Wolności i prawa człowieka i obywatela z perspektywy osób z niepełnosprawnościami. Krzysztof Kurowski

Transkrypt

1 Wolności i prawa człowieka i obywatela z perspektywy osób z niepełnosprawnościami Krzysztof Kurowski

2 Wpływ stereotypowego podejścia do niepełnosprawności na regulację prawne W wielu przypadkach prawo jest odzwierciedleniem panujących w społeczeństwie stereotypów wobec osób z niepełnosprawnościami np. ograniczenia wolności i praw osób z niepełnosprawnościami nierzadko są akceptowane przez prawników bez głębszej refleksji, a także nieznajomości problematyki niepełnosprawności. Co za tym idzie - bywają sytuacje, w których łamanie praw człowieka wobec osób z niepełnosprawnościami jest niezauważane, a doktryna uzasadnia przepisy powodujące ten stan rzeczy. Niesłusznie zakłada się, np. że osoby z niepełnosprawnościami albo pewna ich grupa nie jest w stanie korzystać z określonych wolności i praw.

3 Definicja niepełnosprawności i orzecznictwo W polskim prawie brak powszechnie obowiązującej definicji niepełnosprawności. Podstawowe znaczenie ma definicja zawarta w ustawi o rehabilitacji zawodowej i społecznej oraz zatrudnieniu osób niepełnosprawnych, zgodnie z którą niepełnosprawność oznacza trwałą lub okresową niezdolność do wypełnienia ról społecznych z powodu stałego lub długotrwałego naruszenia sprawności organizmu, w szczególności powodującą niezdolność do pracy. Definicja ta jest nieprawdziwa, ponieważ wiele osób z niepełnosprawnościami, przy odpowiednim wsparciu pracuje i pełni rolę społeczne. Także definicję stopni niepełnosprawności powtarzają te uproszczenia. Obecny system orzekania o niepełnosprawności koncentrujące się na dysfunkcjach danej osoby. Moim zdaniem należy zastąpić systemem koncentrujący się na tym, jakie wsparcie zapewni danej osobie możliwość jak największego uczestnictwa w życiu społecznym i podjęcie pracy.

4 Terminologia Polski ustawodawca, ale także doktryna, nie zauważa nawet zmian w terminologii w kwestii niepełnosprawności, które nastąpiły w innych dziedzinach wiedzy, ale także w aktach międzynarodowych. W polskim prawie występuje wiele przestarzałych pojęć np. niedorozwój umysłowy, kalectwo. Niestety błędy te nadal są powielane, o czym świadczy tytuł projektu ustawy o pomocy osobom niesamodzielnym. Według projektu za osoby niesamodzielne uznawano by już osoby potrzebujące wsparcia w wymiarze 2 godzin dziennie. W stosunku do osób z niepełnosprawnościami zbyt często używany jest również termin opieka zamiast terminu wsparcie.

5 Zasada godności ludzkiej a system wsparcia osób z niepełnosprawnościami Należy stwierdzić, że z zasadą godności sprzeczne jest niedostrzeganie potencjału danej osoby. Analizując polski system pomocy społecznej trzeba zauważyć, że często traktuje on osoby z niepełnosprawnościami w sposób przedmiotowy a nie podmiotowy. Jest to wynik złych przepisów ustawy o pomocy społecznej, aktów wykonawczych do niej, aktów wewnętrznych jednostek pomocy społecznej, a także często błędnego podejścia pracowników pomocy społecznej.

6 Prawa człowieka w domach pomocy społecznej Szczególnie problem ten występuje w instytucjach, w których mieszkają osoby niepełnosprawne. Jest to kwestia podnoszona także w literaturze zagranicznej. G.Quinn stwierdza fakt częstego przechowywania osób niepełnosprawnych w instytucjach, stwierdzając, że państwa prowadzą zamierzoną politykę, której celem dla wygody administracyjnej. Co powoduje sprowadzenie ich do roli obywateli drugiej klasy. Skutkiem tego jest poddanie osób niepełnosprawnych przebywających w instytucjach reżimowi podobnego do więziennego. Potwierdziły to badania przeprowadzone przeze mnie w łódzkich domach pomocy społecznej. Przykładowo w większości DPS osoby z niepełnosprawnościami nie mają nawet wpływu na miejsce przechowywania swoich dokumentów osobistych. W regulaminach porządkowych DPS, które badałem, istnieją regulacje zgodnie z którymi dokumenty osobiste mieszkańców są przechowywane przez personel. Regulaminy nie uzależniają tego typu praktyk od stanu intelektualnego i psychicznego mieszkańca.

