniejących możliwości i przysługujących uprawnień, brakiem świadomości ich istnienia lub brakiem dostępu do dóbr. Wykluczenie prawne osób niepełnosprawnych przejawia się poprzez brak dostępu do prawa, a więc do ochrony i pomocy prawnej, ale także brakiem świadomości swoich praw i środków ich ochrony. 3
Niepełnosprawność jest czynnikiem ryzyka, narażającym osoby niepełnosprawne na przemoc. Stosunkowo niewiele się mówi o niepełnosprawnych ofiarach przemocy, tymczasem niepełnosprawność jest istotnym czynnikiem ryzyka narażającym osoby niepełnosprawne na przemoc i poniżające traktowanie. Temat przemocy wobec osób niepełnosprawnych pojawia się zwykle przy okazji doniesień medialnych dotyczących rażących naruszeń podstawowych praw osób niepełnosprawnych przez rodziców, opiekunów, pracowników instytucji świadczących pomoc czy też przez współmieszkańców placówek za wiedzą personelu. Badania wskazują, że czynnikami sprzyjającymi przemocy wobec osób niepełnosprawnych są: * wykluczenie z edukacji i zatrudnienia, * uzależniająca od innych potrzeba pomocy osobistej w codziennym życiu, * zmniejszenie możliwości obrony fizycznej i emocjonalnej, * bariery komunikacyjne utrudniające zgłaszanie przypadków przemocy. Przemoc wobec osób niepełnosprawnych to każdy akt godzący w osobistą wolność i integralność jednostki, zmuszanie do zachowań niezgodnych z jej własną wolą, a także poniżające traktowanie stanowiące naruszenie jej godności. Przemoc zawsze wiąże się z wykorzystywaniem przewagi osoby silniejszej nad słabszą, w przypadku osób niepełnosprawnych, często zależnych od innych w zakresie zaspokajania najbardziej podstawowych potrzeb fizjologicznych i emocjonalnych. Osoby niepełnosprawne są bardziej narażone na stosowanie wobec nich przemocy. Uzależnione od rodziny, opiekunów, instytucji w których przebywają, nie widzą możliwości zmiany swojej sytuacji, nie mają świadomości, że mogą zwrócić się o pomoc, a najczęściej nie potrafią tego zrobić lub też nie zgłaszają aktów przemocy z powodu obawy przed zmianą warunków życia, przez co doświadczają przemocy w sposób długotrwały. 4
Najczęściej wskazywaną w badaniach formą przemocy wobec osób niepełnosprawnych jest przemoc ekonomiczna, określana jako zabieranie dóbr materialnych, następnie przemoc fizyczna, której osoby niepełnosprawne doświadczają w domach rodzinnych, ale także instytucjach opiekuńczych, szpitalach psychiatrycznych. Osoby niepełnosprawne są unieruchamiane przez kilka godzin, odnotowuje się przypadki zaniedbań, braku kontaktu emocjonalnego i społecznego, co skutkuje dehumanizacją relacji z otoczeniem. Często też akty przemocy w rodzinie wobec osób niepełnosprawnych mają miejsce gdy opiekunowie są wyczerpani fizycznie i emocjonalnie trudami opieki, nie rozumieją zachowań osób z niepełnosprawnością, a przy tym nie znajdują źródeł wsparcia zewnętrznego. Precyzyjne wskazanie objawów przemocy wobec osób niepełnosprawnych, szczególnie wobec dzieci, jest bardzo trudne ponieważ objawy te mogą stanowić przejaw samej niepełnoprawności. Ich rozróżnienie wiąże się z koniecznością bliższego poznania, dokonania diagnozy i uruchomienia działań pomocowych. PRZECIWDZIAŁANIE PRZEMOCY WOBEC OSÓB NIEPEŁNOSPRAWNYCH W polskim systemie prawnym nie ma szczególnych rozwiązań dotyczących wyłącznie osób niepełnosprawnych. Do ochrony przed przemocą ważne jest uznanie, że mają one takie same prawo do godności, wolności oraz równego traktowania jak inni. Dyskryminacja ze względu na niepełnosprawność jest zakazana!!! Pierwszą płaszczyzną przeciwdziałania przemocy stanowią działania interwencyjne, które uniemożliwią dalsze krzywdzenie osób niepełnosprawnych i udzielenie pierwszej pomocy. Drugą płaszczyznę stanowią działania terapeutycznolecznicze. Ich celem jest zminimalizowanie i usunięcie doznanych krzywd. Trzecią płaszczyzną przeciwdziałania przemocy jest profilaktyka obejmująca popularyzację wiedzy o tym zjawisku, sposobach rozpoznawania przemocy i kształtowania umiejętności przeciwstawiania się jej wśród osób niepełnosprawnych. 5
Integracja społeczna, szeroki dostęp do informacji, edukacji, wsparcia psychologicznego i instytucjonalnego dla osób niepełnosprawnych i ich rodzin jest najlepszą formą zapobiegania przemocy. Profilaktyka w instytucjach pomocowych to funkcjonowanie powszechnie znanych i akceptowanych regulaminów, zawierających standardy postępowań w trudnych sytuacjach, a także wzbogacanie warsztatów pracy osób zatrudnionych o superwizję i działania zapobiegające wypaleniu zawodowemu. 6
Źródła: 1. E. Kowalewska Borys (Red. naukowa) Problematyka przemocy w rodzinie. Podstawowe środki prawne ochrony osób pokrzywdzonych, Difin SA, Warszawa 2012. 2. D. Podgórska Jachnik, Praca socjalna z osobami niepełnosprawnymi i ich rodzinami, CRZL, Warszawa 2014. 3. D. Jaszczak Kuźmińska, K. Michalska (Red.) Przemoc w Rodzinie wobec osób starszych i niepełnosprawnych Poradnik dla pracowników pierwszego kontaktu, Warszawa 2010. 4. http://www.niebieskalinia.info OPRACOWANIE: ZESPÓŁ MONITORUJĄCY REALIZACJĘ MIEJSKIEGO PROGRAMU PRZECIWDZIAŁANIA PRZEMOCY W RODZINIE ORAZ OCHRONY OFIAR PRZEMOCY W MIEŚCIE MIŃSK MAZOWIECKI. 7