Marlena Gilewicz Naczelnik Wydziału Statystyki w Departamencie Organizacyjnym w Ministerstwie Sprawiedliwości Podstawowe informacje o orzecznictwie sądów powszechnych w sprawach o rozwód W latach 2000 do 2004 w sądach okręgowych zanotowano następujące liczby wpływających i załatwionych spraw o rozwód i separację: Tabl.1. Ewidencja spraw o rozwód Lata Wpływ ogółem Załatwiono uwzględniono w tym oddalono Pozostało niezałatwionych 2000 81993 81524 46426 686 42319 2001 81862 81632 49647 663 40235 2002 83115 80681 49695 729 42792 2003 86330 83514 53241 762 45764 2004 106084 90437 62423 759 59164 Tabl.2. Ewidencja spraw o separację Lata Wpływ ogółem Załatwiono uwzględniono w tym oddalono Pozostało niezałatwionych 2000 razem procesowe nieprocesowe 2001 razem procesowe nieprocesowe 2002 razem procesowe nieprocesowe 2003 razem procesowe nieprocesowe 2004 razem procesowe nieprocesowe 6714 6714-7556 6967 589 7765 7150 615 7684 7020 664 23001 22674 327 3942 3942-6880 6294 586 6936 6320 616 7343 6717 626 14255 13943 312 1427 1427-3100 2709 391 3301 2890 411 3739 3270 469 7827 7592 235 26 26-45 39 6 52 49 3 63 57 6 101 99 2 2891 2891-3540 3451 89 4253 4158 95 4437 4309 128 12756 12698 58 strona 1
Z powyższych tabel wynika informacja o ogólnej liczbie małżeństw skonfliktowanych, które spodziewają się rozstrzygnięcia swoich problemów w sądzie: ok. 134 tys. w 2000 r. i ok. 200 tys. w 2004 r. Do liczb rozwodów należałoby dodać liczby małoletnich dzieci, zatem w sumie w 2000 r. zjawiskiem negatywnego funkcjonowania rodziny było objętych ok. 300 tys. osób, a w 2004 roku ok. 440 tys. osób. Dane powyższe są danymi ewidencyjnymi w sądach okręgowych i informują o ogólnej liczbie rejestrowanych spraw, z których część jest wpisywana ponownie, a część zostaje załatwiona formalnie, np. przez odrzucenie z powodu niewpłacenia opłaty sądowej. Analizując problem należy jednak o powyższym zjawisku pamiętać, ponieważ wskazuje ono na znaczną dynamikę tych spraw. Wpływ na nią mają poza zwykłymi przyczynami, takimi jak alkoholizm, nieporozumienia rodzinne, niedochowanie wierności małżeńskiej także koszty wpisów lub zmiany legislacyjne. W 2004 r. 23-procentowy wzrost (a więc znaczny) wystąpił z powodu zmian w pomocy finansowej udzielanej samotnym rodzicom przez Państwo. Jednocześnie nastąpił znaczny spadek liczby spraw o alimenty potwierdzając tezę o liczbie rozwodów z przyczyn finansowych. O kosztach utrzymania dzieci przez samotnych rodziców mogą świadczyć także wymienione wyżej sprawy o alimenty, których wartość poznawcza jest ograniczona przez brak podziału na płeć powodów (i osób w ich imieniu występujących) i pozwanych. Dodać należy także, iż w sprawach rozwodowych mowa jest o kosztach utrzymania, przyznawaniu władzy rodzicielskiej, o orzeczeniu praw do lokalu mieszkalnego, jednak wyłącznie w odniesieniu do osób małoletnich, a koszty utrzymania (a więc częściowo alimenty) ponoszone są wobec