Wstęp W wyniku wojen bałkańskich, a zwłaszcza I wojny światowej, na mapie politycznej Europy Środkowej nastąpiły wielkie zmiany. Klęski Rosji, Niemiec i Turcji oraz rozpad Austro-Węgier spowodowały powstanie wielu nowych niepodległych państw i zmiany granic. Na miejscu Austro-Węgier powstały: Austria, Węgry i Czechosłowacja. Inne prowincje tej byłej monarchii zostały przyłączone do Serbii (Chorwacja, Bośnia i Hercegowina oraz Słowenia), tworząc Królestwo Serbów, Chorwatów i Słoweńców (od roku 1929 Jugosławia) oraz do odrodzonej Polski (Galicja). Z klęski Austro-Węgier i Rosji carskiej najbardziej skorzystała Rumunia: w latach 1918 1921 jej wojska zajęły Banat, Besarabię, Bukowinę, Siedmiogród, Południową Dobrudżę (pierwszy raz zdobytą w wyniku II wojny bałkańskiej w roku 1913). W rezultacie obszar tego państwa wzrósł ponaddwukrotnie. Traktaty pokojowe z Austrią, Węgrami i Bułgarią z lat 1919 1920 potwierdziły rumuńskie zdobycze terytorialne, a Wiel ka Brytania, Francja i Włochy uznały aneksję Besarabii, ignorując protesty władz sowieckich. Jednocześnie w wyniku klęski wszystkich trzech mocarstw zaborczych niepodległość uzyskała Polska, a dzięki jej zwycięstwu w roku 1920 nad Rosją Sowiecką faktyczną niepodległość zdobyły trzy państwa nadbałtyckie: Litwa, Łotwa i Estonia. Po I wojnie światowej w Europie Środkowej największym państwem była Polska, chociaż początkowo ambicje przewodzenia grupie nowo powstałych państw wykazywała Czechosłowacja. Faktycznie jednak wszystkie te państwa w mniejszym czy większym stopniu uzależnione były politycznie i gospodarczo od wielkich mocarstw, zwłaszcza że ich gospodarki opierały się na rolnictwie (z wyjątkiem Czechosłowacji). Sytuację w Europie Środkowej i na Bałkanach utrudniały konflikty między poszczególnymi państwami i tendencje rewizjonistyczne panujące w Niemczech, ZSRR, na Węgrzech i w Austrii. Kiedy 19 lutego 1921 r. została podpisana umowa polityczna i tajna konwencja wojskowa między Polską a Francją, Rumunia zgodziła się na zawarcie (3 marca 1921 r.) konwencji w sprawie przymierza obronnego z Polską, wraz z tajną konwencją wojskową. Francja, przez kilka lat powojennych trak-
10 Wstęp towana jako najsilniejsze mocarstwo na kontynencie europejskim, odgrywała w tym regionie 1 decydującą rolę. W roku 1920, w trakcie wojny polsko-bolszewickiej, Francja wysunęła koncepcję stworzenia konfederacji naddunajskiej (z udziałem Węgier i Austrii), która miała za cel przeciwstawienie się ekspansji Rosji Sowieckiej. Jednocześnie z inicjatywy Czechosłowacji państwa sukcesyjne, obawiając się utraty swych austro-węgierskich zdobyczy terytorialnych, postanowiły utworzyć tzw. Małą Ententę. Pierwszym etapem było porozumienie czechosłowacko-jugosłowiańskie podpisane 14 VIII 1920 r., do którego dołączyć miała Rumunia. Ta jednak (popierana przez Francję) uznała, że zabezpieczenie sygnatariuszy przed Węgrami, Rosją i Bułgarią wymaga uczestnictwa w Małej Entencie Polski i Grecji. Ostatecznie zwyciężyła koncepcja czechosłowacka; ani Grecja, ani Polska do tego ugrupowania nie wstąpiły. Francja uznała, że Mała Ententa będzie w aktualnej sytuacji oparciem dla jej przyszłej ekspansji politycznej i gospodarczej na terenach Bałkanów i Europy Środkowej 2. Konkurencją dla Francji na tych terenach były Włochy, które od roku 1923, czyli wkrótce po zdobyciu władzy przez Partię Narodowo-Faszystowską na czele z Benito Mussolinim, uzyskały znaczne wpływy na Węgrzech, a zwłaszcza w Austrii. Jeszcze większym zagrożeniem dla wpływów słabnącej Francji stały się Niemcy, które dzięki kredytom z Wielkiej Brytanii i USA