Jan Szostak UCHWAŁY PAŃSTWOWEGO KOMITETU OBRONY ZSRR Z LAT 1941 1945 DOTYCZĄCE SPRAW POLSKICH Wojskowa Komisja Archiwalna prowadziła również prace poszukiwawcze w Rosyjskim Ośrodku Przechowywania Zbiorów i Studiów Historii mieszczącym się przy ul. Puszkińskiej 15 w Moskwie. Właśnie tu przechowywane są materiały Państwowego Komitetu Obrony (PKO) ZSRR, którego przewodniczącym był J. Stalin. W zbiorze uchwał jest szereg materiałów odnoszących się bezpośrednio do spraw polskich i Polaków w ZSRR w czasie II wojny światowej. W sumie odnaleziono i skopiowano 29 uchwał PKO z lat 1941 1945 dotyczących przesiedlania ludności polskiej w ZSRR, Armii gen. Andersa, 1 Dywizji im. T. Kościuszki oraz wywozu do ZSRR poniemieckich urządzeń przemysłowych z terenów Polski i Niemiec. Pierwsza uchwała nr 865 z 3 listopada 1941 roku mówi o przesiedlaniu ludności polskiej znajdującej się w takich miejscowościach jak Kotłas, Tockoje, Tatiszczewo i Buzułuk, w liczbie 10.831 osób do Kazachstanu i umieszczeniu w obwodach: Południowo-Kazachstańskim, Dżambulskim i Semipałatyńskim. Druga uchwala nr 922 z 19 listopada 1941 roku dotyczy obywateli polskich przybyłych do Uzbekistanu z łagrów, więzień i osad specjalnych w liczbie 36.500 ludzi i przesiedleniu ich do wymienionych wyżej obwodów w Kazachstanie. Sprawę przesiedlenia ludności miał zgodnie z uchwałą nadzorować NKWD, zaś przyjęcie, rozmieszczenie i zatrudnienie miały zabezpieczyć władze Kazachskiej SRR
(sygn. f. 644, opis 1, t. 13 i 14). Uchwały nr 863 i 1004 z listopada 1941 roku dotyczą utworzenia w ZSRR Armii Polskiej pod dowództwem gen. Andersa. Pierwsza ustala liczebność armii na 30.000 ludzi, druga powiększa tę liczbę do 96.000 ludzi (sygn. f. 644, op. 1, t. 13 i 17). Natomiast uchwała nr 3294 z 6 maja 1943 roku mówi o formowaniu w ZSRR po wyjściu do Iranu Armii gen. Andersa 1 Dywizji im. T. Kościuszki (sygn. f. 644, op. 1, t. 113). Kolejna uchwała nr 5523 z 3 kwietnia 1944 roku powołuje do życia przy Armii Polskiej w ZSRR Radę Wojenną w składzie 3 osób. Byli to: dowódca armii gen. Z. Berling przewodniczący, zastępca dowódcy armii gen. K. Świerczewski członek oraz zastępca dowódcy armii do spraw polityczno-wychowawczych, szef Polskiego Sztabu Partyzanckiego płk Aleksander Zawadzki jako drugi członek Rady. Załącznikiem do powyższej uchwały jest Tymczasowy Statut Rady Wojennej Armii Polskiej (sygn. f. 644, op. 1, t. 224, s. 137 141). Uchwała nr 6269 z lipca 1944 roku dotyczy powołania komendantur i komendantów wojennych w miejscowościach wyzwolonych przez Armię Czerwoną w związku z jej wejściem na terytorium Polski. Określa ona również zakres działania komendantów wojennych polegający na utrzymaniu bezpieczeństwa i porządku na tyłach wojsk radzieckich do czasu powołania administracji polskiej. Uchwała nr 6211 z 5 września tegoż roku głosi utworzenie przy Dowództwie Tyłów Armii Czerwonej Zarządu Tyłów zajmującego się na wyzwolonych terenach Polski zaopatrzeniem intendenckim dla działających w Polsce jednostek 1 Frontu Ukraińskiego oraz 1 i 2 Frontu