osób ponadmałoletnich (dorosłych), i tu brak jest informacji o płci rodzica zobowiązanego. Nie jest także zbierana w podziale na płeć rodziców informacja o władzy rodzicielskiej w sprawach opiekuńczych małoletnich (ok. 160 tys.), rozstrzygnięciach w istotnych sprawach dziecka, ustaleniu miejsca pobytu dziecka, kontaktów z małoletnim, wydania dziecka, itp. Jak z powyższego wynika brak jest kompleksowych badań statystycznych o zjawisku rodzicielstwa i obciążeniach wynikających z podziału na płeć. Na dołączonych wykresach z zakresu prawomocnie orzeczonych rozwodów przedstawia się informacje wybrane z bogatego zbioru wytworzonego z danych jednostkowych, pochodzących z akt sądowych. W ciągu prezentowanych pięciu lat nie zachodziła znacząca zmiana w odsetkach rozwodów małżeństw z małoletnimi dziećmi w odniesieniu do ogólnej liczby rozwodów: w 2000 r. było to 64,9%, w 2002 63,0% i w 2004 r. 64,9%. (wykres 1) strona 2
Na wykresie 2 prezentuje się liczby rozwodów małżeństw posiadających wspólne małoletnie dzieci, a zauważa się co następuje: zmniejsza się przyznawanie władzy rodzicielskiej wyłącznie matce z 65,7% do 64,4% (w 2004 r.), ojcu z 3,7% (w 2000 r.) do 3,3% (w 2004 r.) oraz rozdzielnie dzieci, natomiast wzrasta udział orzeczeń o wspólnym wykonywaniu tej władzy przez oboje rodziców z 29,5% (w 2000 r.) do 31,5% (w 2004 r.). Wykres 3 informuje o orzeczeniu o winie małżonków posiadających wspólnie małoletnie dzieci. Zauważa się wzrost udziału rozwodów bez orzeczenia o winie z 67,2% w 2000 r. do 69,8% w 2004 r., a zdecydowane zmniejszenie udziału rozwodów z winy męża z 25,5% do 23,0% w omawianych latach. Wykresy 4 i 4a prezentują dane za rok 2004 i informują o powierzeniu władzy rodzicielskiej w korelacji z orzeczeniem o winie. Zwracają uwagę trzy wartości; pierwsza: przy orzeczeniu o winie męża dziecko powierzono opiece ojca (32 zdarzenia), przy orzeczeniu winy żony dziecko powierzono opiece matki (300 zdarzeń) oraz w każdej sytuacji orzeczenie o winie rozwiedzionych władzę rodzicielską powierzano oddzielnie ojcu i matce (łącznie 323 zdarzenia). Dominującym typem władzy rodzicielskiej jest powierzenie jej matce 23291 zdarzeń, co oznacza 63,7% udziału w ogólnej liczbie władzy rodzicielskiej. W przekroju wojewódzkim, na wykresie 5, zwracają uwagę słupki oznaczone kolorem czerwonym prezentujące dominację orzeczeń o powierzeniu władzy rodzicielskiej łącznie matce i ojcu w województwach lubelskim, łódzkim, mazowieckim, podkarpackim, podlaskim i warmińsko-mazurskim. Największa liczba orzeczeń o powierzeniu dzieci opiece matki jest w woj. śląskim, dolnośląskim i wielkopolskim (4753, 3632, 2705), a w odniesieniu do razem władzy matki wynosi 20,41%, 15,59% i 11,61%. Najmniejsza natomiast liczba orzeczeń o powierzeniu dzieci opiece ojca występuje w woj. świętokrzyskim (7), łódzkim (24) i lubelskim (29). W odniesieniu do liczby razem władzy ojcowskiej są to znikome udziały: 0,59%, 2,01% i 2,43%. Ogólny udział powierzania władzy rodzicielskiej w liczbie rozwodów małżeństw z małoletnimi dziećmi w 2004 r. jest następujący: matce powierzono 63,72%, ojcu 3,27%, matce i ojcu razem 31,14%, oddzielnie matce i ojcu 0,88% oraz orzeczono inne rodzaje opieki 0,98%. Interesujące są informacje o powierzeniu władzy rodzicielskiej i średniej wartości orzeczonych alimentów przedstawione na wykresie 6. strona 3