szybko odbudowały swą gospodarkę, a po konferencji w Locarno w roku 1925 zostały uznane za mocarstwo i przyjęte do Ligi Narodów. Polityka Polski wobec państw naddunajskich i bałkańskich początkowo była ostrożna. Dyplomacja polska odrzucała udział w Małej Entencie, a z drugiej strony nie dawała nadziei Węgrom na zawarcie sojuszu politycznego i wojskowego. Podstawą polityki Polski w tym regionie miał być sojusz z Rumunią, przy czym chodziło o to, aby rządy tego państwa osłabiły konflikt z Węgrami i czynnie zaangażowały się w polską politykę wschodnią 3. Po maju 1926 r. dyplomacja polska kontynuowała swą politykę wobec Rumunii, starając się dodatkowo ostrzegać ją przed niebezpieczeństwem ze strony Niemiec. Wcześniej, bo w marcu 1926 r., odnowiony został polsko-rumuński sojusz polityczny i wojskowy (kolejne odnowienia miały miejsce w roku 1931 i 1936). Po zamachu majowym Józefa Piłsudskiego dyplomacja polska, faktycznie kierowana przez marszałka, starała się przekonać zarówno państwa zachodnie, 1 W okresie międzywojennym do państw bałkańskich zaliczano Turcję, Grecję, Bułgarię, Jugosławię i Rumunię, natomiast określenie państwa naddunajskie stosowano wobec niektórych państw bałkańskich (Jugosławii i Rumunii) oraz Austrii, Węgier i Czechosłowacji. Z kolei do państw Europy Środkowej, obok Polski, zaliczano Czechosłowację, Austrię i Węgry. 2 W. Stępniak, Dyplomacja polska na Bałkanach [1918 1926], Warszawa 1998, s. 94 i nast. 3 P. Łossowski, Stabilizacja pozycji międzynarodowej Polski (czerwiec 1921 marzec 1923), [w:] Historia dyplomacji polskiej, Tom IV, 1918 1939, pod redakcją Piotra Łossowskiego, Warszawa 1995, s. 192 193.
Wstęp 11 jak i sąsiadów, że Rzeczpospolita może być gwarantem istniejącego porządku politycznego i stymulatorem rozwoju gospodarczego w Europie Środkowej i na Bałkanach. Dobra koniunktura gospodarcza w Polsce w latach 1926 1929 i udane próby nawiązania bliższych kontaktów politycznych i gospodarczych z państwami tego regionu zdawały się rokować tym planom sukces. Tymczasem pod koniec roku 1929 nastąpiło gwałtowne załamanie się kursów akcji na giełdzie nowojorskiej. Wkrótce potem podobne krachy finansowe dotknęły szereg innych państw, a światowy kryzys gospodarczy objął w wielu krajach różnorodne dziedziny gospodarki i trwał zasadniczo do końca roku 1933. W Europie silnie ucierpiały Niemcy, nieco mniej odczuły kryzys niektóre uprzemysłowione państwa europejskie, m.in. Wielka Brytania, Francja i Belgia zaś weszły w fazę kryzysu nieco później. W Polsce, podobnie jak w niektórych innych państwach o zacofanej strukturze gospodarczo-społecznej, zjawiska kryzysowe narastać zaczęły od końca 1929 r., natomiast ostateczne przezwyciężenie kryzysu przeciągnęło się do końca roku 1935. Spadek cen produktów rolnych w Polsce i w innych krajach Europy Środkowej i Bałkanów był znacznie większy niż powstrzymywana przez kartele obniżka cen towarów przemysłowych. W rezultacie tego zjawiska państwa opierające swą gospodarkę na rolnictwie znalazły się w bardzo trudnej sytuacji 4. Polska, jak i inne kraje rolnicze liczyły początkowo, że zjawiska kryzysowe uda się szybko przezwyciężyć poprzez zorganizowanie wspólnego porozumienia mającego na celu uzyskanie odpowiednich cen na ich produkty eksportowe. Zresztą wcześniej tego typu akcję usiłowała rozwinąć Liga Narodów. W dniu 8 lipca 1930 r. Ministerstwo Spraw Zagranicznych wysłało do poselstw RP w Rydze, Tallinie, Helsingforsie, Bukareszcie, Budapeszcie, Sofii, Belgradzie i Pradze instrukcję co do démarche u odnośnych rzą dów w sprawie propozycji polskiej, dotyczącej porozumienia