Białoruskiego. Załącznikiem do uchwały jest etat Zarządu Tyłów (sygn. f. 644, op. 1, t. 284 i 301). W uchwale PKO nr 7558 z dnia 20 lutego 1945 roku zatytułowanej Sprawy polskie przedstawione jest stanowisko władz radzieckich w kwestii polskiej przed konferencją pokojową. Podaje ona bardzo dokładny opis zachodniej i północnej granicy Polski w terenie (linia Nysy Łużyckiej ze Szczecinem). Określa także stosunek strony radzieckiej i Armii Czerwonej do obywateli i władz polskich oraz organizacji opozycyjnych. Ponadto wyjaśnia, że działające na zapleczu frontu wojska NKWD zabezpieczają strefę przyfrontową wojsk radzieckich w pasie od 60 do 100 km
(sygn. f. 644, op. 1, t. 372, s. 91 94). Trzy następne uchwały PKO dotyczą działalności specjalnych komisji przy poszczególnych frontach Armii Czerwonej walczących w Polsce i na terenach Niemiec. Miały one za zadanie ujawnianie, demontaż i wywóz do ZSRR urządzeń, sprzętu i gotowej produkcji oraz różnych innych materiałów i surowców z terenów Polski i Niemiec. Dokumentem powołującym powyższe komisje jest uchwała nr 7563 z 11 lutego 1945 roku. Zostały utworzone 4 takie komisje w składzie 3 osób każda przy 1 Froncie Ukraińskim oraz przy 1, 2 i 3 Frontach Białoruskich. Uchwała określa również dokładny tryb działania powyższych komisji i ich skład personalny (sygn. f. 644, op. 1, t. 372. s. 173 175). Ponadto zostały wydane jeszcze dwie dalsze uchwały nr 8101 i 8103 z 12 kwietnia 1945 roku o zorganizowaniu przez Ludowy Komisariat Uzbrojenia i Ludowy Komisariat Przemysłu Lotniczego specjalnych oddziałów montażowych przy 1 Froncie Ukraińskim oraz 1, 2 i 3 Frontach Białoruskich. Miały one za zadanie demontowanie i wywóz do ZSRR urządzeń z niemieckich przedsiębiorstw z terenów zajętych przez Armię Czerwoną. W sumie skierowano do tych oddziałów 400 inżynierów i techników (sygn. f. 644, op. 1, t. 380, s. 143 i 150). Cały pakiet 17 uchwał PKO dotyczący wywozu do ZSRR poniemieckiego mienia z konkretnych miejscowości i zakładów produkcyjnych, został uchwalony jak wskazują daty na dwóch posiedzeniach Państwowego Komitetu Obrony. Pierwsze odbyło się 14 marca 1945 roku drugie zaś 12 kwietnia 1945 roku. I tak uchwały nr nr 7814, 7816 i 7821 z 14 marca 1945 roku dotyczą kolejno: wywozu urządzeń i materiałów z Zakładów Naprawczych Traktorów z rejonu Poznania. W sumie miano wywieźć 60 jednostek urządzeń, z czego 40 miało pochodzić z ZSRR; wywozu urządzeń, konstrukcji stalowych, materiałów, elektrycznych linii przesyłowych i podstacji niskonapięciowych z terenu Górnego Śląska; wywozu 200 km podziemnego kabla telefonicznego o 112 parach łączy, położonego na trasie Lublin Zamość granica państwa ZSRR. Kabel miał być wykopany i przewieziony do baz w miastach: Tuła, Orzeł, Kursk