Ogólna tendencja o wysokości alimentów wykazywała się wzrostem w dość znacznym stopniu od roku 2000 do 2003 aby w 2004 roku zmniejszyć się. Charakterystyczne są wysokości alimentów na rzecz dzieci powierzonych władzy ojców wzrost z 275 zł do 333 zł w 2003 r. (o 21%), zmniejszenie (o 5,5%) do 315 zł w 2004 r., natomiast na rzecz dzieci powierzonych władzy matek wzrost z 382 zł do 447 zł (o 17%) w 2003 r. i zmniejszenie (o 0,7%) do 444 zł w 2004 r. W kwestii orzekania o mieszkaniu w sprawie rozwodowej wykres 7 wskazuje, że zdecydowanie zmniejszyła się liczba orzeczonych eksmisji męża (o 29%) z 1164 do 833 zdarzeń, na zbliżonym poziomie utrzymywała się liczba eksmisji żony w granicach 25 do 42 zdarzeń i zmniejszyła się liczba (o 35%) orzeczeń o przyznaniu mieszkania jednemu z małżonków ze 130 do 84 orzeczeń. Liczby te są tak małe, ponieważ w 29 tys. rozwodów nie było podstawy do orzekania o mieszkaniu albowiem małżonkowie nie zajmowali wspólnego lokalu, w 5024 rozwodach sąd nie zajął się tym problemem, a w 1309 uregulował sposób korzystania z lokalu, co oznacza ustalenie, który z rozwiedzionych małżonków ma określone prawo do poszczególnych izb i pomieszczeń mieszkania. W podsumowaniu niniejszego wystąpienia podkreślić pragnę, iż jest to tylko fragmentaryczna prezentacja zdarzeń porównująca zastosowanie prawa wobec rozwiedzionych małżonków uwzględniająca porównanie według płci. Pochodzą one z akt sądowych i zaspokajają podstawową potrzebę informacji o zjawisku o imieniu rozwód. Z akt sądowych można pozyskać zdecydowanie więcej informacji, o których wspomniałam w części ogólnej, a także pogłębić badania o kontekst społeczny, kulturowy, gospodarczy w przekroju terytorialnym. Wymiar społeczny zjawiska wart jest podjęcia takiej próby. Warszawa, dnia 21.06.2005 r. Naczelnik Wydziału Statystyki /-/ Marlena Gilewicz strona 4
PRAWOMOCNIE ORZECZONE ROZWODY INFORMACJE Z AKT SĄDOWYCH 2000-2004
Wykres 1. Rozwody w Polsce 60 56,3 50 42,8 45,3 45,4 48,6 40 36,6 Liczby w tys. 30 27,8 28,8 28,6 30,2 20 15,0 16,5 16,8 18,4 19,8 10 0 2000 2001 2002 2003 2004 ROZWODY MAŁŻEŃSTW BEZ DZIECI ROZWODY MAŁŻEŃSTW Z MAŁOLETNIM DZIECKIEM ROZWODY
Wykres 2. Rozwody małżeństw posiadających wspólne małoletnie (poniżej 18 lat) dzieci według orzeczenia sądu o wykonywaniu władzy rodzicielskiej 100% 1,1% 1,0% 0,9% 0,9% 0,9% 90% 80% 29,5% 30,0% 31,4% 31,7% 31,5% 70% 60% 3,7% 3,6% 3,7% 3,6% 3,3% 50% 40% 65,7% 65,5% 64,1% 63,8% 64,4% 30% 20% 10% 0% 2000 2001 2002 2003 2004 MATCE OJCU RAZEM MATCE I OJCU ODDZIELNIE MATCE I OJCU