państw rolnych. Stwierdzano w nim: Współpraca gospodarcza międzynarodowa wobec tendencji państw przemysłowych, dążących do jak największej ekspansji swych fabrykatów, z jednoczesnym utrudnianiem zbytu produktów rolnych państw rolniczych na swych rynkach, wymaga skoordynowanej, solidarnej i planowej akcji państw rolniczych... Polska, jako kraj największy z krajów rolniczych środkowej Europy, o dużej produkcji rolnej, leżący między rolniczymi krajami nadbałtyckimi, a państwami rolniczymi południo wo-wschodniej Europy i państwami bałkańskimi, jest właściwym państwem najbardziej powołanym do skupienia koło siebie państw rolniczych oraz wytworzenia pomiędzy nimi ścisłego [porozumienia] w celu obrony swych interesów. Dotychczasowe jednak wysiłki rządu polskiego, zmierzające do tej konsolidacji porozumienia państw rolniczych Europy 4 L. Robbins, Wielkie przesilenie gospodarcze, Kraków 1937, s. 59 i nast. H. Gliwic, Kryzysowe rozważania ekonomiczne, Warszawa 1935, s. 55 59. Z. Landau, J. Tomaszewski, Zarys historii gospodarczej Polski, Warszawa 1962, s. 146 i nast.
12 Wstęp Środkowej ograniczały się jedynie do chwilowych porozu mień z okazji tej czy innej konferencji międzynarodowej. Obecnie rząd polski pragnąłby znaleźć bardziej konkretny wyraz dla solidarności interesów państw rolniczych. Najbardziej odpowiednią formą stałej współpracy państw rolniczych Europy Środkowej byłoby, zdaniem rządu polskiego, utworzenie na gruncie neutralnym, a najbardziej wpływowym politycznie, jakim jest Genewa, instytucji badań zagadnień ekono micznych międzynarodowych, interesujących przede wszystkim te państwa Bureau d étiudes économiques des pays agricoles in stytucja ta byłaby stworzona sumptem państw rolniczych Wyżej naszkicowany instytut mógłby powstać jako wynik konkretny konferencji ministrów rolnictwa państw rolniczych Europy Środkowej. Konferencję taką rząd polski skłonny byłby zwołać w sierpniu tego roku (przed Zgromadzeniem Ligi Narodów) w Warszawie, gdyby rządy państw rolniczych (Estonia, Łotwa, Finlandia, Rumunia, Węgry, Bułgaria, Jugosławia i Czechosłowacja) życzliwie zareagowały na naszą inicjatywę. Program konferencji mógłby obejmować wymianę poglądów na współpracę ekonomiczną państw rolniczych na terenie Ligi oraz projekt wyżej wspomnia nego instytutu badań zagadnień ekonomicznych państw rolniczych 5. W sierpniu 1930 r. z inicjatywy Polski zorganizowana została w Warszawie międzynarodowa konferencja państw rolniczych, na której powołano do życia tzw. Blok Rolny. Polska dyplomacja, obok celów gospodarczych, liczyła też wtedy na wzrost wpływów politycznych w tych państwach. Faktycznie inicjatywa Polski nie była w stanie zmienić sytuacji krajów rolniczych tej części Europy, które liczyły na wzrost sprzedaży swych towarów na rynkach państw uprzemysłowionych, zwłaszcza w Niemczech oraz napływ obcego kapitału, m.in. z Wielkiej Brytanii i Francji. Mimo wielu zabiegów dyplomacji polskiej, Blok Rolny faktycznie nie rozpoczął działalności merytorycznej (zdołano tylko zorganizować kilka zjazdów, m.in. w Sofii). W takiej sytuacji Ministerstwo Spraw Zagranicznych zdecydowało się na zwołanie, w dniach 7 10 marca 1932 r., konferencji posłów RP akredytowanych w państwach Europy Środkowej i Bałkanów, w celu zadecydowania o polskiej polityce gospodarczej i politycznej wobec państw tego regionu. Józef Beck, wtedy wiceminister spraw zagranicznych, otwierając obrady konferencji wyraził wątpliwości co do możliwości zrealizowania celów Bloku Rolnego. Jednocześnie niektórzy uczestnicy konferencji wskazywali na inne możliwości polskiej