7 Przykładowo w większości DPS osoby niepełnosprawne nie mają nawet wpływu na miejsce przechowywania swoich dokumentów osobistych. W regulaminach porządkowych DPS, które badałem, istnieją zapisy o tym, iż dokumenty osobiste mieszkańców są przechowywane przez personel. Regulaminy nie uzależniają tego typu praktyk od stanu intelektualnego i psychicznego mieszkańca. W części DPS istnienie takiej praktyki potwierdziły ankiety przeprowadzane na potrzeby tej pracy, mimo że kwestia ta nie była uregulowana nawet w regulaminie porządkowym. W jednym z badanych DPS mieszkańcy mogą sami przechowywać własny dowód osobisty dopiero po podpisaniu stosownego oświadczenia. W dwóch regulaminach przewidziano natomiast możliwość wydania dowodu osobistego rodzinie mieszkańca na pisemny wniosek tejże. Praktyka taka jest niezgodna z ustawą o ewidencji ludności i dowodach osobistych i niewątpliwie stanowi przejaw przedmiotowego traktowania osób niepełnosprawnych, a więc zgodnie z orzecznictwem Trybunału Konstytucyjnego narusza zasadę poszanowania godności ludzkiej. Ogranicza też w sposób istotny mieszkańcom DPS ich korzystanie z wolności i praw (np. niemożność samodzielnego - bez udziału pracownika DPS założenia konta bankowego, podpisania wielu umów). Za dopuszczalne można by uznać jedynie przechowywanie dokumentów osobistych mieszkańców DPS przez pracowników tylko w przypadku osób z głęboką niepełnosprawnością intelektualną i ciężką niepełnosprawnością psychiczną pod warunkiem, że kwestia ta byłaby uregulowana w ustawie o ewidencji ludności i dowodach osobistych albo w innej ustawie.

8 Zasada poszanowania wolności i proporcjonalności ingerencji ustawowej w sferę wolności i praw Rozważając zasadę poszanowania wolności i proporcjonalności ingerencji ustawowej w sferę wolności i praw z perspektywy sytuacji osób niepełnosprawnych należy zwrócić uwagę na stwierdzenie L. Wiśniewskiego, zgodnie z którym: Zakres ochrony prawnej wolności człowieka powinien być tak szeroki, jak szeroki jest zakres wolności, czyli zdolności człowieka do podejmowania decyzji i ich realizacji. Należy równocześnie zauważyć, iż art.. 69 Konstytucji stanowi: Osobom niepełnosprawnym władze publiczne udzielają, zgodnie z ustawą, pomocy w zabezpieczeniu egzystencji, przysposobieniu do pracy oraz komunikacji społecznej.

9 Rozpatrując łącznie art.. 31 i 69 Konstytucji za sprzeczne z ustawą zasadniczą trzeba uznać działanie instytucji publicznych uzależniających udzielenie gwarantowanej konstytucyjnie pomocy od rezygnacji z możliwości swobodnego kształtowania swojego zachowania w strefach, w których dana osoba jest do tego zdolna. Przykładowo- oferując jedynie miejsce w domu pomocy społecznej, którego regulamin porządkowy nadmiernie ogranicza wolności i prawa mieszkańców nie oferując jednocześnie miejsca w mieszkaniu chronionym lub w DPS o innym regulaminie porządkowym