Wykres 3. Rozwody małżeństw posiadających wspólne małoletnie (poniżej 18 lat) dzieci według orzeczenia o winie 100% 90% 80% 70% 60% 67,2% 67,5% 68,5% 69,5% 69,8% 50% 40% 30% 20% 10% 4,8% 4,5% 4,7% 4,8% 2,6% 2,6% 2,7% 2,9% 25,5% 25,3% 24,0% 22,8% 4,7% 2,6% 23,0% 0% 2000 2001 2002 2003 2004 Z WINY MĘŻA Z WINY ŻONY Z WINY OBU STRON BEZ ORZECZENIA O WINIE
Wykres 4. Rozwody małżeństw posiadających wspólne małoletnie (poniżej 18 lat) dzieci według orzeczenia sądu o wykonywaniu władzy rodzicielskiej oraz orzeczenia o winie w 2004 roku 16 000 15 322 14 000 12 000 10 000 9 007 8 000 6 645 6 000 4 000 2 000 0 1 652 1 024 711 300 353 477 32 16 248 29 98 31 247 Z WINY MĘŻA Z WINY ŻONY Z WINY OBU STRON BEZ ORZECZENIA O WINIE MATCE OJCU RAZEM MATCE I OJCU ODDZIELNIE MATCE I OJCU
Wykres 4a. Rozwody małżeństw posiadających wspólne małoletnie (poniżej 18 lat) dzieci według orzeczenia sądu o wykonywaniu władzy rodzicielskiej oraz orzeczenia o winie w 2004 roku 16 14 12 Liczby w tys. 10 8 6 4 2 0 MATCE OJCU RAZEM MATCE I OJCU WŁADZĘ RODZICIELSKĄ POWIERZONO ODDZIELNIE MATCE I OJCU BEZ ORZECZENIA O WINIE Z WINY OBU STRON Z WINY ŻONY Z WINY MĘŻA ORZECZENIE O WINIE
Wykres 5. Rozwody małżeństw posiadających wspólne małolenie (poniżej 18 lat) dzieci według orzeczenia sądu o wykonywaniu władzy rodzicielskiej oraz miejsca zamieszkania osoby wnoszącej powództwo w 2004 roku 5 000 4 500 4 000 3 500 3 000 2 500 2 000 ODDZIELNIE MATCE I OJCU OGÓŁEM 323 dolnośląskie 48 kujawsko-pomorskie 20 lubelskie 6 lubuskie 19 łódzkie 8 małopolskie 17 mazowieckie 15 opolskie 14 podkarpackie 12 podlaskie 1 pomorskie 20 śląskie 51 świętokrzyskie - warmińsko-mazurskie 16 wielkopolskie 43 zachodniopomorskie 33 1 500 1 000 500 0 188 93 29 47 24 84 80 56 41 45 57 223 7 42 94 84 DOLNOŚLĄSKIE KUJAWSKO-POMORSKIE LUBELSKIE LUBUSKIE ŁÓDZKIE MAŁOPOLSKIE MAZOWIECKIE OPOLSKIE PODKARPACKIE PODLASKIE POMORSKIE ŚLĄSKIE ŚWIETOKRZYSKIE WARMIŃSKO-MAZURSKIE WIELKOPOLSKIE ZACHODNIOPOMORSKIE MATCE OJCU RAZEM MATCE I OJCU
Przeciętna wartość alimentów w sprawach o rozwód Wykres 6. Rozwody małżeństw posiadających małoletnie (poniżej 18 lat) dzieci na utrzymaniu według przeciętnej wartości zasądzonych alimentów oraz orzeczenia sądu o wykonywaniu władzy rodzicielskiej 500 450 400 350 300 411,73 381,54 354,34 275,04 440,6 406,23 298,78 387,8 468,72 462,36 432,98 300,33 490,38 458,59 446,96 333,36 470,51 443,65 444,24 315,05 250 200 2000 2001 2002 2003 2004 MATCE OJCU RAZEM MATCE I OJCU ODDZIELNIE MATCE I OJCU
Wykres 7. Rozwody małżeństw posiadających wspólne małoletnie (poniżej 18 lat) dzieci według orzeczenia sądu o mieszkaniu 1 200 1 164 1 116 1 000 898 852 833 800 600 400 267 200 0 155 130 145 108 84 100 81 42 58 30 81 25 28 23 2000 2001 2002 2003 2004 SĄD ORZEKŁ EKSMISJĘ MĘŻA SĄD ORZEKŁ O PODZIALE WSPÓLNEGO MIESZKANIA SĄD ORZEKŁ EKSMISJĘ ŻONY SĄD PRZYZNAŁ MIESZKANIE JEDNEMU Z MAŁŻONKÓW