ekspansji gospodarczej i politycznej w tym rejonie, ale przy założeniu aktywnego współdziałania tych państw, zwłaszcza Czechosłowacji. Konferencja posłów RP akredytowanych w państwach Europy Środkowej i Bałkanów, odbyta w dniach 7 10 marca 1932 r., stanowiła ewenement w dziejach ówczesnej polskiej dyplomacji jednoczesne zaproszenie grupy posłów do Warszawy sugerowało międzynarodowej opinii publicznej poważne zmiany w polityce zagranicznej Polski. Ostatecznie Józef Piłsudski zdecydował (w pół 5 AAN, MSZ, sygn. 112, Notatka z biuletynu informacyjnego Polska a Zagranica z 22 VII 1930 r. pt. Akcja Polski w sprawie porozumienia państw rolnych.
Wstęp 13 roku później), aby ministra spraw zagranicznych Augusta Zaleskiego zastąpił Józef Beck, poprzednio jego adiutant i bliski współpracownik. Nastąpiło też osłabienie współpracy z Czechosłowacją, a na kierunku południowym jedynym sojusznikiem Polski pozostała Rumunia. Trzeba w tym miejscu dodać, że jeszcze w styczniu 1932 r. rząd angielski opracował memoriał o konieczności zorganizowania państw naddunajskich, w zamian za oddalony przez mocarstwa zachodnie niemiecki projekt umowy celnej austriacko-niemieckiej. W nawiązaniu do memoriału brytyjskiego Francja zgłosiła swój projekt zbliżenia pięciu państw naddunajskich. 7 marca 1932 r., ambasador Francji w Warszawie Jules Laroche złożył na ręce Józefa Becka, podsekretarza stanu w MSZ, tekst memoriału Tardieu w sprawie projektu federacji naddunajskiej. Zarówno memoriał angielski, jak i projekt Tardieu 6 miały dwa aspekty polityczny i gospodarczy. Aspekt polityczny miał na celu dążenie do zastąpienia koncepcji Anschlussu (włączenia Austrii do Niemiec) organizacją naddunajską, aspekt gospo darczy zaś miał swą genezę w zainteresowaniu Anglii i Francji inwestycjami ich kapitału prywatnego w państwach Europy Środkowej. Projekt Tardieu nawiązywał do sugestii zawartej w memoriale angielskim i wysuwał koniecz ność porozumienia się państw naddunajskich (Austrii, Czechosłowacji, Węgier, Jugosławii i Rumunii) nie w formie unii celnej, trudnej do zrealizowania ze względów politycznych i ekonomicznych, lecz w formie preferencji celnych. Polska, wskazując na ewentualną możliwość odrodzenia Bloku Rolnego, zgodziła się na popieranie planu Tardieu, który faktycznie pozostał w sferze idei 7. Blok Rolny formalnie działał nadal, m.in. w dniach 4 6 czerwca 1933 r. zorganizowana została kolejna konferencja z udziałem przedstawicieli Polski, Rumunii, Jugosławii, Czechosłowacji, Węgier oraz obserwatorów z Turcji, Grecji, Łotwy i Estonii. Konferencja ta m.in. przyjęła rezolucję (z inicjatywy Polski, która wtedy zmuszona była drastycznie ograniczyć wychodźstwo zarobkowe swych obywateli) o konieczności zniesienia ograniczeń prawnych w migracjach zarobkowych. 8 Publikowane poniżej tajne materiały (w postaci maszynopisów powielanych) zachowane w Archiwum Akt Nowych, w zespole akt Poselstwa RP w Belgradzie (sygn.142) nie zawierają wszystkich referatów przygotowanych przez posłów na konferencję. Przedstawienie obszernego referatu posła Adama Tarnowskiego na temat sytuacji Bułgarii zajęło zbyt dużo czasu, więc organizatorzy obrad postanowili, że następne referaty posłów nie będą odczytywane, a tylko referowane; 6 Tardieu André (1876 1945), polityk francuski, wielokrotnie minister (m. in. MSZ) i premier Francji. 7 AAN, Ambasada RP w Londynie, sygn. 1169. Notatka z biuletynu informacyjnego Polska a Zagranica, z 5 IV 1932 r, s. 385 396. 8 E. Kołodziej, Wychodźstwo zarobkowe z Polski 1918 1939. Studia nad polityką emigracyjną II Rzeczypospolitej, Warszawa 1982, s. 185.