10 Instytucja ubezwłasnowolnienia Instytucję ubezwłasnowolnienia należy uznać za sprzeczną z nowoczesnym systemem praw człowieka ze względu na jej sztywność i niemożliwość dostosowania do potrzeb konkretnej osoby. Ubezwłasnowolnienie wywołuje wiele automatycznych konsekwencji, nie tylko w prawie cywilnym. Również praktyka stosowania ubezwłasnowolnienia przez polskie sądy budzi duży niepokój, ponieważ sądy stosują je często bez dokładnego zbadania sprawy, orzekając w przeważającej części ubezwłasnowolnienie całkowite. Obecna regulacja w ogóle nie uwzględnia tak istotnego elementu, jak stymulowanie rozwoju osób z niepełnosprawnością intelektualną lub psychiczną.

11 Instytucję ubezwłasnowolnienia należy wzorem innych państw europejskich, np. Francji, Niemiec, Szwecji zastąpić nowoczesnym systemem wsparcia prawnego osób z niepełnosprawnością intelektualną i psychiczną. System ten powinien zmuszać sądy do rozpatrywania zdolności danej osoby do podejmowania decyzji w konkretnych dziedzinach życia i osobnego uzasadniania potrzeby zastosowania wsparcia prawnego w każdej z dziedzin

12 Potrzeba zmian regulacji konstytucyjnych w zakresie praw osób z niepełnosprawnościami Konieczność nowelizacji art.. 62 Konstytucji RP Artykuł ten pozbawia praw wyborczych wszystkie osoby ubezwłasnowolnione bez osobnego badania ich kompetencji do podejmowania decyzji w kwestiach wyborczych. Takie rozwiązanie nie spełnia standardów międzynarodowych, co potwierdził Europejski Trybunał Człowieka w wyroku z dnia 20 maja 2010 r., w sprawie Alajos Kiss v. Węgry. Przy wprowadzeniu systemu wsparcia prawnego sąd każdorazowo określając zakres takiego wsparcia powinien orzekać o kwestii posiadania przez daną osobę praw wyborczych.

13 Zmiana wskazana byłaby również w art. 67 Konstytucji RP. Należy w nim zrezygnować z pojęć inwalidztwo i niezdolność do pracy, a zamiast tego wprowadzić gwarancje zabezpieczenia społecznego osoby z odpowiednim stopniem niepełnosprawności, które powinno być skonstruowane w taki sposób, żeby wspierało maksymalne wykorzystanie potencjału do pracy danej osoby. Za nowelizacją tego artykułu musi iść zmiana całego systemu rentowego. Należy zlikwidować pułapkę świadczeniową oraz stworzyć system promujący aktywność a nie bierność osób niepełnosprawnych.

14 Poważne zmiany wskazane byłyby również w art. 69 Konstytucji RP. Po pierwsze konieczne jest nadanie mu formy prawa podmiotowego. Po drugie trzeba zauważyć, iż przepis ten nie odnosi się do najważniejszych dla osób z niepełnosprawnościami kwestii, jakimi są możliwość jak najpełniejszego uczestnictwa w życiu społecznym i najbardziej jak to jest możliwe niezależnego życia. Jeśli ustrojodawca podjąłby te kwestie można by stwierdzić, że Polska ustawa zasadnicza odnosi się w sposób nowoczesny do praw osób z niepełnosprawnościami i daje im narzędzia do wprowadzania w Polsce nowej wizji podejścia do kwestii niepełnosprawności. Niezależnie czy nowelizacja tego artykułu zostanie dokonana, ustawodawca powinien tak zmodyfikować system wsparcia zatrudnienia osób niepełnosprawnych, by dostosować go do indywidualnych potrzeb konkretnego pracownika oraz promować zatrudnienie osób niepełnosprawnych na otwartym rynku pracy.

15 Można również rozważać zmianę art. 39 Konstytucji RP. Z obecnego jego brzmienia nie wynika jasno, czy osoby niezdolne do świadomego wyrażenia swojej woli mogą być poddane eksperymentom naukowym, w tym medycznym. monografii wskazano także szereg koniecznych zmian na poziomie ustawowym.

16 Dziękuję za uwagę