i Charków, łącznie z kompletną aparaturą i urządzeniami wysokiej częstotliwości (sygn. f. 644, op. 1, t. 380, s. 62, 69 i 78). Z kolei pozostałych 13 uchwał nr nr 8068, 8069, 8075, 8078, 8079, 8085, 8087, 8092, 8094, 8095, 8099, 8102 i 8104 pojętych na posiedzeniu 12 kwietnia 1945 roku dotyczy kolejno: wywozu urządzeń i materiałów z niemieckich zakładów produkcyjnych dla potrzeb Ludowego Komisariatu Przemysłu Lotniczego; wywozu urządzeń i materiałów z niemieckiej fabryki Presswerk Towarzystwa Akcyjnego Oberhütte w Łabędach na Górnym Śląsku; wywozu obrabiarek z niemieckich Zakładów Mechanicznych Zimermana w Bydgoszczy; wywozu urządzeń i materiałów z niemieckiej fabryki farb drukarskich koncernu L G. Farben-Industria w Toruniu; wywozu urządzeń, gotowych wyrobów i półfabrykatów z niemieckich zakładów szlifowania kół firmy August Rugeberger w Chojnicach. Wywieziono 119 jednostek technologicznych, gotowe wyroby i półfabrykaty do zakładów Ilicz w Leningradzie; wywozu urządzeń i sprzętu do remontu dróg z bazy niemieckiej firmy Emler i ze składnicy należącej do oddziału drogowego armii niemieckiej w Bydgoszczy; wywozu produktów hutniczych stalowych oraz metali kolorowych z rejonu działań 1 Frontu Białoruskiego. Wywieziono do Moskwy 8.100 ton konstrukcji stalowych z takich miast, jak: Poznań 1.900 ton. Radom 700 ton, Polkowizna 5.500 ton. Do Tuły wywieziono 630 ton miedzi, a do moskiewskiej bazy GUGMR 1.059 ton ołowiu, 16 ton miedzi elektrolitycznej oraz 60 ton różnych metali kolorowych; wywozu maszyn do produkcji urządzeń sygnalizacji kolejowej i mechanicznych blokad stacji rozrządowych z niemieckiego zakładu firmy Fibrant Towarzystwa Akcyjnego Simens Schukiert w Bydgoszczy, wywozu urządzeń z niemieckich Zakładów Kolejowych Remontu Parowozów i Wagonów w Stargardzie;
wywozu urządzeń produkcyjnych niemieckiego zakładu produkcyjnego Nikiel-Wehrke w Łabędach na Górnym Śląsku; wywozu części do produkcji samochodów, traktorów i rowerów z niemieckich przedsiębiorstw produkcyjnych znajdujących się na terenie Polski z takich miast, jak: Toruń, Bydgoszcz, Siemianowice, Chodzież; wywozu 6 turbogeneratorów o mocy 185 tys. kilowatów, 14 kotłów innych zdobycznych urządzeń energetycznych z niemieckich elektrownii podstacji energetycznych z miast: Łaziska, Królewska Huta, Świebodzin i Poznań; wywozu sprzętu poligraficznego z niemieckich drukarni w Prusach Wschodnich, na Pomorzu, w Brandenburgii i na Górnym Śląsku. Wszystkie powyższe uchwały PKO pochodzą z jednej teczki akt o sygnaturze (f. 644, opis 1, t. 391). Być może pod wpływem polskich postulatów została wydana uchwała nr 8097 z dnia 12 kwietnia 1945 roku o częściowych zmianach w dotychczas wydanych uchwałach PKO w sprawie wywozu niektórych poniemieckich urządzeń i maszyn z terytorium Polski. Wprowadza ona poprawki do niektórych uchwał z marca 1945 roku i nakazuje odpowiednim ministrom i Głównemu Zarządowi Zdobyczy Wojennych Armii Czerwonej, pozostawić częściowo lub w całości przygotowane do wywózki urządzenia, maszyny lub materiały. Dotyczy to niektórych zakładów produkcyjnych w Poznaniu i na Górnym Śląsku. Jak z zaprezentowanych wyżej materiałów archiwalnych wynika, są to dokumenty dotyczące dość rozległej problematyki. Ich pozyskanie dla polskiego środowiska historycznego przyczyni się zapewne do odpowiedzi na wiele pytań badawczych z najnowszej historii Polski.