14 Wstęp w rezultacie teksty te nie trafiły do zbioru akt konferencji. Jednocześnie protokoły z dyskusji nie zostały odpowiednio przygotowane i przez to są nieco chaotyczne. Natomiast wygłoszone przez wysokich urzędników MSZ referaty, dotyczące głównie metod pracy poselstw i planów rozszerzenia działalności gospodarczej Polski, napisane dobrym językiem, są w komplecie. W publikowanych materiałach pisownia, ze względu na chwiejność reguł w nich stosowanych, została zmodernizowana. Zachowano jednak ówczesny, kwiecisty styl niektórych tekstów, o ile nie utrudniał on ich zrozumienia. Poprawiono także błędne litery i składnię większe zmiany zasygnalizowano w nawiasach kwadratowych. Skróty konwencjonalne zostały rozwiązane bez zaznaczania, inne wyjaśniono w tekście bądź w przypisach. Przypisy rzeczowe zawierają wyjaśnienia niektórych zagadnień wspomnianych w dokumentach i biogramy osób w nich występujących. Niestety, nie udało się opracować wszystkich biogramów osób wspomnianych w drukowanych materiałach. Niniejsze wydawnictwo jest kolejnym z serii, w ramach której na podobnych zasadach i przy wsparciu finansowym Wydziału Politologii Uniwersytetu Marii Curie-Skłodowskiej ukazało się już 6 podobnego rodzaju tomów, bardzo dobrze przyjętych w środowiskach naukowych i dyplomatycznych. 9 9 Zjazdy i konferencje konsulów polskich w Niemczech. Protokóły i sprawozdania 1920 1939 /Generalversammlungen und Konferenzen von polnischen Konsuln in Deutschland. Protokolle und Berichte 1920 1939, opr. H. Chałupczak i E. Kołodziej, Lublin 1999; Zjazdy i konferencje konsulów polskich w Niemczech. Referaty 1928 1938 / Generalversammlungen und Konferenzen von polnischen Konsuln in Deutschland. Referate 1928 1938, opr. H. Chałupczak i E. Kołodziej, Lublin 2001; Zjazdy i konferencje konsulów polskich we Francji. Protokoły i referaty 1931 1938, / Kongres et conferences des Consuls Polonais en France. Protocoles et Rapports 1931 1938, opr. H. Chałupczak i E. Kołodziej, Lublin 2009; Zjazdy i konferencje konsulów polskich w Rumunii w okresie międzywojennym. Protokoły i referaty / Congrese şi conferinţe consulilor al Poloniei in perioadă interbelică. Protocole şi raporturi, opr. H. Chałupczak, E. Kołodziej, M. Willaume, Lublin 2011; Zjazdy i konferencje konsulów polskich w USA i Kanadzie. Protokóły i referaty 1920 1938, opr. E. Kołodziej i T. Radzik, / Meetings and Conferences of Polish Consuls in USA and Canada. Protokols and Papers 1920 1938. Prepared by E. Kolodziej, T. Radzik /, Lublin 2004. Zjazdy konsulów polskich w ZSRR. Protokóły i referaty 1927 1934, opr. E. Kołodziej, M. Mazur, T. Radzik, / Sjezdy polskich konsułow w SSSR. Protokoły i dokłady 1927 1934, Sostawitieli: E. Kolodziej, M. Mazur, T. Radzik /, Lublin 2011.